Vaderlandsche historie. Deel 10

[p. 586]

Zestiende hoofdstuk.

nieuwe muitery in het koninklyk leger. - requesens helt over tot vrede. - de koning toont zich mede daertoe geneigd. - zoowel als de oproerige provinciën. - voorloopige poogingen te dien einde gedaen. - vredehandelingen te breda aengeknoopt. - wederzydsche eischen en voorstellen. - tegenstribbelingen der prinsgezinden. - vruchtelooze afloop der gesprekken. - de kryg wordt hernomen. - requesens wil zeeland onderwerpen. - beschryving van den watertogt. - duiveland en schouwen veroverd. - beleg van zierikzee. - dood van requesens.

1574-1576.

Het ontzet van Leiden, alhoewel eerder het werk der elementen dan der dapperheid van zyne inwoonders, baerde niet te min eene algemeene blydschap in de noordelyke provinciën, welke aldus weêr in vrye gemeenschap met elkander raekten, en de hoop mogten koesteren van niet zoo haestig op nieuw aengerand te zullen worden,

[p. 587]

vooral toen zy zagen dat de Spaensche soldaten, even als zy na de victorie van Mokerheide hadden gedaen, andermael tot oproer oversloegen, betaling eischende voor den bewezen krygsdienst.

De Spanjaerts bragten inderdaed don Luis de Requesens op nieuw in eene groote verlegenheid, want hy beproefde nog altyd hetzelfde geldgebrek; nogtans met zyne gewoone zachtaerdigheid voortgaende, wist hy nog eens middelen te vinden om den opstand te stillen en de krygslieden bereidwillig te maken tot nieuwe ondernemingen. Doch waer zou eindelyk de worsteling op uitleiden, die reeds zoo veel jaren geduerd had? Deze gedachte bekommerde aenhoudend den Groot-Commandeur en deed zynen moed zinken, vooral sedert het mislukken van het Leidsche beleg, dat hy beschouwde als eene eerste nederlaeg op 't vaste land beproefd en een kwaed voorteeken voor de toekomst: voeg daerby dat vele lieden, ook die de zaken des konings ten zeerste toegeneigd waren, geen ander middel erkenden, om een eind aen den oorlog te stellen dan een billyk akkoord te sluiten met de afvallige provinciën en den prins van Oranje. Requesens zelf was ook van dat gevoelen, en had ja, sedert

[p. 588]

lang, in dien zin aen den koning geschreven die, van zynen kant, insgelyks tot vrede en verzoening overhelde, mits zulks bereikt konde worden zonder afbreuk van den catholyken godsdienst en van zyn vorstelyk gezag⁽¹⁾. Eene groote moeijelykheid was daerin gelegen, dat men niet wist op welke wyze men behoorlyk met Oranje in onderhandeling treden zou, alsmede met de noordsche provinciën zelf, wier laetdunkendheid voedsel kon vinden in het aenbod dat men haer doen zou⁽²⁾.

Trouwens, in den toestand waer de zaken zich in bevonden, was het te voorzien dat de afvalligen zich niet onvoorwaerdelyk zouden onderwerpen en tot de gehoorzaemheid wederkeeren; maer dat zy niettemin naer vrede haekten, blykt allenzins. Zy ook voorzagen geen eind aen de worsteling met den koning van Spanje, den magtigsten vorst van Europa, altyd in staet om zyne legers (mogten die

(1) Zie het bewys in 's konings brief van 30 Maert 1574 aen Requesens, in de Corresp. de Philippe, III, bl. 45, en een anderen van 9 Augusty, aldaer, bl. 126.

(2) Zie Requesens brief van 28 Juny 1574 aen den koning, in de Corresp. III, bl. 116, en een anderen van 25 July, aldaer, bl. 121.

[p. 589]

al eens de nederlaeg krygen) te vernieuwen en te vermeerderen. Het behoud van Leiden stond hun vry duer; zy hadden daer groote opofferingen moeten voor doen, en de Spanjaerts konden, op hunne beurt het gegeven voorbeeld volgende, ook andere dyken doorsteken, sluizen openen en nagenoeg heel Holland voor altyd verwoesten door overstrooming⁽¹⁾. Deze en andere beweegredenen maekten dat de edelen en de steden van Holland en Zeeland niet alleen geneigd waren om tot akkoord te komen, maer zelfs een smeekschrift by den koning indienden, waerin zy van den vorst allerlei goed zeggende, en enkelyk klagten doende van des hertogs van Alva's wreed gedrag, den wensch uiten van de rust hersteld te zien⁽²⁾.

(1) Zie eenen brief van Francisco Baldes aen Requesens geschreven den 18 Sept. 1574, in de Corresp. III, bl. 158-59. De zaek was inderdaed zeer doenlyk; maer de koning kon tot zulk middel niet besluiten. Zie zynen brief van 20 Oct. 1574 aen Requesens, aldaer, bl. 174.

(2) Zie de oorkonde in de Corresp. de Philippe, III, bl. 567-69. Het stuk draegt daer geen datum; maer het blykt uit Bor, I, Boek VII, fol. 44, vlg. dat het opgesteld werd omstreeks Augusty 1574.

[p. 590]

Aen den anderen kant waren de landzaten van het Noorden niet meer voldaen met de handelwyze des prinsen van Oranje die, ofschoon hy slechts in hoedanigheid van 's konings stadhouder erkend was, eigendunkelyke bevelen gaf en alle stukken teekende even alsof hy graef zelf van Holland en Zeeland ware geweest. De misnoegdheid ging zoo verre, dat Oranje, in schyn ten minste, het bewind moede werd en voorstelde zyn ontslag te geven. Dit vond echter geenen ingang; men kon, in zoo moeijelyke omstandigheden, zyne hulp niet ontbeeren, want hy alleen was bekwaem om het opperbewind der krygs- en andere zaken te voeren, waerin hy dan ook op de staten-vergadering der beide provinciën uitdrukkelyk bevestigd werd⁽¹⁾.

Aldus was het in 't Noorden gesteld, toen keizer Maximiliaen II, des konings zwager en schoonvader⁽²⁾, zyne bemiddeling aenbood om de onderhandelingen van vrede voor te bereiden en te

(1) Zie Wagenaar, VII, bl. 1, vlgg.

(2) Maximiliaen II was, in 1548, getrouwd met Philips zuster Maria (zie ons IX^de Deel, bl. 620), en had, in 1570, zyne oudste dochter Anna ten huwelyk gegeven aen den Spaenschen koning. Zie hiervoren, bl. 456.

[p. 591]

begunstigen. Te dien einde zond hy graef Gunther van Schwarzburg tot den prins van Oranje, zyn zwager⁽¹⁾ die zich, in schyn althans, zeer bereidwillig toonde⁽²⁾. Zoo deden ook de Keurvorsten van den Rhyn, de hertog van Beijeren en andere leden des ryks, allen veel belang stellende in de verzoening der Nederlanden met hunnen koning⁽³⁾. De Groot-Commandeur, van zynen kant, juichte die poogingen toe, alhoewel hy er niet veel goeds van verwachtte⁽⁴⁾, en beriep zelf, tegen den 10 November, den Raed van State, mitsgaders eenige bisschoppen, voorzitters van provincieele geregtshoven en stadhouders of gouverneurs⁽⁵⁾,

(1) Graef Gunther van Schwarzburg was, den 18 November 1560, in het huwelyk getreden met Catharina van Nassau, Willems zuster. Zie Groen, Archives, enz. I, bl. 179* aen teek. 9, en hiervoren, bl. 203, aenteek. 3 en 4.

(2) Zie Willems brief van 28 Sept. 1574 aen zynen broeder Jan van Nassau, by Groen, Archives, V, bl. 62, vlgg.

(3) Zie de Corresp. de Philippe, III, bl. 575.

(4) Zie 's mans brief van 30 Oct. 1574 aen den koning, in de Corresp. III, bl. 178, vlgg.

(5) Zie die nader aengeduid in de pasberoepen oorkonde, bl. 179. Zie mede aldaer, bl. 577-78.

[p. 592]

om te Brussel te vergaderen en raed te slaen hoe men in de bestaende omstandigheden best te werk zou gaen⁽¹⁾. De gevoelens liepen niet weinig uiteen⁽²⁾, doch alles samen genomen, waren toch allen het daerin eens dat de koning diende te beproeven om met de oproerige provinciën en zelfs met den prins van Oranje een akkoord te treffen en, te dien einde, eene stad aen te wyzen waer afgezanten van beide zyden in gesprek konden komen en elkanders vragen of bezwaren onderzoeken⁽³⁾.

Kort daerna, namelyk den 30 November, gaf Requesens last aen den geleerden Elbertus Leoninus⁽⁴⁾ om zich te begeven naer den prins van

(1) Zie Requesens aenspraek in de vergadering van 24 November, in de Corresp. III, bl. 569, en het voorstel gedaen door d'Assonleville in 's landvoogds naem, aldaer, bl. 571-77.

(2) Zie Requesens brief van 11 December aen den koning, in de Corresp. III, bl. 205.

(3) Zie de oorkonde, aldaer, bl. 577-80. Zie mede Requesens brief van 12 Maert 1575 aen den koning, aldaer, bl. 276-85.

(4) Aliàs De Leeuw, geboortig van Bommel of Zaltbommel in Gelderland, ten jare 1560 te Leuven benoemd tot leeraer in de Regten. Zie Foppens, Biblioth. belgica, bl. 241.

[p. 593]

Oranje⁽¹⁾ en met hem tyd en plaets te bestemmen tot het houden van onderhandelingen⁽²⁾. Hy mogt het voorstel aennemen, reeds door Willem gedaen, dat diens zaekgelastigden, naest die van Holland en Zeeland, vergaderen zouden te Geertruidenberg⁽³⁾ en des konings afgeveerdigden te Breda⁽⁴⁾, om in eene tusschen-in gelegen plaets, allen voorzien van de noodige vrygelei-brieven, de weder-zydsche belangen te bespreken⁽⁵⁾.

(1) Vroeger reeds had dezelfde Leoninus, met toestemming van den Groot-Commandeur, een' zyner vrienden en leerlingen Hugo Bonte, gewezen pensionaris van Middelburg, naer de afvallige provinciën afgeveerdigd om voorloopig te beproeven Willem den Zwyger en diens aenhangers tot onderwerping over te halen; maer die zending was zoo goed als zonder uitslag gebleven. Zie de instructiën aen Bonte gegeven, en diens verslag over de uitkomst zyner poogingen, in de Corresp. de Guill. le Tacit. III, bl. 375-92.

(2) Zie de oorkonde by Gachard, Corresp. de Guill. le Tacit. III, bl. 403.

(3) Deze stad was toen ter tyd in de handen der oproerigen.

(4) Breda gehoorzaemde nog aen den koning en had eene spaensche bezetting.

(5) Zie den tekst der instructiën door Requesens aen Leoninus gegeven, in de Corresp. de Guill. III, bl. 404-407.

[p. 594]

Te midden dezer bemoeijingen van Elbertus Leoninus⁽¹⁾, beschreef prins Willem, tegen het einde van January 1575, de edelen en steden van Holland en Zeeland te Dortrecht, waer ook Gunther van Schwarzburg en graef Wolfgang van Hohenlohe⁽²⁾ in 's keizers naem verschenen. Velen der aenwezigen haekten naer vrede, en toonden zich, ja, geneigd om zelfs ongunstige voorwaerden aen te nemen, liever dan langer den last te dragen van eenen verwoestenden kryg; maer prins Willem wedersprak die geneigdheid zeggende: ‘dat de vrede, zeker wenschelyk in zich, soms toch nadeeliger wezen kon dan de oorlog zelf, weshalve men geenen vrede zoeken mogt die met Gods eer en met 's lands vryheden en voorregten streed, en los of wankelbaer was⁽³⁾.’ Men ziet

(1) Zie de briefwisseling tusschen den Leuvenschen hoogleeraer en don Luis de Requesens, aldaer, bl. 407-30.

(2) Even als Schwarzburg, een zwager van prins Willem, zynde den 13 January 1567 in 't huwelyk getreden met Magdalena van Nassau, Willems zuster. Zie Groen, Archives, enz. I, bl. 431, aenteek. 2.

(3) Zie Wagenaar, VII, bl. 28, en des prinsen redevoering by Bor, I, Boek VIII, fol. 86 v^o.

[p. 595]

genoegzaem uit deze woorden hoe Oranje in zyn hart gezind was⁽¹⁾. Niettemin werd door de vergadering besloten om tegen half-February 1575, te Breda samen te komen, en met 's konings afgeveerdigden in onderhandeling te treden.

Dit ging dan voort. Den 9 February noemde Requesens vier commissarissen⁽²⁾ om, met de gevolmagtigden des prinsen van Oranje en der Staten van Holland en Zeeland⁽³⁾, te Breda en te

(1) Vredegezind was hy volstrekt niet, als ten overvloede hieruit blykt dat, te midden der eerste onderhandelingen met Elbertus Leoninus, de prinsgezinden, met diens medeweten en medewerking, een nieuwen aenslag op Antwerpen beproefden die, zonder Requesens voorzigtigheid, ongetwyfeld zou gelukt hebben. Zie des landvoogds brieven van 14 en 15 December 1574 aen den koning, Corresp. de Philippe, III, bl. 216-219, en een anderen van 9 January 1575, aldaer, bl. 235-44. Zie mede Bor, I, Boek VII, fol. 80, vlgg.

(2) Namelyk den baron Van Rassinghen of Rassenghien (zie hiervoren, bl. 298, aenteek. 2), gouverneur van Ryssel, Douay en Orchies, - Arnout Sasbout, kanselier van Gelderland, - Cornelis Suys, heer van Ryswyck en president van Holland, - en eindelyk Elbertus Leoninus. Zie Corresp. de Philippe, III, bl. 582, of Bor, I, Boek VIII, fol. 88.

(3) Deze waren ten getalle van tien. Zie hunne namen, by Bor, fol. cit. of in de Corresp. de Philippe, III, bl. 581, aenteek. 1.

[p. 596]

Geertruidenberg over den vrede te spreken⁽¹⁾. Zy mogten, tot het houden der byeenkomsten, het dorp van Oosterhout⁽²⁾ voorstellen, of eene andere plaets die beter gelegen zou schynen. Voorts bragten hunne instructiën meê dat zy des konings goedgunstigheid moesten doen gelden, die geneigd was aen de afvalligen alle bedreven misdaden kwyt te schelden en hun alles toe te staen wat hy als christelyk vorst zou mogen doen; hunne vragen en verzoeken moesten zy in schrift doen voortbrengen en daer op antwoorden volgens dat de belangen des godsdiensts en des konings gehengden, enz.⁽³⁾

(1) Zie de oorkonde in de Corresp. loc. cit. Denzelfden dag teekende de landvoogd vrygelei-brieven voor de afgeveerdigden der tegenparty, gelyk mede Oranje gedaen had voor de koninklyke commissarissen. Zie daer, in de aenteek.

(2) Een dorp gelegen tusschen Geertruidenberg en Breda, nagenoeg te halver wege. Na eenige dagen, het dorp te klein gevonden zynde, besloot men te Breda zelf te vergaderen, waer middel gevonden werd om aen Oranjes en der Staten gezanten behoorlyke woonplaets te verschaffen. Zie de Corresp. III, bl. 605.

(3) Zie den tekst der instructiën die zeer wydloopig is, aldaer, bl. 585-89.

[p. 597]

Zoodan, na eenige dagen van voorloopige werkzaemheden en maetregelen⁽¹⁾ begonnen de eigentlyk gezegde vredehandelingen slechts den 3 Maert 1575, met eene redevoering des heeren van Rassinghen waerin deze, na een tafereel opgehangen te hebben van hetgeen de Nederlanden hadden geleden, de vertegenwoordigers der oproerige provinciën aenmaent om hunne klagten en bezwaren kenbaer te maken, zynde de koning bereid in dat alles spoedig te voorzien en voldoening te geven, mits er niets gevorderd worde dat strydig zy tegen de eer van God en des konings vorstelyk gezag⁽²⁾.

In den zelfden zin en op den zelfden dag sprak daer vervolgens doctor Jan Borner, raedsman des graven van Schwarzburg⁽³⁾, in den naem van kei-

(1) De oranjegezinden, van eerst af veel wantrouw vertoonende, vroegen een aental gyzelaers of pandslieden tot waerborg hunner eigen zekerheid, en, onder anderen, aenzienlyke ambtenaren die elders bezigheid hadden en zich niet verplaetsen konden. Zulks werd hier aengezien voor onwil en was inderdaed niets anders. Zie de briefwisseling tusschen den landvoogd en diens afgeveerdigden, in de Corresp. III, bl. 590-618.

(2) Zie de oorkonde, aldaer, bl. 618-19.

(3) Zie de oorkonde, aldaer, bl. 620-621.

[p. 598]

zer Maximiliaen II⁽¹⁾; welk alles echter weinig indruk maekte. Daegs daerna bragten de prinsgezinden een geschreven antwoord voor, waerin zy zich ontschuldigden van de oorzaek geweest te zyn van den ellendigen staet der provinciën, dien zy vooral den hertog van Alva te last legden. Wat overigens hunne klagten en bezwaren raekte, zoo vroegen zy voorloopige beslissing op het rekwest, weleer ingediend door de edelen en steden van Holland en Zeeland⁽²⁾, waer nimmer uitdrukkelyk antwoord op gegeven was geworden⁽³⁾. De koninklyke afgeveerdigden eischten nadere verklaring over de gemeende vragen, in het beroepen rekwest geuit, en wilden weten wat men door

(1) Gunther van Schwarzburg was in dat oogenblik ongesteld, en kon zelf de vergadering niet bywoonen. Zie de Corresp. III, bl. 623.

(2) Zy zinspelen daermede op het stuk hiervoren vermeld, bl. 589, in hetwelk de verwydering aller vreemdelingen uit het land gevraegd werd, mitsgaders het beroepen der algemeene Staten tot deelneming in alle zaken van regeering en justitie. Zie Bor, I, Boek VII, fol. 44 v^o, vlgg.

(3) Zie de oorkonde in de Corresp. de Philippe, III, bl. 624-26.

[p. 599]

vreemdelingen verstaen moest, wier verwydering men daerin vorderde, alsmede door het beroepen der algemeene Staten, daer insgelyks in vermeld. Hierop gaven de prinsgezinden te kennen dat men door vreemdelingen onder anderen de Spanjaerts⁽¹⁾ verstond, en door de byeenkomst der algemeene Staten, eene zulke vergadering als ten jare 1555 beschreven was geworden, toen keizer Karel de Nederlandsche provinciën aen zynen zoon overgelaten had. Zy begrepen mede dat de Staten generael, aldus vergaderd, deel zouden mogen nemen aen, en raed geven op het stuk van 's lands regeering⁽²⁾.

Na deze verklaring spraken onze zaekgelastigden ook opentlyker en zeiden, in hun antwoord van 14 Maert, ‘dat het hard wezen zou voor Zyne Majesteit de Spanjaerts van hier te verwyderen die, zoo wel als de Nederlanders, zyne natuer-

(1) Volgens eenen staet, in het begin van 1575 door don Luis opgemaekt, had de koning toen hier te lande een leger van ruim 39,000 man of, volgens een anderen staet, ongeveer 45,000, grootendeels uit Spanjaerts bestaende. Zie het bewys in de Corresp. III, bl. 245-47.

(2) Zie de oorkonde aldaer, bl. 638.

[p. 600]

lyke onderdanen waren, terwyl de Franschen⁽¹⁾, Engelschen, Schotten en Duitschers, welke de prinsgezinden in hunnen dienst hielden, wel zeker vreemdelingen waren en voor dusdanigen door allen moesten beschouwd worden. Nogtans was de koning niet voornemens de Spanjaerts hier langer in het land te laten dan het noodig wezen zou: meer kon hy niet beloven zonder zyne hoogheid te kwetsen. Wat de algemeene Staten raekte, die zouden door Z.M. byeengeroepen worden om, als weleer, den vorst met raed en daed te helpen in dingen waer zy van ouds her zich meê bemoeid hadden, doch niet in zaken uitsluitelyk afhangende van het vorstelyk gezag, waerover de koning of diens algemeene stadhouder gewoon was de collaterale en provincieele raden en stedelyke overheden te raedplegen, doch niet de Staten generael. En vooraleer deze konden vergaderd worden, be-

(1) Hendrik III, op den troon van Frankryk geklommen den 30 Mei 1574, na de dood van zyn' broeder Karel IX, speelde, als deze gedaen had, een valschen rol in de Nederlandsche zaken. Zie de Corresp. de Philippe, III, bl. 280 en 348.

[p. 601]

taemde het dat de oproerige gewesten de wapenen hadden nedergelegd, en onder de gehoorzaemheid des konings waren wedergekeerd. Om zulks te vergemakkelyken, beloofden zy, in 's konings naem, Holland en Zeeland te handhaven of te herstellen in de regten en voorregten welke zy, vóór de onlusten, bezeten hadden. Alles wat gedurende de beroerten misdreven was, zou vergeten blyven, de gevelde vonnissen van ballingschap en verbeurtverklaringen zouden insgelyks vernietigd, de aengeslagen goederen weêrgegeven en de krygsgevangenen zonder rantsoen in vryheid gesteld worden. Wel te verstaen dat de prins van Oranje, de edelen en de burgeryen aen Z.M. zouden overgeven alle de steden, sloten en kasteelen, mitsgaders de schepen, het geschut en alle andere dingen, welke zy in hunne magt hadden, alsook de huizen en eigendommen, vooral de geestelyke, aen hunne wettige bezitters inruimen. Eindelyk was het mede uitdrukkelyk verstaen dat de katholieke godsdienst alomme in de Nederlanden uitsluitelyk, in volle vryheid en zonder beletsel zou blyven uitgeoefend worden⁽¹⁾, gelyk by 's

(1) Naer onze hedendaegsche begrippen zou de koning beter hebben gedaen volle vryheid van godsdienst aen zyne onderdanen te vergunnen; maer zulks bragt de geest des tyds niet meê, en men kon van Philip geene vryheid vergen die nergens elders bestond. Zie de Corresp. III, bl. 799.

[p. 602]

konings inhuldiging, en alzoo de Staten toen en nog onlangs betuigd hadden daerin te willen leven en sterven: zoo nogtans dat de onroomschen, voor deze reize alleen, vryheid zouden hebben om hunne goederen, binnen zekeren tyd, te verkoopen en uit het land te vertrekken. Tot verzekering van alles wat voorgaet, zou men aen de Staten 's koninqs woord en zegel geven, en daerenboven hetgene men, op hunne verdere begeerten, naer redelykheid zou vinden te behooren⁽¹⁾.’

Dat dit aenbod, alhoewel gematigd en redelyk⁽²⁾, den prinsgezinden kwalyk in de ooren

(1) Zie de oorkonde in de Corresp. III, bl. 643-46.

(2) Des graven van Schwarzburg raedsman toonde zich verwonderd over 's konings groote vrygevigheid, en zeide nooit te hebben gedacht dat Z.M. zoo verre zou gegaen zyn. Zie het bewys in de Corresp. III, bl. 447.

[p. 603]

klonk, kan men raden. Zy wilden eerst raed vragen aen Oranje zelf, en kwamen vervolgens, den 20 Maert, met een schriftelyk antwoord af, waerin alle de vergunningen en voorstellen hun gedaen wyd en breed tegengesproken en van der hand gewezen werden. Zy wilden vooral niet weten van afstand der gereformeerde religie of van uitwyking der onroomschen⁽¹⁾, en baden daerom God almagtig andere gedachten en besluiten den koning te willen ingeven⁽²⁾.

Van dit alles behoorlyk onderrigt⁽³⁾, en ofschoon

(1) Dit was insgelyks enkel onwil en styfhoofdigheid van wege de prinsgezinde afgeveerdigden. De menigte zou gemakkelyk tot den Catholieken godsdienst weêrgekeerd zyn, des te meer dewyl zy op dat oogenblik in dry of vier verschillende secten verdeeld was, zeer vyandig en twistende onder elkander. Aldus schreef, den 18 Maert, de baron van Rassinghen aen don Luis de Requesens. Zie de Corresp. III, bl. 652-53.

(2) Zie de oorkonde in de Corresp. III, bl. 654-61, of het origineel (want het was vooraf bepaeld alles in het nederduitsch te verhandelen) by Bor, I, Boek VIII, fol. 89-91 v^o.

(3) Zie den brief, door de koninklyke Commissarissen aen den landvoogd geschreven, den 23 Maert, in de Corresp. III, bl. 662-64.

[p. 604]

hy reeds voorzien kon dat de vredehandelingen zonder uitslag zouden blyven⁽¹⁾, zond echter de Groot-Commandeur, den 29 Maert, nieuwe en uitgebreider instructiën aen zyne afgeveerdigden, die daervan gebruik maekten om alle opgeworpen moeijelykheden te vereffenen en voldoende antwoorden te geven op het ingeleverd schrift der prinsgezinden⁽²⁾. Don Luis stemde ja toe in een bestand van twee maenden⁽³⁾, met kleine hoop nogtans van, in den tusschentyd, de gemoederen bedaerder te zien worden; doch neen, de prinsgezinden volhardden in hunne eischen nopens het stuk van godsdienst, zoo wel als in hun gemeend of gewaend mistrouwen ten aenzien des konings, als bleek uit hun ingebragt schrift van 11 Mei⁽⁴⁾. De onderhandelingen sleepten echter nog voort,

(1) Requesens had daer reden genoeg voor, ziende dat de oproerigen, te midden der onderhandelingen, zich gereed maekten voor den oorlog. Zie hoe de landvoogd zich daerover uitdrukt in eenen brief aen den koning, Corresp. III, bl. 283.

(2) Zie beide oorkonden aldaer, bl. 666-76, of het tweede by Bor, I, Boek VIII, fol. 91.

(3) Zie het bewys in de Corresp. bl. 688.

(4) Zie de oorkonde, aldaer, bl. 695-700.

[p. 605]

doch schenen van wederzyde niet meer te dienen dan om zich voor het publiek te regtveerdigen en de schuld der ongunstige uitkomst op de tegenparty te doen vallen⁽¹⁾, tot dat al de gesprekken eindelyk en voor goed afgebroken werden den 41 July 1575⁽²⁾.

Voortaen stond dan de kryg weêr op den voorgrond, en inderdaed het duerde niet lang of Requesens, daer in tyds zoo veel mogelyk⁽³⁾ toe

(1) Zie hoe Requesens zyn gedrag en het gedrag zyner afgeveerdigden ontschuldigt in een omgaenden brief aen 's lands Staten gerigt den 2 September 1575, in de Corresp. III, bl. 796-802.

(2) Zie geheel de briefwisseling tusschen don Luis de Requesens en diens afgeveerdigden te Breda, in de Corresp. III, bl. 590-796.

(3) De groote moeijelykheid was en bleef altyd het gebrek aen geld. Men mag zeggen dat de muitzucht der soldaten, zoo Duitschers en Walen als Spanjaerts, telkens haren oorsprong daeruit nam, dat men hun geene geregelde soldy gaf noch geven kon. Op het einde van Mei 1575, volgens de opgaven van Requesens zelf, was men aen het leger schuldig eene somme van verre boven de zeven miljoen gouden kroonen. Zie het bewys in de Corresp. III, bl. 316. De toelagen der provinciën zouden bekwaem zyn geweest om in die noodwendigheden te voorzien, maer van de Staten was geen geld te krygen; bykans allen werkten de prinsgezinden in de hand, gelyk de Groot-Commandeur er zich over beklaegt in nagenoeg alle zyne brieven aen den koning.

[p. 606]

bereid, hernam de vyandlykheden met een nieuwen moed, ja en zelfs met gunstigen uitslag; want zyne soldaten, gelyk zy vroeger nog gedaen hadden, toonden den meesten yver om het berispelyke van hun vorig gedrag te vergoeden en uit te wisschen. Buren in 't Geldersche werd veroverd, Oudewater bewesten Utrecht stormenderhand ingenomen⁽¹⁾, Schoonhoven in dezelfde buert by verdrag gewonnen⁽²⁾, andere plaetsen, sterkten of streken raekten mede in de handen der Spaenschen; maer dat alles baette weinig tot onderwerping van Holland, welks voornaemste steden op hare hoede waren en wel bezet om ernstigen weêrstand te bieden. Het beste of liever het eenigste middel om de magt der prinsgezinden te breken en 's konings zaek te doen triompheeren, scheen in Requesens oogen te zyn eene nieuwe pooging

(1) Zie daerover Requesens brief van 17 Augustus 1575 aen den koning, in de Corresp. III, bl. 352.

(2) Zie Requesens brief van 28 Augusty aen den koning, aldaer, bl. 357.

[p. 607]

op Zeeland te beproeven, ten einde daer met de wapens geheel of gedeeltelyk meester van te worden en de hulp, welke Holland daer gedurig uit trok, te beletten of ten minste te verhinderen.

Het zeeuwsche eiland Tholen was nog in spaensche magt⁽¹⁾; van daer kon men gemakkelyk overschepen naer het onbewoonde Philipsland⁽²⁾, verder naer het bygelegen Duiveland, over eene plaet die met laeg water droog kwam, en eindelyk, door eene waedbare kreek, naer het eiland Schouwen⁽³⁾, waer Zierikzee de hoofdstad van was, door Requesens inzonderheid bedoeld. Hy had daeromtrent inlichtingen ontvangen van eenige uitgeweken Zeeuwen, en besloot het stuk te wagen omstreeks half-September. Na te Antwerpen dertig galeijen en een aental kleinere schepen te hebben uitgereed, vertrok hy van daer, den 17 Septem-

(1) Vooral sedert den stoutmoedigen en gunstig uitgevallen togt van Christoffel Mondragon ten jare 1572. Zie hiervoren, bl. 542-43.

(2) Het kleinste der zeeuwsche eilanden, aldus genaemd omdat het eerst in 1456, onder hertog Philip den Goede, bedykt was geworden. Het is heden slechts een uer in den omtrek groot.

(3) Scaldia heet het by Strada, I, bl. 284.

[p. 608]

ber, met vyftienhonderd Spanjaerts, even zoo veel Walen en een gelyk getal Duitschers, naer Bergenop-Zoom, en bereikte weldra het bygelegen eiland Tholen, waer hy alle de bestaende sterkten of blokhuizen van het noodige deed voorzien⁽¹⁾. De ruitery werd in de stad Tholen gelaten, het voetvolk trok naer het dorp Sint-Anna-land⁽²⁾ en raekte van daer op Philipsland; doch nu begon de onderneming bezwaerlyk te worden. Men moest beproeven om, over eene waedbare plaets, Duiveland te bereiken. De eerste soldaten zonken in het water tot aen de schouders en in den modder tot aen de knieën; daerby hadden zy te lyden van het geschut der prinsgezinden die, links en regts, met hunne schepen den doortogt benauwden. Het ging zoo erg, dat Requesens krygsknechten terug kwamen, hebbende voor het meerendeel hunne schoenen in het slyk laten steken, en verklarende dat er geene mogelykheid was naer Duiveland te waden. Die op Tholen gebleven waren hadden aldus geenen

(1) Zie 's mans brief van 21 September aen den koning, in de Corresp. III, bl. 366. - Zie mede Wagenaar, VII, bl. 70.

(2) Aen het noordelyk uiteind van het eiland Tholen.

[p. 609]

lust meer om het waegstuk aen te gaen; doch Requesens gaf het niet op. Hy verzamelde al zyne magt en zond, in den nacht van 27 September, een honderdtal bus-schutters op platte schepen naer het eiland, gebruik makende van den donkere, om de waekzaemheid der Zeeuwen te verydelen. Dit gelukte; zelfs ontving de landvoogd boodschap dat er een beteren weg was dan dien men te voren gevolgd had, om op Duiveland te komen. Men zou dan andermael de kans wagen, en nog eens den nacht benuttigen. De waders, ruim vyftienhonderd in getal, kregen ieder eenen zak om den hals, inhoudende tweebak en kaes voor zes dagen, of zy soms het platte land ontbloot van leeftogt mogten vinden en zoo haest geenen toevoer bekomen konden. Daerby gaf men hun een paer schoenen aen den gordel, en buskruid in flesschen met voorraed aen lonten en wat verder noodig wezen kon. Aldus voorzien, en overigens wel gewapend, hadden zy ja meer te dragen dan voor zulk een moeijelyken togt behoorlyk was. Doch niettemin trokken allen even moedig af, den 28 September, kort na middernacht, met gunstig maenlicht. Zy hadden weldra te kampen met de zeeuwsche vloot, bestaende uit

[p. 610]

veertig kloeke schepen, die de plaet van wederzyde zoo digt genaderd waren als de ondiepte toeliet. Zelfs eenige schuiten zalen op het droog, om de Spaenschen nog van naderby te kwellen, gelyk zy werkelyk deden. Maer in weêrwil van al die tegenworsteling, raekte de meeste hoop van het koningsvolk over, zonder groot verlies zelfs, want de prinsgezinden, verbysterd door zoo veel moed en standvastigheid, namen grootendeels de vlugt en verwyderden zich op hunne schepen. Nog den eigen dag kwam het overige van 's konings leger, dat nog te Tholen gebleven was, over het water naer Duiveland, zoo goed als ongestoord: zoo dat op Sint Michiels dag, den 29 September, geheel Duiveland door Requesens onderworpen was.

Thans bleef er niet meer te doen dan de kreek te doorwaden die pasgenoemd eiland van Schouwen afzonderde, en zulks kostte geen groote moeite. Den volgenden dag, hebbende zoo veel volks nagelaten als noodig was tot bescherming van het gewonnen eiland, zond Requesens onder het geleide van Sanchio d'Avila en Mondragon, al zyne overige krygsmagt naer Schouwen. Deze hadden nog eens water tot aen de oksels, doch van onder

[p. 611]

vasten voet, en de kreek onverdedigd door den vyand. Zoo haest zy aen land waren, trokken zy naer Brouwershaven⁽¹⁾, dat zy verlaten vonden en innamen, gelyk zy mede zich meester maekten van een bygelegen blokhuis, door de prinsgezinden in brand gestoken en geruimd.

Aldus was dan ook het eiland Schouwen veroverd. Twee steden slechts konden nog wederstand bieden, Bommenede⁽²⁾, dat weldra stormenderhand ingenomen⁽³⁾ en Zierikzee, dat belegerd werd⁽⁴⁾.

Deze stad, aen het water gelegen en hierdoor

(1) Vervallen stedeken in de buert van Zierikzee, enkelyk vermaerd als geboortestad van Jacob Cats.

(2) Toen ter tyd nog al aenzienlyk, maer in 1682 door de zee verzwolgen, en heden slechts een dorp meer.

(3) Zie Requesens brief van 4 November 1575 aen den koning, in de Corresp. III, bl. 395.

(4) Zie den geheelen watertogt, met eene soort van voorliefde beschreven door Strada, I, bl. 284, vlgg. en vergelyk Wagenaar, VII, bl. 70-74, of Bor, Boek VIII, fol. 123 v^o, vlgg. Wy hebben, by voorkeur, zoo veel mogelyk het verhael gevolgd van Requesens, in diens langen brief van 15 October aen den koning, Corresp. III, bl. 373-93.

[p. 612]

beschermd, had eene bezetting in van twaelfhonderd man en eene standvastige burgery. Zy werd nog versterkt in den nacht van 23 October door een vyftigtal kleine schepen die er nieuwe manschap met krygsbehoeften inbragten, en welke de Spaensche vloot niet had kunnen beletten of tegenhouden. Niettemin hoopte Requesens haer in den loop van November te zullen veroveren⁽¹⁾, en liet niets onbeproefd om ze dagelyks meer te benauwen en allen verderen toevoer onmogelyk te maken. Te dien einde had hy zich ter plaetse zelf begeven om de belegeringswerken voort te zetten, doch moest eerlang, om redenen van gezondheid, zich verwyderen uit die koude en vochtige landstreek.

Hy vertrok dan naer Antwerpen, latende het bevel aen Christoffel Mondragon, best in staet om de onderneming tot een goed eind te brengen. Deze krygsoverste wist inderdaed de nieuwe poogingen door de prinsgezinden, in 't begin van December, aengewend om de stad te ontzetten, zoo wel als eenen uitval, door die van binnen in dat oogenblik gedaen, gelukkiglyk te verydelen⁽²⁾. Hy wor-

(1) Zie 's mans brief van 4 Nov. loc. cit.

(2) Zie Requesens brief van 16 December aen den koning, aldaer, bl. 406.

[p. 613]

stelde insgelyks met wysheid en met zeker geluk tegen eenen hevigen storm die, den 15 December, opstak en groote schade deed aen schansen en dykwerken⁽¹⁾; maer dit alles vertraegde noodwendig de vorderingen des belegs, dusdanig ja dat 's konings landvoogd er den uitslag niet mogt van zien; want hy werd, den 5 Maert 1576, door eene vroegtydige dood weggerukt, in den ouderdom van vyftig jaren.

De dood van don Luis de Requesens opent een nieuw en hoogst belangryk tydvak in de geschiedenis der nederlandsche onlusten.

einde van het tiende deel.

(1) Zie daer, bl. 408-409.