Algemeen letterkundig lexicon

compensatie

Etym: Lat. compensatio: het tegen elkaar laten opwegen.

Term uit de prosodie voor de vervanging van een ontbrekende versvoet (metrum) of een gedeelte daarvan. Dit kan gebeuren doordat de in het ene vers ontbrekende metrische eenheid extra wordt aangebracht in een volgend vers. Ook kan op de plaats van de ontbrekende syllabe(n) een rust worden aangebracht.

In ruimer zin wordt de term compensatie ook wel gebruikt voor versterking van een vormgevingsniveau binnen een tekst of tekstgedeelte. Deze kan op allerlei manieren voorkomen: herhalingen en correspondenties op het vlak van het binnenrijm bij ontbreken van eindrijm, woord- en zinfiguren ter vergoeding van het ontbreken van gedachtefiguren, e.a.

In het gedicht ‘Het derde land’ van M. Nijhoff gebeurt het weer anders:

Zingend en zonder herinnering
Ging ik uit het eerste land vandaan,
Zingend en zonder herinnering
Ben ik het tweede land ingegaan,
O God, ik wist niet waarheen ik ging
Toen ik dit land ben ingegaan.
O God, ik wist niet waarheen ik ging
Maar laat mij uit dit land vandaan,
O laat mij zonder herinnering
En zingend het derde land ingaan
(VG, ed. Van den Akker en Dorleijn, 1995, p. 136)

Dit gedicht bevat slechts twee eindrijmklanken en een vast metrisch patroon ontbreekt zelfs helemaal. Compensatie daarvan ziet men op andere niveaus, zoals de identieke herhaling van regels (vs. 1 = 3, 5 = 7), gevarieerde herhaling van delen van regels (vs. 2 = 8, 4 = 6 = 10), en een opvallende strofering (3 x 3, 1 x 1).

Lit:   S. Vestdijk, De glanzende kiemcel (1991⁷) • G. Ueding (red.), Historisches Wörterbuch der Rhetorik, dl. 2 (1994), kol. 299-300.

compendium

competentie