Vaderlandsche historie. Deel 10

[p. 550]

Vyftiende hoofdstuk.

alva's standbeeld geweerd. - val van middelburg. - leiden belegerd. - oranje bereidt een nieuwen krygstogt. - het beleg van leiden onderbroken. - victorie van mokerheide. - oproer der spaensche soldaten te antwerpen. - algemeen pardon door requesens afgekondigd. - verstooten in de noordelyke provinciën. - het beleg van leiden hernomen. - standvastigheid der burgers. - leiden ontzet.

1573-1574.

Koningen van Frankryk.	Keizer.
Karel IX, † 1574.	Maximiliaen II.
Hendrik III.

In weêrwil der groote moeijelykheden, waer de Commandeur de Requesens meê te kampen had, nam hy het bestier der provinciën moedig ter hand, en begon met een werk dat algemeen behagen moest. Namelyk hy deed het gehate standbeeld des hertogs van Alva, dat de Antwerpenaers zoo lang onder de oogen hadden gehad, van zyn voet-

[p. 551]

stuk afnemen en in eenen kelder van het wapenhuis bergen, tot dat het, eenigen tyd daerna, aen stukken geslagen en gesmolten werd⁽¹⁾.

Hiermede gaf de nieuwe landvoogd een bewys van goeden wil en koesterde nog andere ontwerpen, even geschikt om de gunst der onderdanen te winnen; maer hy diende, voor het oogenblik, al zyne krachten in te spannen om Middelburg te redden, dat niet slechts belegerd bleef, maer ten zeerste benauwd werd, dusdanig dat Christoffel Mondragon, die sedert zes maenden het bevel in de stad voerde⁽²⁾, geen enkelen brief aen den Commandeur verzenden kon om zynen uitersten nood te klagen⁽³⁾.

Requesens kende echter dien nood genoegzaem, 18

(1) Zie Strada, bl. 274.

(2) Mondragon was naer Middelburg gezonden geworden sedert de dood van diens vorigen bevelhebbers, Antonis van Burgondië, die in een gevecht gesneuveld was. Zie de brieven van Viglius in de Analecta Belgica, I, bl. 752.

(3) Zie Bor, fol. 330, v^o. Zie mede des landvoogds brief van 18 January 1574 aen den koning, in de Corresp. de Philippe, III, bl. 3, en de Archives van Groen, IV, bl. 306, vlgg.

[p. 552]

en maekte gereedschap om eene nieuwe, ja eene laetste pooging aen te wenden tot verlossing der belegerde stad. Hy begaf zich in persoon naer Antwerpen, alwaer hy eene talryke vloot deed uitrusten onder het bevel van Sanchio d'Avila, terwyl Juliaen Romero last had een aental schepen te Bergen-op-Zoom te verzamelen. Na veel moeite besteed te hebben om het noodige scheepsvolk en eene toereikende krygsmagt byeen te brengen, was men eindelyk gereed, den 22 January 1574, en d'Avila voer af. Romero daerentegen vertrok eerst den 27^ste uit de haven van Bergenop-Zoom, met vier-en-vyftig sterk gewapende bodems en negen-en-twintig vrachtschepen. Hy had bevel zynen weg te nemen over de Wester-Schelde⁽¹⁾ om, den 30^ste January, met zyne zeemagt, vereenigd by die van d'Avila, en makende aldus eene vloot uit van honderd dry-en-twintig bodems, voor Middelburg te verschynen; maer nieuweling zynde in den zeekryg, had hy de onvoorzigtigheid van het anker te werpen naby

(1) D'Avila in tegendeel moest de Honte of Ooster-Schelde houden.

[p. 553]

Romerswael⁽¹⁾ en daer een paer dagen te sammelen. Zulks was den vyand in zyne kaerten gespeeld. De prins van Oranje die, op zyne beurt, te Vlissingen en elders hemel en aerde geroerd had om tydiglyk in staet van tegenweer te zyn, zocht vooral de vereeniging der spaensche vloten voor te komen, en zond daerom uit laetstgenoemde stad zyne zeemagt, vierenzestig zeilen sterk, onder den admirael Lodewyk van Boisot⁽²⁾ tegen Romero. Deze zag, den 29^ste, den vyand op hem afkomen met vyftig schepen en eenen gunstigen noord-westen wind. Hy moest derhalve, of het hem lief of leed ware, de krygskans wagen, en deed zulks met de grootste onverschrokkenheid,

(1) Voormalig zeeuwsch stadje, tegenover Bergenop-Zoom, op het verdronken Zuidbeveland.

(2) Deze edelman, te Brussel geboren, had in het Verbond der Edelen yverig meêgedaen, en met der tyd de Oranje-zaek zoodanig gediend, dat de prins hem tot admirael van Zeeland aenstelde, na zich ontmaekt te hebben van Lumei en van Suoy, wier wreedheden hen hatelyk hadden gemaekt. Zie Wagenaar, VI, bl. 434 en 437. Zie ook, over het geslacht van Boisot, Te Water, II, bl. 248, vlgg. en over zyne daden, I, bl. 261, vlgg.

[p. 554]

maer ook met den treurigsten uitslag. De worsteling begon omstreeks twee uren na middag en, vóór den avond, waren bykans alle de koninklyke schepen genomen, in den grond geboord of verspreid. De Zeeuwen hadden, liever dan hunnen tyd te versnipperen met schieten, de spaensche bodems op een omzien aen boord geklampt en de manschap dood geslagen of in 't water geworpen. Kortom de stryd was verloren, en d'Avila die by Borselen, tusschen Terneuzen en Vlissingen, op anker lag, had zoo haest de tyding niet ontvangen van het gebeurde, of hy keerde terug naer Antwerpen om zyne schepen aldaer in veiligheid te stellen⁽¹⁾.

Requesens had geheel het rampzalig spel nagezien van op een naburigen dyk, maer toonde niet te min een vriendelyk gelaet aen Juliaen Romero, omdat deze, zoo niet met wysheid, dan toch ridderlyk zich gedragen had. Intusschen was er voortaen voor Middelburg geen behoud meer mogelyk.

(1) Zie Strada, bl. 274-75, en Bor, I, zevende Boek, fol. 4, vlgg. Zie mede onderscheiden brieven van den Commandeur aen den koning, in de Corresp. de Philippe, III, bl. 3-18.

[p. 555]

Die van binnen hadden, sedert December, geen brood meer gegeten dan vermengd met gemalen lynzaed, en leden gebrek⁽¹⁾, waer Oranje gebruik van maekte en de stad opeischte om zich op genade en ongenade over te geven. Maer de dappere Mondragon gaf hem voor antwoord dat hy liever Middelburg op twintig plaetsen in brand zou steken en zich met de zynen in eenen uitval dood vechten, dan het aldus schandelyk op te geven. Dit koen gedrag bereikte zyn doel. Oranje deed, sedert, matiger voorstellen, zoodat men, den 18 February, van wederzyde tot akkoord kwam op deze hoofdzakelyke conditiën: dat Mondragon en zyne krygslieden de stad zouden verlaten met hunne wapens, vaendels en bagaedjen, gelyk mede de priesters en Moniken zouden doen, slechts hunne gewaden meênemende, terwyl prins Willem over hunne goederen naer billykheid zou beslissen. De stad zou genadiglyk worden behandeld, maer dry tonnen gouds⁽²⁾ opbrengen, eene nieuwe bezetting innemen, en voorts met de an-

(1) Zie Wagenaar, VI, bl. 461, aenteek. 3, en de Corresp. de Philippe, III, bl. 17.

(2) Versta dry mael honderdduizend gulden.

[p. 556]

dere steden haer aendeel dragen in de kosten van oorlog. Daerentegen moest Mondragon op zyn woord beloven in 's prinsen handen vrywilliglyk te zullen wederkeeren, byaldien hy binnen de twee maenden niet uitgewisseld wierde tegen Philip de Marnix van Sint-Aldegonde⁽¹⁾ en vier andere krygsgevangen in het verdrag aengeduid⁽²⁾.

Den 22^sten February vertrok Mondragon met de zynen, en met allen die hem volgen wilden, naer Terneuzen in Vlaenderen, en was daegs daerna te Antwerpen, rekenschap doende van zyn gedrag aen den landvoogd. Requesens gaf hem uitbundi-

(1) Marnix was den 4 November 1573, in een gevecht voor Maessluis (zie hiervoren, bl. 493, en de aenteek. 1) verslagen, door de Spanjaerts gevangen genomen en te Utrecht vastgezet geworden in het slot Vredenburg, door keizer Karel gesticht, en waer de stad lang meê in den toom gehouden werd. Zie Groen, Archives, IV, bl. 231 en 239. Marnix was het daer al haest moede, en schreef sedert aen prins Willem, hem radende den peis met den koning te maken, ten einde hy op vrye voeten mogt geraken. Zie zynen brief van 4 December 1573 aen Oranje, aldaer, bl. 285, en Willems antwoord, bl. 298.

(2) Zie andere byzonderheden by Wagenaar, VI, bl. 461-62. Zie mede Strada, bl. 275.

[p. 557]

gen lof voor zyne kloekmoedigheid, doch maekte zwarigheid in de belofte door Mondragon gedaen van zich gevangen te geven, indien hy niet uitgewisseld wierde tegen Marnix en vier anderen. Daer was de Commandeur niet verpligt in toe te stemmen, dewyl zulks buiten zyne weet gedaen was, des te min, dat hy zelf de krygsgevangenen, op de prinsgezinden gemaekt, zoo goed als toegezeid had aen de familie des graven van Boussu⁽¹⁾ om tot diens rantsoen te dienen⁽²⁾. Die zaek sleepte dan nog een geruimen tyd; want eerst omstreeks half October 1574 werd Marnix op vrye voeten gesteld⁽³⁾.

Het had dan nog eens gebleken dat op het

(1) Zie hiervoren, bl. 395, en de aenteek. 2.

(2) De graef van Boussu was, den 12 October 1573, in een gevecht op de Zuiderzee, overwonnen en krygsgevangen gemaekt door de prinsgezinden. Zie Groen, Archives, enz. IV, bl. 226, vlgg. en bl. 121*. - Zie mede Requesens brief van 24 February 1574 aen den koning, in de Corresp. de Philippe, III, bl. 24, vlgg.

(3) Zie Groen's Archives, IV, bl. 72 en de aenteek. Zie mede andere byzonderheden by Gachard, Corresp. de Guill. le Taciturne, III, bl. 75-101.

[p. 558]

water de overhand volstrekt aen de prinsgezinden bleef⁽¹⁾; maer op het vaste land was hunne gesteldheid zoo goed niet. Daer hadden zy meer dan eens het onderspit gedolven, zoo dat alle hoop van de Noordsche provinciën te onderwerpen voor Spanje nog niet verloren was. Integendeel, kort na de overgaef van Haerlem, trok⁽²⁾ don Frederik met zyn overwinnend leger naer Leiden, hetwelk eene bezetting inhad van tusschen de acht en negenhonderd man, maer weinig voorzien was van mondkost, weshalve de Spanjaert het daerop toelegde om de stad te bedwingen door uithongering. Sloeg hem zulks meê, zoo wierde hy niet alleen op nieuw meester van een der aenzienlykste steden van Holland, maer tevens ware alle gemeenschap tusschen het noordelyk en het zuidelyk gedeelte des graefschaps zoo goed als afgesneden en de magt der opstandelingen merkelyk verzwakt. 't Is waer, don Frederik kon die onderneming niet lang voortzetten, want hy moest weldra met zyn' vader naer Spanje terug keeren. Hy gaf zyne taek

(1) Spanje behield in Zeeland niet meer dan Zuidbeveland en het eiland Tholen.

(2) Namelyk den 30 October 1573.

[p. 559]

dan over aen don Francisco Baldes⁽¹⁾ die, op zyne beurt, de stad nauwer en nauwer insloot, ofschoon hem zulks veel moeite kostte, en tevens groot bezwaer om den noodigen onderhoud aen de krygslieden, vooral by wintertyd, te verschaffen.

De prins van Oranje, die mede zich aen het behoud van Leiden zeer veel gelegen liet, en aen den anderen kant geene toereikende middelen had om de stad te verlossen, had zyn' broeder Lodewyk naer Duitschland afgeveerdigd om daer hulp te zoeken, terwyl hy andere vertrouwelingen naer Engeland en naer Frankryk gezonden had, om met een of met beide dier mogendheden een verbond te treffen en daer insgelyks onderstand van te krygen. Deze laetste poogingen bragten, 't is waer, weinig uit; maer het gelukte daerentegen Lodewyk van Nassau een leger in Duitschland te verzamelen van ongeveer zes duizend voetgangers en dry duizend peerden, waermede hy eerlang, vergezeld van zyn jongsten broeder Hendrik⁽²⁾,

(1) In den Commentarius van De Tassis, bl. 185, heet hy Joannes Baldesius.

(2) Hendrik van Nassau was toen slechts 24 jaren oud, geboren zynde in 1550.

[p. 560]

van des paltzgraefs zoon Christoffel van Beijeren en van andere duitsche vorsten of edellieden, naer deze landen afkwam, om zich aen te sluiten by zyn ouderen broeder Willem, die mede zoo veel volk byeen had gebragt als de omstandigheden veroorloofden. Met vereenigde krachten zouden zy dan het vyandlyk leger hebben aengevallen, in de hoop van door een grooten veldslag de magt van Spanje eens voor goed te breken.

Dit alles geschiedde niet buiten de kennis van don Luis de Requesens, die dan ook, van zynen kant, niets onbeproefd liet om zyn leger te versterken door de aenwerving van nieuwe benden in Zwitserland en elders, voor zoo veel de bekrompenheid zyner geldmiddelen toeliet⁽¹⁾. Meteen gaf hy bevel aen Francisco Baldes het beleg van Leiden te onderbreken en met zyn krygsvolk herwaerts te komen, gelyk hy mede deed voor sommige garnizoenen van Brabantsche steden, ten einde die, als 't noodig werd, by de hand te hebben⁽²⁾. Weldra vernam hy dat Lodewyk van

(1) Zie 's mans brief van 14 February 1574 aen den koning, in de Corresp. de Philippe, III, bl. 23.

(2) Zie Requesens brief van 24 Maert 1574 aen den koning, in de Corresp. de Philippe, III, bl. 42.

[p. 561]

Nassau met zyn leger tot op de Maes gevorderd was⁽¹⁾, waer hy vergeefsche poogingen had aengewend om te Luik zelf de rivier over te trekken⁽²⁾. De graef week dan naer Maestricht, zynde de stroom te zeer gezwollen om ergens door te waden; maer vond die stad sterk bezet door Sanchio d'Avila, zoodat hy genoodzaekt werd nog lager af te zakken tot Roermond, ja en verder tot by Nymwegen toe, niet echter zonder onder wege meer dan eens groote afbreuk te hebben geleden⁽³⁾ en vele huerlingen te hebben zien verloopen.

De prins van Oranje, alsdan door den Bommelerweerd⁽⁴⁾ afkomende, moest zich by Lodewyk aensluiten tusschen Waal en Maes, vooral om hem den overtogt der Waal te vergemakkelyken; doch zulks werd hem belet door Sanchio d'Avila, die met zyn leger graef Lodewyk op den linken kant der Maes gevolgd was, en nu in der haest naby Grave eene schipbrug over de rivier deed slaen

(1) Zie de Corresp. de Philippe, III, bl. 24.

(2) Zie daer, bl. 27.

(3) Zie Requesens brief van 24 Maert, reeds aengeduid.

(4) Zie ons negende Deel, bl. 218, aenteek. 3.

[p. 562]

om de vereeniging der gebroeders voor te komen en Lodewyk afzonderlyk aen te tasten, met des te meer kans dat diens leger voor het grootste gedeelte samengesteld was uit jonge en ongeoefende krygslieden. Wat voorzien was, viel uit. Graef Lodewyk, vernemende dat de vyand het water overgekomen was, en erkennende dat hy niet meer wyken kon of mogt, verschanste zich in aller yl by het dorp Mook aen de Maes⁽¹⁾, doch werd, den 14 April, op de bygelegen heide⁽²⁾ door d'Avila aengevallen. Diens afgerigte benden stortten verwoed op de vyandlyke verschansingen, maer werden terug gestooten. Graef Lodewyk, hierdoor aengemoedigd, verydelde nog eene tweede pooging der Spanjaerts, toen Avila's ruitery, vol van razerny indringende, die van Lodewyk als in tweeën sneed en deze op korten tyd uit elkander sloeg, tot groote verbystering van het voetvolk, dat weldra ook den rug keerde en aen 't vlugten ging. Voortaen hadden dan de Spanjaerts niet meer te doen dan hunne tegenstanders

(1) In het Cleefsche, bezuiden Nymwegen.

(2) Van daer de naem van Mokerheide, waer de veldslag plaets had.

[p. 563]

neder te vellen, en kweten zich van die taek derwyze, dat er boven de dry duizend knechten en vyf honderd ruiters op het veld bleven⁽¹⁾, naest de gebroeders Lodewyk en Hendrik van Nassau⁽²⁾ en des paltzgraefs zoon Christoffel van Beijeren, hunne voornaemste opleiders. De overwinnaers, die slechts een paer honderd man verloren hadden, veroverden op het slagveld een en dertig

(1) Volgens een verslag aen den koning gedaen (zie de Corresp. de Philippe, III, 51, vlgg.), zouden er 5000 Nassauwers en 1500 peerden dood gebleven zyn, alsmede 75 vaendels gewonnen; doch zulks schynt overdryving te wezen, op voorbarige berigten gegrond.

(2) Zy verdwenen te midden van het krygsgewoel, zonder dat hunne lyken onder de gesneuvelden gevonden werden. Strada, bl. 276, beweert dat graef Lodewyk van uit de dooden weggeraekte, doch weldra door het landvolk, dat hem niet kende, vermoord werd. - Nog een derde broeder van prins Willem, Jan van Nassau, was meê uit Duitschland gekomen, doch woonde den slag van Mokerheide niet by, zynde, twee dagen te voren, naer Keulen afgeveerdigd om geld te verzamelen, dewyl Lodewyks krygsvolk reeds muitziek was geworden, omdat het geene betaling kreeg. Zie Groen, Archives, IV, bl. 369.

[p. 564]

vaendels, zes standaerts, het weinige geschut dat Lodewyk byhad, en al de bagaedje, waeronder ook diens krygskas⁽¹⁾.

Meer dan acht dagen verliepen, eer prins Willem zekere tyding had van de dood zyner broeders. Hy betreurde dat groot verlies, doch was er minder door getroffen, omdat hy het eenigerwyze voorzien had: ook verre van zyne zaek op te geven, toonde hy zich bereid de worsteling voort te zetten, al moest het hem zelven zoo wel als zynen dry broeders⁽²⁾ het leven kosten⁽³⁾.

Intusschen blykt het van zelf dat de victorie van Mokerheide gelegenheid gaf aen den Groot-Commandeur om, met gunstige kans, den oorlog door te dryven en de Noordsche provinciën met al zyne magt aen te randen. Jammer maer, in den nacht zelf van 14 en 15 April sloegen de Span-

(1) Zie Wagenaar, VI, bl. 470.

(2) Zyn broeder Adolf had reeds het leven verloren in den slag van Heiligerlee. Zie hiervoren, bl. 424, en de aenteek. 1.

(3) Zie hoe hy zich daeromtrent uit in eenen langen brief van 7 Mei 1574, aen zyn' broeder Jan van Nassau, by Groen, Archives, IV, bl. 385-98.

[p. 565]

jaerts aen 't muiten, gelyk zy na de verovering van Haerlem gedaen hadden, omdat zy niet betaeld werden⁽¹⁾ en, na hunne hopmannen te hebben verzaekt, noemden zy een hunner tot opleider, gelast hen naer Antwerpen te vergezellen, alwaer zy de verschuldigde soldy wel zouden weten te krygen⁽²⁾. Vruchteloos beproefde de landvoogd, met goede woorden en stellige beloften, de moedwilligen tot rede te brengen: zy weigerden te luisteren, en trokken, den 26 April, ten getalle van ruim 3000, naer de vermaerde handelstad, alwaer zy geene kleine baldadigheden bedreven, met des te meer zekerheid van geene straf te vreezen te hebben, dewyl de Spanjaerts van het kasteel hun in de hand werkten, en anderen die Utrecht bezet hielden, of elders in Holland schansen of sterkten te bewaren hadden, denzelfden onwil toonden⁽³⁾.

(1) Strada getuigt, bl. 278, dat de meeste krygsbenden sedert dry jaren geene soldy meer getrokken hadden.

(2) Zie Strada, loc. cit. - Zie mede Requesens brief van 28 April aen zyn' broeder, in de Corresp. de Philippe, III, bl. 55-61.

(3) Zie Requesens brief van 17 April aen den koning, in de Corrresp. de Philippe, III, bl. 53, vlg. en eenen anderen van 30 April, aldaer, bl. 61, vlgg.

[p. 566]

De verlegenheid van Requesens was groot. Hy kon niet besluiten om geweld te gebruiken tegen zyne eigen soldaten, die daer pas eene groote overwinning tegen de Oranje-gezinden behaeld hadden en die, van den anderen kant, niet zonder reden, betaling vorderden voor den bewezen krygsdienst. Ongelukkiglyk was er munt noch kruis in de schatkist⁽¹⁾, en hy vond de Staten eerder geneigd om voordeel te trekken uit zyn geldgebrek, dan om hem door toelagen daeruit te helpen⁽²⁾. Geerne zou hy zyn goud- en zilverwerk hebben opgeofferd⁽³⁾, doch zulks kon niet baten; want om ieder te voldoen waren er miljoenen noodig geweest⁽⁴⁾. En echter moest er in de omstandigheden voorzien, en een eind aen den oproer gebragt

(1) De landvoogd zegt dit uitdrukkelyk in zynen brief van 17 April, ibid. bl. 54. Zie mede zyn schryven van 28 Juny, aldaer, bl. 115.

(2) Zie zynen brief van 14 Febr. aen den koning, in de Corresp. de Philippe, III, bl. 24.

(3) Zie zyn beroepen brief van 17 April aen den koning, in de Corresp. III, bl. 54.

(4) Zie daer, bl. 50-51.

[p. 567]

worden⁽¹⁾. Te goeder ure gelukte het den landvoogd de stad over te halen tot eene leening van vier honderd duizend kroonen, waervoor hy niet alleen alles wat de koning uit Spanje zou zenden te pand stelde, maer zyn eigen persoon en al zyne bezittingen te samen met die van eenigen zyner vrienden⁽²⁾. De burgery gaf hare toestemming en bragt, ieder volgens zyn vermogen, penningen by, om verlost te worden van de tegenwoordigheid der krygslieden, van welke zy reeds zeer veel overlast had te lyden gehad.

Het was nog moeijelyk de soldaten te vrede te stellen met hetgeen men hun aftellen kon; doch alles werd eindelyk bygelegd, zoodanig dat zy, den 5 Juny, Antwerpen verlieten. Aenstonds haestte zich Requesens naer Brussel⁽³⁾, waer hy sedert

(1) Daer drong ook de Raed van State op aen in eenen brief van 19 Mei aen den gouverneur geschreven. Zie de Corresp. III, bl. 526-27, en het antwoord van Requesens daerop volgende.

(2) Zie Requesens brief van 25 Mei aen den koning, in de Corresp. III, bl. 88-91.

(3) De Groot-Commandeur had uit Antwerpen niet durven vertrekken, uit vrees van grootere onheilen en ja van plundering der stad in zyne afwezigheid.

[p. 568]

weken de algemeene Staten beroepen had⁽¹⁾, en die met veel ongeduld op zyne aenkomst wachtten. Om de geesten, niet alleen van de gedeputeerden der provinciën, maer die der onderdanen in 't algemeen, tot eene vreedzame stemming te brengen, had Requesens besloten eenige maetregelen te nemen die aen allen behagen moesten. Sedert lang was hy in onderhandeling geweest met den koning om een generael pardon af te kondigen, en had, den 10 Maert, diens toestemming ontvangen⁽²⁾. 't Is waer, vier jaer te voren had ook de hertog van Alva hetzelfde middel beproefd, en, den 16 July 1570, koninklyke brieven van genade en vergiffenis⁽³⁾ te Antwer-

(1) Zy waren beroepen geweest tegen den laetsten dag van April. Zie de Corresp. de Philippe, III, bl. 521.

(2) Zie des konings brief van dien dag aen den Groot-Commandeur, in de Corresp. de Philippe, III, bl. 33, vlgg.

(3) Zy waren door den koning geteekend geweest den 16 Nov. 1569. Zie den nederduitschen tekst in de Plakkaerten van Brabant, II, bl. 419-424. De hertog van Alva had zoo lang gewacht des konings brief bekend te maken, omdat het proces van Montigny nog niet afgeloopen was, en de zaek van den 10^den penning hem de handen meer dan vol gaf. Zie 's mans brief van 15 January 1570 aen den koning, in de Corresp. de Philippe, II, bl. 119, en bl. 144.

[p. 569]

pen plegtiglyk doen aflezen; maer daer waren zoo veel voorwaerden en uitnemingen by uitgedrukt, dat er de gemoederen eerder door verbitterd dan bezadigd waren geworden. Dit mael, daerentegen, was de kwytschelding veel algemeener⁽¹⁾ en de uitzonderingen bepaeld tot een aental belhamels, gekende apostaten of predikanten der nieuwe godsdienstleer⁽²⁾, kortom tot zulke lieden die zich aller genade hadden onweerdig gemaekt en daer zelven niet op rekenden of rekenen konden⁽³⁾.

(1) Zie den tekst der opene brieven, door den koning vergund en gedagteekend den 8 Maert 1574, in de Corresp. de Philippe, III, bl. 486-493, of de gebrekkige vertaling van dat stuk, in de Plakk. van Brabant, II, bl. 425, vlgg. In beide collectiën volgt een reglement ter uitvoering van het verleende pardon.

(2) Onder de hooge edellieden waren uitdrukkelyk genoemd: de prins van Oranje, de graven van Kuilenburg en van den Berg (Oranjes zwager), alsmede de heeren van Esquerdes (Eustache de Fiennes) en van Lummen. Alle de anderen, even by name aengeduid, waren verdeeld volgens de verschillende provinciën en steden. Zie den volledigen lyst in de Corresp. de Philippe, III, bl. 499-505.

(3) Hunne uitsluiting uit het algemeen pardon was nogtans zoo volstrekt niet, of zy konden, mits zekere voorwaerden, zich nog verzoenen met den koning, indien zy van goeden wil waren. Zie het bewys in de Corresp. de Philippe, III, bl. 98.

[p. 570]

Den 6 Juny, na eene plegtige Mis, gezongen door den aertsbisschop van Kameryk⁽¹⁾, en onder welke de bisschop van Atrecht⁽²⁾ de aenwezigen opwekte om de genade, door den koning en door den Paus verleend⁽³⁾, naer waerde te schatten, deed de landvoogd, in den namiddag, op de groote markt, de koninklyke brieven met veel plegtigheid uitkondigen, en zond daer aenstonds afschriften van in alle de provinciën, met bevel van ze daer ook zonder toeven bekend te maken⁽⁴⁾.

(1) Lodewyk, des graven zoon van Berlaymont.

(2) François Richardot, die kort daerna, den 26 July 1574, te sterven kwam.

(3) Paus Gregorius XIII had, by bulle van 30 April, van zynen kant een algemeen pardon vergund aen alle de Nederlanders schuldig aen kettery of misdaden tegen den godsdienst. Zie de oorkonde in de Corresp. de Philippe, III, bl. 495-98. Na de Mis was die Bulle in de kerk afgelezen geworden. Zie Requesens brief van 14 Juny aen den koning, in de Corresp. III, bl. 99, vlgg.

(4) Zie de oorkonde in de Corresp. III, bl. 505. Andere brieven werden tevens geschreven aen de provincieele Staten, aen de bisschoppen en aen de oproerige steden, ten einde deze laetste aen te manen om tot de gehoorzaemheid aen de Kerk en aen den koning weder te keeren, enz. Zie de Corresp. III, bl. 507-520.

[p. 571]

Daegs daerna, vergaderden de Staten generael in het paleis. De gouverneur was niet alleen gemagtigd om een algemeen pardon te verleenen, maer tevens om, naer zyn goeddunken, den Raed der Beroerten en de lasten des tienden en twintigsten pennings af te schaffen: ook was daer aenstonds spraek van in de eerste byeenkomst. Namelyk Requesens gaf te kennen dat hy geneigd was om den Raed der Beroerten in 's konings naem op te heffen en al de hangende of nieuwe processen door de provincieele Raden te laten afdoen, alsmede om de lasten van den 10^den en 20^sten penning in te trekken, mits de Staten toestemden, gelyk zy reeds meermalen beloofd hadden, die beide lasten te vervangen door een jaerlyksch hulpgeld van twee miljoenen gouds, waervan nog vier jaren te betalen bleven⁽¹⁾, en mits men, insgelyks naer

(1) Die twee miljoenen waren tweemael betaeld geweest, en de raedsheer d'Assonleville, die voor Requesens het woord voerde, zegt dat de zes jaren een eind zouden nemen den 13 Augusty 1575, waeruit men besluiten mag dat de toelage van 1572 en 1573 onbetaeld was gebleven en gevoegd moest worden by die van 1574 en 1575. Zie hiervoren, bl. 476-77.

[p. 572]

gedane belofte, op het einde van dien termyn, nog eens den honderdsten penning opbragte⁽¹⁾ en daer, reeds op voorhand, verzekering van gave. Hier werden nog vele redenen bygevoegd om de noodwendigheden des lands te doen verstaen en 's konings goedwilligheid te doen waerdeeren⁽²⁾.

De vergaderde Staten moeten op die beweegredenen geen allenzins voldoend antwoord hebben gegeven⁽³⁾; want den volgenden dag werden de gedeputeerden der provinciën andermael ten hove geroepen en afzonderlyk vermaend om de gestelde voorwaerden te vervullen, met verzoek van zulks mede te deelen aen die hen gezonden hadden, en

(1) Zie hiervoren, bl. 477.

(2) Zie de oorkonden in de Corresp. III, bl. 528-535.

(3) Men vindt enkelyk een vertoog der algemeene Staten, aen den gouverneur afgeleverd, en waerin zy des konings welwillendheid erkennen, doch tevens onderscheidene wenschen uiten, strekkende tot beter bestier der provinciën en strengere handhaving der krygstucht in het leger. Zie dat stuk, met Requesens apostillen, in de Corresp. III, bl. 536-42.

[p. 573]

het besluit van iedere provincie eerstdaegs aen den landvoogd te laten kennen⁽¹⁾. Maer ook dit viel niet naer wensch uit: de Staten van Brabant toonden weinig inschikkelykheid, en gaven aldus een kwaed voorbeeld aen Vlaenderen, dat niet alleen wilde handelen⁽²⁾. Sommige andere provinciën luisterden beter, als Atrecht, Ryssel en Namen, doch maekten niettemin aenmerkingen, waeruit genoegzaem bleek dat Requesens met zyn generael pardon kleinen indruk op de gemoederen had voortgebragt⁽³⁾. Ook werden de hatelyke lasten van den 10^den en 20^sten penning niet aenstonds ingetrokken en de Raed der Beroerten niet afgeschaft⁽⁴⁾, maer daerentegen in stand gehouden, zoo nogtans dat hy sedert geene doodvonnissen

(1) Zie de oorkonden in de Corresp. III, bl. 542-53.

(2) Zie Requesens brief van 25 July 1574 aen den koning, in de Corresp. III, bl. 118-24, en een anderen van 18 Augusty, aldaer, bl. 130, vlgg.

(3) Zie Requesens brief van 16 September aen den koning, in de Corresp. III, bl. 149, vlgg.

(4) Ten zy in de provinciën die des landvoogds vragen edelmoediglyk hadden toegestemd, als Henegau gedaen had. Zie 's mans brief van 8 Augusty aen den koning, in de Corresp. III, bl. 130.

[p. 574]

meer uitsprak noch aenslagen van eigendommen meer beval⁽¹⁾.

Doch indien de landvoogd in de zuidelyke, nog onderdanige provinciën, zoo weinig gewonnen had met zyne maetregelen van toegevendheid, hoe veel te minder moesten deze uitwerken in de noordelyke waer, mag men zeggen, de opstand algemeen en ja, eeniger wyze, zegevierend was? Daer werd inderdaed met het generael pardon niets gewonnen. Te vergeefs gaf Requesens kennis van 's konings gunsten aen de voornaemste steden, en vermaende die, op den zachtsten toon, om er gebruik van te maken⁽²⁾: hy kreeg niet eens antwoord op zyne brieven, welke de prins van Oranje, zoo veel hy kon, belette tot hare bestemming te komen, terwyl hy de inwooners opwekte om zich van hem niet te verwyderen, maer alle aenbod van verzoening, door den koning gedaen, van der hand te wyzen⁽³⁾.

(1) Zie Requesens brief van 29 Nov. 1575 aen den koning, in de Corresp. III, bl. 401-403.

(2) Zie Requesens brief van 27 Juny 1574 aen den koning, in de Corresp. III, bl. 114.

(3) Zie Requesens brief van 1 July aen den koning, in de Corresp. III, bl. 116.

[p. 575]

Daer werd beter naer geluisterd: ja meer, verre van geneigd te wezen om tot de onderdanigheid weêr te keeren, had men gebruik gemaekt van de verlegenheid waer de Landvoogd zich onlangs in bevond door de onlusten van Antwerpen, om nieuwe aenslagen tegen Spanje te berokkenen, en reeds aen 's konings zaken niet weinig afbreuk gedaen op de zeeuwsche stroomen, ja en tot naby Antwerpen toe⁽¹⁾. Het was aldus andermael uitgemaekt dat de opstandelingen te water de overhand hadden⁽²⁾, maer te land konden zy nog op geen doorslaend voordeel roem dragen. De Groot-Commandeur oordeelde dan dat hy de landkryg in de noordelyke provinciën voort moest zetten. Reeds kort na de overwinning van Mokerheide had

(1) Zie des landvoogds brief van 12 Juny aen den koning, in de Corresp. III, bl. 93.

(2) Philip was in dat oogenblik bezig met eene spaensche vloot te Santander uit te reeden om, met de schepen welke hy reeds hier te lande had, de aenhangers van Oranje te water duchtig te bestryden; maer daer kwam ziekte in den weg, en de onderneming bleef steken. Zie des konings brief van 7 Juny, in de Corresp. III, bl. 92, en Requesens brief van 15 Juny aen den koning, aldaer, bl. 107, vlgg.

[p. 576]

hy de kusten en verschansingen van Holland op nieuw doen bezetten en zelfs eenige steden of sterkten ingenomen⁽¹⁾, en zoohaest hy de handen ruim had, gaf hy bevel het beleg van Leiden, sedert een paer maenden onderbroken, haestiglyk te hernemen⁽²⁾.

De prins van Oranje had zich daer wel op verwacht en derhalve de stedelyke overheden aengeraden om er tydiglyk in te voorzien; maer, gelyk het gaet, sommigen ontzagen de kosten; anderen vonden het niet noodig, en zoo verzuimde men Oranjes raed tot dat het te laet was⁽³⁾, want in een enkelen nacht omringden de Spanjaerts de stad zoo nauw, dat er niemand meer uit kon zonder groot gevaer te loopen. Leiden was, op dat oogenblik, zoo goed als zonder bezetting: slechts eenige burgerbenden moesten, tegen een leger van zeven à

(1) Zie 's mans brief van 15 Juny aen den koning, in de Corresp. III, bl. 105, en dien van 25 July, aldaer, bl. 124.

(2) De Spanjaerts hadden Leiden verlaten den 21 Maert 1574, en hernamen het beleg den 26 Mei, onder het bevel van Francisco Baldes. Zie Groen, Archives, enz. V, bl. 8.

(3) Zie Bor, I, Boek VII, fol. 21.

[p. 577]

acht duizend man⁽¹⁾ de stad verdedigen, die ten andere eene bevolking inhield van veertienduizend zielen met zeer bekrompen levensmiddelen. Het duerde dan ook niet lang of daer diende gezorgd te worden om den nood te rekken, met den verkoop van brood en andere eetwaren aen de ingezetenen tot eene zekere maet te bepalen⁽²⁾. Niettemin bleven de burgers moed houden, sluitende het oor aen alle voorstellen der belegeraers of antwoordende dat ‘zoo lang zy twee armen aen het lyf hadden, zy éénen konden opeten, en den anderen zouden gebruiken om hunne vryheid te beschermen⁽³⁾.’ In deze kloekmoedigheid ondersteund door Oranje, die hun brief op brief schreef⁽⁴⁾, deden zy nu en dan uitvallen om den vyand den voorraed te ontvoeren en dien in de stad te brengen. Doch alhoewel zulks hun soms al eens gelukte, was dit toch ontoereikend om het leed der belegerden te verzachten; want Baldes vermeerderde dagelyks zyne schansen, en had er weldra twee en zestig opge-

(1) Zie Bor, fol. 22.

(2) Zie Bor, fol. 25.

(3) Zie Strada, bl. 281.

(4) Zie Bor, fol. 23.

[p. 578]

worpen, meer dan genoeg om allen toevoer in de stad onmogelyk te maken⁽¹⁾. En ook de naburige steden, Gouda, Delft, enz. door Oranje opgewekt, spanden vruchteloos al hare krachten in, ten einde de belegerden van lyftocht en krygsbehoeften te voorzien: die poogingen werden telkens verydeld door de Spanjaerts⁽²⁾.

Het zou zeker voor deze laetsten niet moeijelyk zyn geweest de stad te bestormen, en ze met de wapens te veroveren; maer behalve dat zy niet veel grof geschut hadden meêgebragt, overtuigd dat ze door uithongering wel zou te winnen zyn, toonde Requesens zich ongenegen tot aenwending van gewelddadige middelen, uit vrees van daerdoor de gemoederen nog meer te verbitteren en des konings belangen grooter schade aen te doen. Ja meer, willende de zaken tot geene uitersten dryven, dewyl zulks ook eene soort van gewelddadigheid is, had hy den gouverneur van Holland, Zeeland en Utrecht⁽³⁾, in laetstgenoemde stad zich ophou-

(1) Zie Requesens brief van 25 July aen den koning, in de Corresp. III, bl. 124.

(2) Zie Bor, fol. 24, v^o.

(3) Don Fernando de Lannoy, graef van la Roche, zoon van Karel de Lannoy, onderkoning van Napels.

[p. 579]

dende, magt gegeven om door vermaningen en goede beloften de belegerde stad tot overgaef te brengen; wat deze edelman dan ook beproefde⁽¹⁾, doch vruchteloos, terwyl hy eerder tegen- dan medewerking ontmoette by Francisco Baldes die, misschien uit eerzucht of eigen belang, alle onderhandeling met den stadhouder zocht af te breken⁽²⁾.

Intusschen ging het beleg altyd voort, en die van binnen raekten, op den duer, in de grootste verlegenheid. Tot ongeveer het einde van Oogstmaend hadden de Leidenaers hunnen nood gerekt, maer sedert dien tyd ontbrak volkomen het brood; de inwoonders geneerden zich met peerdenvleesch, wat hun met vast en klein gewigt werd uitgedeeld. Weldra ontbrak dat ook, en was de menigte verpligt zich met honden en katten te voeden; ja de bladeren der boomen werden gekookt en voor lekkerny gegeten. Het ging zoo verre dat men schamele vrouwen op de mesthoopen zag zitten en daer

(1) Zie eenen brief van Lannoy aen die van Leiden, in de Corresp. III, bl. 556.

(2) Zie de briefwisseling daeromtrent tusschen Lannoy en den Groot-Commandeur, aldaer, bl. 555, vlgg.

[p. 580]

de beenderen uitzoeken welke te voren weggeworpen of zelfs door de dieren afgeknaegd waren, om die naer huis te dragen en er nog wat voedsel uit te trekken. Het spreekt van zelf dat een zoo verregaend gebrek ziekte en sterfte voort moest brengen, en inderdaed de menschen bezweken op de straet, of sleepten hunne vermagerde leden, tot dat de dood een einde kwam stellen aen de algemeene ellende. Bykans de helft der bevolking werd door den honger en de pest weggerukt⁽¹⁾, terwyl de overlevenden, niet meer in staet om zich te verweren of zelfs om de wacht te houden, den moed lieten zinken en om troost liepen by de stedelyke overheden, deze smeekende dat zy liever de stad zouden overgeven dan alle de inwoonders van gebrek te laten omkomen. Het was vooral tot den burgemeester, Pieter Adriaenszoon van der Werve, dat de wanhopige en daerdoor muitziek geworden menigte zich wendde, en ja met dreigend geschreeuw hem wilde tot overgaef dwingen; maer de standvastige wethouder liet zich niet verschrik-

(1) Zie dat alles breedvoerig behandeld by Bor, I, VII^de Boek, fol. 59 v^o en 60.

[p. 581]

ken: ‘Lieve vrienden en medeburgers, antwoordde hy te midden der opstandelingen, weest indachtig dat ik gezworen heb de stad te zullen verdedigen tot der dood toe, en met Gods genade zal ik mynen eed getrouw zyn. Wy moeten allen eens sterven, en het scheelt my niet of ik sterve door 's vyands handen of door de uwe. Indien ik u baet kan toebrengen door myne dood, neemt myn lichaem en snydt het in stukken; maer praemt my niet iets te doen dat my onteeren zou⁽¹⁾.’ Deze manhaftige tael bereikte haer doel, en stilde de driften.

Middelerwyl had de prins van Oranje hemel en aerde geroerd, mag men zeggen, om de belegerde stad met mondkost ter hulp te komen of haer te ontzetten, doch immer te vergeefs: zoodat hy eindelyk te rade werd een laetste middel te beproeven, namelyk om de dyken door te steken en aen de baren der Noordzee toegang naer de stad te geven, een wanhopig opzet, voorwaer, als men nadenkt dat het land rondom Leiden veel hooger ligt dan de streken van waer het water komen

(1) Zie de Grande Chronique van Le Petit, II, bl. 291.

[p. 582]

moest, en dat men zes of zeven tonnen schats⁽¹⁾ aen dyken, hoeven en landvruchten behoorde te vernielen om een voordeel te verkrygen dat van de wisselvalligheid van wind en weder afhing. Ondanks deze groote bezwaren, was echter het voorstel aen de Staten van Holland gedaen, en goedgekeurd geworden den 30 July. Men had geteld op de gunstige ligging van Leiden, waer de Rhyn om en doorheen loopt, terwyl men diens waters, door grachten en kanalen, in gemeenschap brengen kon met den Yssel en de Maes. Het waegstuk werd aengevangen den 3^den Augusty. De prins van Oranje kwam, met anderen, op den Ysseldyk naby Kapellen⁽²⁾, en maekte daer zestien openingen. Meteen werd er, tusschen Rotterdam en Delfshaven, alsmede in eerstgenoemde stad, een groot gat gedolven, te Schiedam en elders de sluizen geopend, langs waer de waters der Maes landwaert met groot geweld indrongen, zoodanig dat zy, den 10^den Augusty, eene uitgebreide landstreek over-

(1) Honderdduizend gulden maken eene ton gouds of schats uit.

(2) Versta Kapellen op den Yssel, een dorp in Zuid-Holland.

[p. 583]

stroomd hadden⁽¹⁾. Ter zelver tyd had prins Willem een aental plat gebodemde vrachtschepen en andere vaertuigen uit Zeeland ontboden om krygs- en levensbehoeften naer de belegerde stad te brengen, gelyk die van Delft, Gouda en Rotterdam daertoe van hunnen kant ook gereedschap maekten. Dit was echter nog niet bekwaem om Leiden te redden, want de zeeuwsche vloot had, vooral by lage ty, op verre na geen water genoeg om over beemden en landen te varen, en de stad te naderen⁽²⁾.

De laetste hoop hing aen den aenstaenden springvloed, bevorderd door een voordeeligen wind, en op zoo wankele gronden toonden nog immer de inwoonders hunnen vorigen heldenmoed, zoodanig dat de landvoogd zelf verbaesd was van zoo groote standvastigheid⁽³⁾. Deze werd dan ook eindelyk bekroond door eenen uitslag alle wenschen te boven gaende: den 19 September, te

(1) Zie Bor, I, Boek VII, fol. 53 v^o.

(2) Zie Requesens brief van 25 Sept. aen den koning, in de Corresp. III, bl. 166, vlgg.

(3) Zie daer, bl. 170, en een' brief van den graef de la Roche aen Requesens, aldaer, bl. 562.

[p. 584]

gelyker tyd met den springvloed, begon de wind uit het Noordwesten niet te blazen, maer te stormen, en deed de binnenwaters zwellen, tot zoo verre dat het prinsenvolk, in stede van negen, weldra vier en twintig duimen waters kreeg en in staet werd gesteld om zelfs over hooge landen te varen, terwyl de belegeraers, van hunnen kant, dagelyks in meerder verlegenheid raekten⁽¹⁾, en, reeds den 23, met de beenen in 't water stonden⁽²⁾. Het verlangde stormweder volhardde, ja werd, op het einde der maend, nog gunstiger, woedende voortaen uit het zuidwesten, dat is in eene rigting die byzonder voordeelig was voor de belegerde stad. Eindelyk werd deze, den 3 October, bereikt door de hulpschepen en voorzien van den noodigen lyftocht, tot onbeschryfelyke vreugd der ingezetenen. De Spanjaerts, op hunne beurt, hadden reeds de schansen verlaten, hun geschut in het water geworpen, en waren ylings, doch niet zonder verlies, naer den Haeg gevlugt⁽³⁾.

(1) Zie den brief van Francisco Baldes, den 21 September, aen Requesens, in de Corresp. III, bl. 161.

(2) Zie daer, loc. cit.

(3) Zie dat alles breedvoerig verhaeld by Bor, I, zevende Boek, fol. 59, vlgg. - Zie mede Strada, I, bl. 282-83.

[p. 585]

Den 4 October, was prins Willem in persoon te Leiden, verheffende, hoogelyk de wethouderschap en burgery over het kloekmoedig doorstaen van zoo veel jammers en gevaers, en belovende het gegeven voorbeeld aen hen en aen hunne nakomelingen te zullen vergelden. Te dien einde liet hy de Leidenaers kiezen tusschen vryheid van tollen gedurende eenige jaren of de oprigting eener Hoogeschool in hunne stad. Zy hadden het goed verstand van den voorkeur te geven aen eene blyvende en duerzame weldaed, zoodat, het jaer daerna, de Leidsche Akademie tot stand kwam, die sedert zoo vermaerd is geworden door heel Europa heen, en heden nog bestaet⁽¹⁾.

(1) Zie Wagenaar, VI, bl. 497, vlg. Doch zie mede de Byvoegsels op dat boekdeel, bl. 117, vlgg. Zie ook de Corresp. de Philippe, III, bl. 281.