Algemeen letterkundig lexicon

anachronisme

Etym: Gr. ana = opwaarts, terug; chronos = tijd.

Historische inconsequentie of onmogelijkheid in een tekst of afbeelding. Anachronisme kan optreden als gevolg van gebrek aan historisch besef, maar kan ook als stijlfiguur bewust worden nagestreefd. Doorgaans beschouwt men de manier waarop bijbelse en antieke helden in middeleeuwse teksten als bijv. Jacob van Maerlants Alexanders geesten, Historie van Troyen of Scholastica beschreven worden of in middeleeuwse schilderijen als die van Pieter Brueghel sr. als eigentijdse ridders worden afgebeeld als een anachronisme bij gebrek aan (voldoende) historisch perspectief.

Veel mediëvisten denken echter dat beter geschoolde middeleeuwers wel degelijk wisten dat de weergave in het verhaal niet geheel in overeenstemming was met de werkelijkheid en dat auteurs vaak opzettelijk een (enigszins) vertekend beeld van het verleden gaven, om voor het publiek de mogelijkheden tot herkenning en identificatie te vergroten (adaptatie). Afhankelijk van hoe men denkt dat het ‘projectieproces’ verlopen is, gebruikt men de termen antikisering (als een in principe middeleeuws verhaal wordt ingekleurd met klassieke gegevens) en mediëvalisering (als een van oorsprong antiek verhaal in een middeleeuws jasje wordt gestoken).

Wanneer Bredero in zijn inhoud van De Spaansche Brabander (1617) zegt dat 't spel speelt ‘over meer dan veertich Jaren’, dus in 1576, dan is vs. 1315 met ‘Ben je Arminiaans?’ een anachronisme evenals het voorkomen van de ‘Bierkay’ en de ‘Nieuwe Stadt’ (vs. 2037) anachronismen zijn omdat ze behoren tot de stadsuitbreiding van 1612 (Inleiding in ed. Stutterheim, 1974, p. 17-30). Een voorbeeld van een moderne anachronistische tekst is Felix Timmermans’ Het kindeke Jezus in Vlaanderen (1917); heel wat recenter nog is de steampunk.

Lit: L. Jongen, Van Achilles tellen langhe. Onderzoekingen over Maerlants bewerking van Statius' Achilleis in de Historie van Troyen (1988), p. 68-73.

anachronie

anaclasis-1