Algemeen letterkundig lexicon

civilité

Etym: Fr. beschaving, wellevendheid, fatsoen; genoemd naar het uit deze letter gezette boek van Erasmus over hoe de jeugd zich dient te gedragen, La civilité puérile, Antwerpen: Ameet Tavernier, 1559.

Term uit de typografie voor de in 1557 door Robert Granjon in Lyon gesneden drukletter die lijkt op de in die tijd door de Franse dichters gebruikte schrijfletter, een gotische cursief. De nieuwe drukletter moest de nationale vervanger worden van de humanistische cursief. Aanvankelijk echter werd de civilité vooral gebruikt voor schoolboekjes van protestantse strekking, ook heel snel – al in 1558 – door Plantijn in Antwerpen. In de Nederlanden is de civilité vooral verspreid in de vorm zoals Ameet Tavernier hem nagesneden had, niet alleen voor protestants getinte stichtelijke werken en schoolboeken, maar vooral voor de typografische schrijfboeken (typografisch schrijfboek) uit de periode ±1560-1585, voorbeeldboeken waaruit men door zelfonderricht kon leren schrijven. Vóór de uitvinding van de civilité moesten schrijfboeken gesneden worden; nu konden ze – veel goedkoper! – gezet worden.

In Noord-Nederland bleef de civilité lang in zwang dankzij de voorkeur voor deze letter van de Leidse stadssecretaris Jan van Hout, die voor veel officiële Leidse publicaties de civilité gebruikte, en dankzij de Leidse drukkerij van Plantijn. Voor overheidspublicaties, populaire literatuur en schoolboeken werd tot in de 19^de eeuw dit gotische lettertype gebruikt. In 17^de-eeuwse lied- en emblemataboeken treft men de civilité vaak aan naast andere gotische lettertypen en naast de romein.

Voorbeeld van een civilité (1578). [bron: W.Gs Hellinga, Kopij en druk in de Nederlanden (1962), p. *45]

Lit: L. Willems Az., ‘Ameet Tavernier en de invoering der civilité-letter in Zuid-Nederland’ in Tijdschrift voor Boek- en Bibliotheekwezen 5 (1907), p. 241-263 • M. Sabbe & M. Auchin, Die Civilité-Schriften des Robert Granjon in Lyon und die flämischen Drucker des 16. Jahrhunderts (1929) • H. Carter & H.D.L. Vervliet, Civilité types (1966) • H. de la Fontaine Verwey, ‘Het XVIe eeuwse boek’ en ‘Typografische schrijfboeken. Een hoofdstuk uit de geschiedenis van de civilité-letter’ in id., Uit de wereld van het boek, dl. 1 (1976²), p. 26-39, 133-160 • K. Gnirrep, ‘Drukken of het geschreven staat: Jan Baptist Houwaert en de civilité’ in P. Visser (red.), Scripta manent. Drukletters over schoonschrift of een vriendenboekje van collega's aangeboden aan drs. A.R.A. Croiset van Uchelen (...) (1997), p. 10-17.

citybook

clandestiene literatuur