Algemeen letterkundig lexicon

gothic novel

Etym: Eng. gothic novel = gotische roman.

Benaming voor een populair Engels romantype (Ned. ook griezelroman of  griezelliteratuur; Du. Schauerroman; Fr. roman noir) in de tweede helft van de 18^de en eerste helft van de 19^de eeuw, waarvan de handeling vaak gesitueerd is in de zgn. barbaarse middeleeuwen (vandaar de benaming gothic). Stereotypische ‘romance’-kenmerken zijn: een gewelddadige geschiedenis (achtervolging, opsluiting, moord) in een huiveringwekkend decor (kasteelruïnes, kloostergangen, desolate landschappen en woeste gebergtes) met als protagonisten een romantische heldin (persecuted maiden) en een booswicht (villain; meestal een wrede kasteelheer of monnik). Daarbij wordt overvloedig gebruik gemaakt van geheimzinnige, spookachtige en al dan niet gefingeerde ‘bovennatuurlijke’ elementen die mede voor een beklemmende sfeer zorgen. De intrige wordt opgebouwd op motieven als bezitsdrang, seksuele begeerte en overdreven zucht naar kennis. Het genre appelleerde aan de romantische hang naar de nachtzijde van het bestaan, het irrationele en de sadistische elementen in het onderbewuste van de mens. Geleidelijk werd het middeleeuwse decor naar de achtergrond gedrongen en speelde vooral de broeierige atmosfeer, de terreur van de angst, het macabere, melodramatische en gewelddadige de hoofdrol.

Men maakt gewoonlijk een onderscheid tussen ‘novels of horror’ en ‘novels of terror’. Terwijl de eerstgenoemde het bovennatuurlijke en gruwelijke als zodanig beschrijven om de lezer te doen huiveren (Lat. horror = gruwel, het huiveringwekkende), zijn de ‘novels of terror’ (Lat. terror = schrik, vrees) veeleer vormen van suspenseliteratuur (zie spanning) waarin de zgn. bovennatuurlijke gebeurtenissen uiteindelijk worden gerationaliseerd (mock supernatural). Vooral Ann Radcliffe was een meester in dit genre, dat vooral in Duitsland en Frankrijk succes kende (zgn. Radcliffiades) en a.h.w. vooruitloopt op de moderne thriller.

De belangrijkste gothic novels - aanvankelijk gothic romances genoemd - zijn The Castle of Otranto (1764) van H. Walpole (doorgaans het prototype van het genre genoemd), The Mysteries of Udolpho (1794) en The Italian (1797) van Ann Radcliffe, The Monk (1796) van M.G. Lewis en Melmoth the Wanderer (1820) van Ch.R. Maturin. In de latere kritiek werd ook Mary Shelley’s Frankenstein (1818) tot het genre gerekend. In Nederland, waar de wat extremere vormen van de romantiek lang werden geweerd, heeft het genre nauwelijks echte navolging gekend. Dat er niettemin belangstelling voor was, blijkt uit de in Buismans Populaire prozaschrijvers van 1600 tot 1815 (1960) opgenomen vertalingen, waarbij ook een enkel origineel werk binnen het genre vermeld wordt. Duidelijk is voorts de invloed van het genre op Jacob van Lennep in Het huis ter Leede (1828), A. van der Hoop in De Renegaat (1838) en A.L.G. Bosboom-Toussaint in De echtgenooten van Turin (1839).

Invloed en nawerking van de gothic novel zijn zichtbaar in o.m. de fantastische verhalen van E.T.A. Hoffmann (o.m. in Die Elixiere des Teufels, 1815-16) en E.A. Poe, en, rond het einde van de 19^de eeuw, in Stevensons The Strange Case of Dr. Jekyll and Mr. Hyde (1886), Dracula (1897) van Bram Stoker en Der Golem (1915) van Gustav Meyrink. In de 20^ste eeuw hebben griezelverhalen en vampierenverhalen, en hun talloze tegenhangers in film en televisie/video, deels de functie van de gothic novel overgenomen.

Lit: M. Praz. The romantic agony (1956), p. 95-186 • M. Lévy, Le roman ‘gothique’ anglais 1764-1824 (1968) • M. Summers, The gothic quest (1969) • M. Summers, A gothic bibliography (1969) • E. Mc. Andrew. The Gothic tradition in fiction (1979) • D. Punter, The literature of terror, 2 dln (1980-1996) • F. Botting, Gothic (1995) • H. van Gorp, ‘De receptie van de Gothic Novel (griezelroman) in de Nederlandse literatuur (1790-1850)’ in Tydskrif vir Nederlands en Afrikaans 3 (1996), p. 1-23 • R. Trousson, Le roman noir de la Révolution (1997) • H. van Gorp, De romantische griezelroman (1998) • M. Garner, Romanticism and the Gothic (2000) • R. Buikema, ‘Gothic en gender: de verborgen kamers van de literaire cultuur’ in L. Duyvendak & B. van Heusden, Casusboek literaire cultuur (2001), p. 49-61 • F. Botting & D. Townshead (red.), Gothic. Critical concepts in literary and cultural studies, 4 dln (2004). • D. Cavallaro, The Gothic vision. Three centuries of horror, terror and fear (2005) • R. Buikema & L. Wesseling, Het Heilige Huis. De gotieke vertelling in de Nederlandse literatuur (2006) • C. Spooner & E. McEvoy (red.), The Routledge companion to gothic (2007) • F. Botting, Gothic romanced. Consumption, gender and technology in contemporary fiction (2008) • A. Andeweg, Griezelig gewoon. Gotieke verschijningen in Nederandse romans, 1980-1995 (diss., 2011) • W. Hughes, D. Punter & A. Smith (red.), The encyclopedia of the gothic, 3 dln (2012) • D. Punter (red.), A new companion to the gothic (2012) • J. Edwards & S. Soltysik Monnet (red.), The gothic in contemporary literature and popular culture (2012) • J.E. Hogle (red.),The Cambridge companion to the modern gothic (2014).

gosizdat zie samizdat/tamizdat

gotisch schrift