Algemeen letterkundig lexicon

hyperbaton

Etym: Gr. huperbaton = over te klimmen, buiten zijn normale plaats in de zin behandeld < huper-bainein = over iets heen gaan, stappen over.

Retorische figuur, ook wel disiunctio (Lat.), trajectio verborum of disjunctie genoemd, in het Nederlands ook tangconstructie. Ze werd vooral in (antieke) poëzie aangewend en bestaat hierin dat twee bij elkaar horende woorden (meestal substantief en adjectief) van elkaar worden gescheiden door de inlassing van één of meer woorden. Soms gebeurt dit louter vanwege het metrum (metrisch hyperbaton), soms ook om aan het eerste lid of aan beide leden meer nadruk te geven. Indien door het hyperbaton een adjectief dat rijk is aan inhoud, nog meer reliëf krijgt, spreekt men van een schilderend hyperbaton. Soms verschijnen eerst twee adjectieven en pas daarna de twee substantieven waarbij ze horen. Dit noemt men gekruist hyberbaton. Bijv.:

   (a)                (b)     (A)                       (B)   ... et ante
impia quam caesis gens est epulata iuvencis
aureus hanc vitam in terris Saturnus agebat.
Te vertalen als: ‘Voordat een generatie van ontaarden haar (stier)kalveren slachtte om het vlees te eten, leidde Saturnus dit bestaan op aarde ten tijde van de gouden eeuw’ 
(Vergilius, Georgica II, 536-538)

Zie ook Distanzstellung, tmesis.

Lit: R.G.J. Nowak, Hyperbaton bij Euripides: een studie van vormen en functies (doctoraalscriptie, 1985) • T. Cohen, Hyperbaton: essays in dialogue and the materiality of inscription: Plato, Bakhtin, Melville (1989) • G. Ueding (red.), Historisches Wörterbuch der Rhetorik, dl. 4 (1998), kol. 110-115 • A.M. Devine & L.D. Stephens, Discontinuous syntax: hyperbaton in Greek (2000).

hypallage

hyperbool