Algemeen letterkundig lexicon

preek

Op schrift gestelde redevoering met een religieus stichtende, vermanende of moraliserende inhoud; de literaire weergave van de prediking. In de middeleeuwse stichtelijke literatuur nam de preek of het sermoen een belangrijke plaats in, met name de volkspreek voor de simpele ziel, de zogenaamde ‘sermo humilis’. Het sermoen heeft een thematisch karakter, dat vaak wordt opgehangen aan een Bijbelvers of een deel daarvan.

De term wordt vaak in een adem gebruikt met collatie, de (religieuze) samenkomst en de tekst die daarbij uitgesproken werd, bijv. in het incipit ‘Hier beghinnen Jhesus collacien of sermoenen beghinnende van vastelavond tot Paeschen’. Naast het sermoen en de collatie bestaat de homilie: een preek waarin een bepaald deel uit de Bijbel wordt verklaard, zonder dat hierbij een bepaald thema wordt behandeld.

In de Middelnederlandse literatuur zijn o.a. de Limburgsche Sermoenen (ed. Kern, 1895) overgeleverd, een verzameling preken die in het begin van de 14^de eeuw is opgetekend.

De preek kan beschouwd worden als de tegenhanger van het traktaat, dat al direct op schrift werd gesteld om gelezen te worden.

Een parodie op het sermoen is het spotsermoen, dat deel uitmaakt van het vastelavondrepertoire (vastelavondviering).

Sommige predikanten gaven hun preken uit, o.a. op grond van de eraan toegekende literaire waarde. In dat verband denke men aan de predikant-dichters als D.R. Camphuysen (1586-1627) en J. van Lodensteyn (1620-1677). Bekend zijn ook de Breydel voor d'ongebondene Tonghe (1623) van ds. D. Souterus, en verschillende prekenboeken van B. Smytegelt (1665-1735).

 Limburgse sermoenen, een verzameling van preken en traktaten (ca. 1400). [bron: J. Deschamps, Middelenederlandse handschriften uit Europese en Amerikaanse bibliotheken (cat. 1970), pl. 70].

Lit: A.M. Baaij, Jhesus collacien. Een laatmiddeleeuwse prekenbundel uit de kringen der Tertiarissen (1962) • G.R. Owst, Literature and pulpit in medieval England (1966) • G.C. Zieleman, ‘Preken als litteraire documenten’ in Th. Mertens (red.), Boeken voor de eeuwigheid. Middelnederlands geestelijk proza (1993), p. 70-86 • J. Bosma, Woorden van een gezond verstand. De invloed van de Verlichting op de in het Nederlands uitgegeven preken van 1750 tot 1800. Monografie & bibliografie (1997) • P. Oskamp & R. Geel, Concreet en beeldend preken (1999) • G. Ueding (red.), Historisches Wörterbuch der Rhetorik, dl. 7 (2005), kol. 45-96 • P. McCullough, H. Adlington & E. Rhatigan (red.) The Oxford handbook of the Early Modern sermon (2011).

préciosité

première