Algemeen letterkundig lexicon

somniarium

Etym: Lat. droomboek < Lat. somnium = droom(beeld).

Contemporaine term voor een middeleeuws boek waarin dromen (droomliteratuur) worden verklaard. Dromen worden in de middeleeuwen beschouwd als gevaarlijk en geassocieerd met heidense riten en demonische verleiding; anderzijds kan een droom goddelijk geïnspireerd zijn en de toekomst voorspellen. Deze tweeslachtigheid vinden we terug bij middeleeuwse theologen. Een oorzaak hiervan is dat de Bijbel op een aantal plaatsen de (voorspellende) droom positief waardeert (bijv. Genesis 37, 40, 41 en Daniël 2, 4, 7, 8, 10, 11 en 12), maar zich elders negatief over dromen uitspreekt (Deuteronomium 18: 9-12).

Op basis van hun inhoud en wijze van verklaring zijn drie typen somniaria te onderscheiden: 1) het eigenlijke somniarium waarbij de voorspellingen gebaseerd zijn op de inhoud van de droom zelf: een bepaalde droom voorspelt, onder alle omstandigheden en voor iedereen, dezelfde gebeurtenis, bijv. als in een droom je tanden uitvallen, betekent dat de dood van een verwant; 2) het droomalfabet, waarbij de mogelijke betekenissen gekoppeld zijn aan de letters van het alfabet. De interpretatie van de droom wordt bepaald door een willekeurig proces, ongeacht de inhoud van de droom: vaak wordt de lezer gevraagd om de Vader, de Zoon en de Heilige Geest aan te roepen en vervolgens het boek op een willekeurige bladzijde te openen. De verklaring bij de letter op die bladzijde geldt voor alle dromen; 3) het droomlunarium, waarbij de inhoud van de droom eveneens totaal onbelangrijk is. De enige sleutel tot de betekenis van de droom is de maanstand in de nacht van de droom: in die nacht betekenen alle dromen hetzelfde.

De oudste somniaria in het Latijn dateren uit de 9^de eeuw; in de 11^de eeuw verschijnen de eerste in de volkstaal. Een van de populairste droomboeken in Europa was de Somniale Danielis. Een Middelnederlands droomboek is het Sompniarys van Jacob van Maerlant, waarvan we het bestaan alleen kennen omdat Van Maerlant het in de Historie van Troyen als zijn werk vermeldt.

Somniaria zijn in handschriften en oude drukken vaak gecombineerd met andere voorspellende teksten (prognosticatie), zoals horoscopen, lijsten van gelukkige en ongelukkige dagen en voorspellingen die gebaseerd zijn op de dag van de week waarop Nieuwjaar valt. Tegenwoordig wordt het genre gerekend tot de artes-literatuur.

Lit: S.R. Fischer, Das Somniarium: ein mittelalterliches Traumbuch (1989) • S.F. Kruger, Dreaming in the Middle Ages (1992) • F.P. van Oostrom, ‘Sompniarys: Maerlants dromen geduid?’ in H. van Dijk e.a. (red.), In de zevende hemel. Opstellen voor P.E.L. Verkuyl over literatuur en kosmos (1993), p. 63-67 • F. van Oostrom, Maerlants wereld (1996), p. 162-170.

soloecisme zie solecisme

sonnet