Vaderlandsche historie. Deel 10

[p. 519]

Veertiende hoofdstuk.

oranjes aftogt. - uitslag zyner onderneming. - alva's strafoefening tegen mechelen. - die stad geplonderd en verwoest. - klagten tegen hem by den koning gedaen. - de leuvensche hoogeschool vraegt zyne verwydering. - de koning luistert, en besluit alva te vervangen. - hy slaet het oog op don luis de requesens. - diens aenkomst te brussel en alva's vertrek. - ellendige toestand des lands en der krygszaken. - verregaend geldgebrek.

1572-1573.

By zynen aftogt van Bergen hernam de prins van Oranje denzelfden weg langs waer hy gekomen was; namelyk hy keerde over Nyvel terug naer Brabant en kwam, den 18 September, met een deel van zyn krygsvolk te Mechelen aen, alwaer hy eene bezetting gelaten had van twaelf honderd voetknechten en vyf honderd ruiters, onder het bevel van Bernart van Merode. Door deze, zoo wel als door het gepeupel, werd hy vriendelyk onthaeld⁽¹⁾

(1) Al te vriendelyk zelfs om van den hertog van Alva niet kwalyk genomen te worden. Zie Gachard, Corresp. de Guillaume, III, bl. xxvii, aenteek. 1.

[p. 520]

maer hy dorst er niet lang toeven, voorziende dat Alva hem weldra op de hielen zou zitten. Hy vertrok reeds den 23^ste naer den Maeskant en verder den Rhyn over, waer hy zyn leger afdankte, en ja alles wat hem aen krygstuig nog overig was verkocht, om zyne duitsche huerlingen althans gedeeltelyk te betalen die, in hunnen wrevel, onder elkander spraken van hem gevangen te nemen en aen den Spanjaert over te leveren⁽¹⁾.

De eindelyke uitslag van dezen veldtogt was dus, in zekeren zin, vry gelyk aen dien van 1568, met dit aenmerkelyk verschil nogtans dat, na den eersten, de Noordelyke zoo wel als de Zuidelyke provinciën getrouw waren gebleven aen den koning, terwyl Oranje, na den laetsten, alle gezag behield, mag men zeggen, in Noord-Nederland, dat hem bleef gehoorzamen en erkennen, 't is waer, in de enkele hoedanigheid van stadhouder des konings, doch met eene gehechtheid aen zynen persoon, welke hem liet hopen dat, wanneer het er op aenkwame, de bevolkingen hem, liever dan

(1) Zie Bor, I, fol. 99 v^o.

[p. 521]

koning Philip, tot heer en meester zouden verkiezen.

De hertog van Alva had werkelyk Bergen verlaten om de steden van Brabant en Vlaenderen, door Oranje meêgesleept, weêr onder zyn gebied te brengen. Hy was byzonder verbitterd op Mechelen, dat hy beschuldigde van den prins derwaert te hebben geroepen en zelfs de oorzaek te zyn van geheel diens krygstogt⁽¹⁾. Te onregt nogtans. De inwoonders hadden hunnen wettigen Heer niet verzaekt; maer waren verrast geworden door den list van eenige vreemdelingen en woelzieke medeburgers die, wanneer zy eens de stad in hunne magt hadden, geholpen door het grauw dat altyd gereed is tot wanorde, de deftige lieden, al waren deze ook tien tegen één, den mond stopten, de handen bonden, of drongen om deel te nemen aen daden welke zy in hun hart verfoeiden⁽²⁾.

Hoe 't zy, de Mechelaers hadden zoo haest niet

(1) Zie Alva's brief van 2 October aen den koning, in de Corresp. de Philippe, II, bl. 283.

(2) Zie eenen brief van 11 April 1573 door den Grooten Raed aen den koning geschreven, in de Corresp. de Philippe, II, bl. 329-31.

[p. 522]

vernomen dat Alva naderde, of de deftige burgers wierpen het juk van Merode af⁽¹⁾, en vergaderden op het stadhuis met eenige leden van het schependom, om te beramen wat hun te doen stond. De bisschop van Atrecht⁽²⁾, op verzoek van den Grooten Raed en van vele weldenkenden, schreef aen den hertog en liet hem weten dat de burgery voornemens was hem een gezantschap af te veerdigen met de sleutels der stad, om deze zonder eenige aerzeling onder de gehoorzaemheid des konings te herstellen. Inderdaed, den 2 October, al zeer vroeg, vertrokken een aental Raedsheeren en overheidspersoonen naer het bygelegen Muysen

(1) Deze onweerdige edelman was, met zyn krygsvolk, na het vertrek van Oranje, te Mechelen gebleven. Op voorwendsel van de stad in staet van tegenweer te stellen, had hy de voorburgen in gruis doen leggen, alsmede de buitenkloosters van Blydenberg, Bethanië en Thabor, en een deel van het Beggynhof (zie onze Geschiedenis van Mechelen, bl. 299, in de aenteekk.) neêrbranden, ofschoon hy wel wist dat, ondanks dit sloopen en verwoesten, Mechelen het geene twee dagen uit kon houden tegen het spaensche leger.

(2) De bisschoppen van Atrecht en van Namen bevonden zich in dat oogenblik te Mechelen.

[p. 523]

alwaer Alva, den avond te voren, aengekomen was, terwyl zyne soldaten gedurende den nacht reeds tot tegen de stad omgezworven hadden en, naer 't schynt, van het prinsenvolk met eenige kanonscheuten bejegend waren geweest, zoo nogtans dat Merode en de zynen, naest alle degenen die iets tot hunnen last hadden, vóór zonnenopgang, gedropen waren, de wyk nemende naer de kanten van Aerschot.

De Leuvensche poort, die naer Muysen leidt, was nog gesloten, en terwyl een zanger van Sint Rombouts kerk, op bevel van den pensionnaris Joost Claerbout, om de sleutels liep, klommen eenige leden der geestelykheid, die insgelyks met kruisen en vanen derwaerts gekomen waren om goede woorden te spreken, op de vesten, van waer zy de Spanjaerts welkom hieten, roepende dat de prinsgezinden tot éénen toe de stad reeds geruimd hadden⁽¹⁾. Zy leenden zelfs hunne medehulp aen de soldaten, welke, gebruik makende van eenen hoop mutsaert, die hun aen de hand lag, om de

(1) Merode regtveerdigt zyn vertrek uit Mechelen in een opstel voorkomende by Groen, Archives, IV, bl. 9, vlgg.

[p. 524]

vest te vullen, door de aenschouwers een voor een op de muren getrokken werden⁽¹⁾.

Aldra ging de poort open, en de hopman Juliaen Romero, binnen tredende, zond de hem te gemoet komende gezantschap naer Muysen tot den hertog van Alva, terwyl hy zelf met zyne krygsbenden vooruit stapte en, door zyne houding en toon, genoegzaem te raden gaf wat er op handen was. Ei! de rampzalige stad werd ten prooi gegeven aen den moedwil der soldaten, die aenstonds door alle de straten zich verspreidende het werk der plondering aenvingen. Het was verschrikkelyk. De deuren, meestendeels gesloten, werden voor der hand ingeloopen⁽²⁾: alles wat men van binnen vond, huisraed, linnen, zilver en goud, koper en tin, kleederen en koopwaren, werd uitgehaeld en gedeeld, met of zonder mishandeling der inwoon-

(1) Zie den schryver van opgemeld Discours, enz. in Willems Mengelingen, bl. 404.

(2) Vele huizen stonden ledig; want alwie zich iets te verwyten had, en eene menigte ingezetenen, enkel van schrik, hadden de stad geruimd, ten getalle, zegt men, van 10 à 12 duizend. Zie Willems Mengelingen, bl. 403 en 416.

[p. 525]

ders, volgens dat zy de roovers al of niet in den weg stonden, maer ook met doodslag dergenen die er zich tegen stelden. Alva had bevolen de huizen der geestelyken voorby te gaen; maer de plonderaers hielden daer geene rekening van, en vielen overal in, zonder onderscheid van arm of ryk, edel of onedel, geestelyk of wereldlyk. De Raedsheeren zelf ontzagen zy niet, zoo min als de bisschoppen van Atrecht en van Namen die, geene eigen have in de stad hebbende, in hechtenis genomen werden tot dat zy ieder duizend kroonen losgeld betaeld hadden. Sommige welbegoede burgers hadden, terwyl het prinsenvolk te Mechelen meester was, hunne kostbaerste voorwerpen gevlugt by geringe lieden, meenende dat men ze daer niet zou gaen zoeken; maer alles werd tot in de verholenste hoeken gevonden, uit de kelders gehaeld, uit de aerde opgedolven, met zoo veel doorslepenheid, dat de roovers by den gemeenen man doorgingen als hebbende bovennatuerlyke of toovermiddelen tot hunnen dienst, om het verborgenste zelf te ontdekken.

En niet alleen de huizen, maer ook de kerken en andere bidplaetsen werden de prooi van het

[p. 526]

krygsvolk. De roekeloozen sloegen de deuren in, braken met geweld kasten en schapraeijen open, roofden de gewaden, het linnen, de heilige vaten. Zy ontzagen zelfs de tabernakels niet, noch deinsden terug voor de afschuwelykste ontheiligingen, zoo min als de woedendste geuzen. In de kloosters van beide geslachten ging het even zoo: alles wat weerde had werd ontvoerd en het overige vernield, de Religieuzen soms uitgeschud tot op hun hemd, en dan gepraemd, met het mes op de keel, om hun lyf af te koopen. Zelfs het openbaer Gasthuis, waer vele burgers schuilplaets in gezocht hadden, hopende dat men ten minste het verblyf der zieken en der stervenden gespaerd zou hebben, werd gelykelyk aengerand, afgeloopen, leeg geplonderd⁽¹⁾, en de vlugtelingen vervolgens naer huis gesleept, alwaer men hun soms de handen of de voeten tegen het vuer hield, tot dat zy het verstoken geld aenwezen en afgaven.

(1) Zekere Rumoldus Vergheest, in dat oogenblik deken van Sint Rombouts, beweert dat de plonderaers voor meer dan zestig duizend gulden gevlugte goederen uit het Gasthuis haelden. Zie onze Geschied. van Mechelen, bl. 303, aenteek. 1.

[p. 527]

Den eersten dag hadden de Spanjaerts hunne roofzucht mogen verzadigen. Den tweeden was het de beurt der waelsche benden en den derden die der duitsche huerknechten⁽¹⁾. Deze kwamen om hetgeen de vorigen hadden nagelaten. De meubelen en het beddegoed der burgers werden op straet gebragt, tapyten en schilderyen losgemaekt, ja deuren en vensters en tot het paneelwerk toe van de muren en schouwen gerukt, op schepen geladen, en naer Antwerpen of elders gevoerd om daer verkocht te worden. Wy zwygen van eerloosheden en geweldenaryen die de weerdigheid der Geschiedenis niet toelaet op te halen. Menigvuldige burgers, vroeger welhebbend, thans beroofd van alle have, en gedwongen tot twee- en drymael toe hun leven af te koopen⁽²⁾, werden tot den bedelzak gedoemd, terwyl meer dan dryhonderd,

(1) Alva had besloten de stad gedurende dry dagen beurtelings te laten plunderen door de verschillende afdeelingen zyns legers.

(2) Namelyk wanneer zy aen de Spanjaerts of de Walen rantsoen betaeld hadden, maer daer geen bewys konden van geven, eischten de Duitschers het een derde mael.

[p. 528]

zoo mans als vrouwen, van schrik, van mishandeling, of ten gevolge van ziekten daeruit ontstaen, voor en na in het graf daelden.

Toen men meende dat de moedwil een eind had, kwam nog de spaensche kapitein Erasso, met eenen lastbrief van Alva's zoon, de hand leggen op al het koren, den wyn, het hout, hooi en strooi, zout en olie dat in de stad was gebleven, kortom op alles wat het geboefte niet had kunnen meêdragen noch willen vernielen. Het scheen dus dat de uitgeschudde Mechelaers verwezen waren om, na zoo veel lyden, nog van honger te sterven. En zulks zou werkelyk hun lot geweest zyn, hadden niet de brave lieden van Brussel, van Antwerpen en elders geheele scheepsladingen brood, boter en kaes gezonden, om in de dringendste noodwendigheden te voorzien. Antwerpen inzonderheid stelde geene palen aen zyne weldaden. De weerdige bisschop dier stad, Franciscus Sonnius, vergezeld van een' zyner kanoniken en van den jesuiet Petrus Trigosius, die in groote achting stond by de inwoonders, ging van huis tot huis rond om aelmoezen, en verzamelde zoo veel geld, dat hy, tot Kersmis toe, alle weken nagenoeg dui-

[p. 529]

zend gulden afzond om aen de behoeftigsten uit te deelen; behalve dat de kooplieden, op aenmaning vooral van denzelfden pater Trigosius, de kleederen, het lynwaed en andere voorwerpen, van Mechelen derwaert gevoerd en op onderscheidene markten geveild, grootendeels inkochten⁽¹⁾en terugzonden om aen de eigenaers, voor zoo veel die nog te vinden waren, weêrgegeven te worden⁽²⁾.

Zie daer eene ruwe schets der rampen welke Mechelen in 1572 te verduren had. De hertog van Alva handelde zeer strengelyk met deze stad, om de andere schrik aen te jagen en alzoo verderen afval voor te komen. Maer alhoewel het oorlogsregt in de zestiende eeuw veel verder ging dan hedendaegs, en dat men in dien tyd aen tooneelen van baldadigheid en verwoesting eeniger wyze

(1) Een mechelsch kronykschryver, Azevedo, verhaelt dat zy voor ongeveer twintig duizend gulden goederen weêrkochten, die samen meer dan honderd duizend weerd waren.

(2) Zie in Willems Mengelingen, bl. 405-419. - Zie mede eenen brief aen den koning, in de Corresp. de Philippe, II, bl. 299, en Strada, bl. 265.

[p. 530]

gewend was⁽¹⁾, werd niet te min het wreed gedrag van 's konings stedehouder zoo algemeen misprezen, zelfs door de getrouwste onderdanen en edellieden, dat Alva noodig oordeelde zich zoo goed als hy kon te ontschuldigen in eene dusgenaemde Verclaringhe, gedagteekend uit zyn veldleger te Muysen, den 4 October 1572⁽²⁾.

Het is misschien om die reden dat de andere steden, die het voorbeeld aen Mechelen gegeven of dit nagevolgd hadden, er niet te min veel goedkooper van afkwamen. Diest betaelde eene boet en moest, gedurende ettelyke dagen, het leger spyzen; Dendermonde gaf insgelyks eenige duizende gulden, en even zoo Audenaerde, waer echter de beruchte Jacob Blommaert en sommigen zyner gezellen het met de dood bekochten⁽³⁾. Dit ver-

(1) Het krygswezen was, toen ter tyd, in alle landen zeer gebrekkelyk ingerigt. De legers, grootendeels uit huerbenden samengesteld, werden slecht betaeld, en waren dus dikwyls genoodzaekt van den roof te leven, tot afbreuk van orde en tucht, en tot schade der inwoonders van steden en dorpen, die bykans zoo veel te lyden hadden van hunne vrienden als van hunne vyanden.

(2) Zie dat stuk in Willems Mengelingen, bl. 419-22.

(3) Zie Bor, fol. 301.

[p. 531]

schil van gedrag, verre van een goeden indruk op de gemoederen te maken, deed de wreedheid, te Mechelen gepleegd, des te meer uitkomen, en de hertog werd er niet alleen nog hatelyker door; maer de belangen des konings leden er ook schade by, want vele krygslieden, nu met buit geladen, verlieten hunne vaendels en verzwakten het leger, terwyl de bevolking dagelyks grooteren afkeer gevoelde van de Spaensche regeering⁽¹⁾.

Deze afkeer werd zoo algemeen, dat onderscheidene kerkvoogden, de bisschoppen van Namen, van Atrecht en van Yperen, en de abt van Anchin in het Oosterbantsche⁽²⁾, ofschoon allen even getrouw aen den koning als gehecht aen den godsdienst, zich, by brief van 13 Mei 1573, tot hem wendden om klagten te doen wegens den verregaenden moedwil der krygslieden, en de mishandelingen door hen te Mechelen gepleegd tegen de deftigste inwoonders, tot groote afbreuk van den godsdienst en van 's konings gezag zelf, dien zy daerom dringend baden spoedige maetregelen te

(1) Zie den Commentarius van De Tassis, in de Analecta Belgica, II, P. II, bl. 163.

(2) Zie ons zesde Deel, bl. 44, aenteek. 3.

[p. 532]

willen nemen, en in 's lands noodwendigheden te voorzien⁽¹⁾.

Men merke dat de schryvers van dezen brief geene uitdrukkelyke klagten deden tegen den hertog van Alva in 't byzonder; maer wat zy uit voorzigtigheid meenden te moeten verzwygen, werd eerlang den koning onder het oog gebragt door de Hoogeschool van Leuven, alwaer de beroemde Joannes Molanus, in dat oogenblik Deken der theologische Faculteit, den 20 Mei van opgemeld jaer, zyne ambtgenooten byeenriep en, na hen te hebben onder eed doen verklaren dat zy alles geheim zouden houden⁽²⁾, hun voorstelde eenen brief aen den koning te stieren om den ellendigen toestand des lands bekend te maken, en hem te verzoeken den hertog van Alva door een anderen, meer gematigden stedehouder te vervangen⁽³⁾. Zulks ging

(1) Zie de oorkonde by Gachard, Corresp. de Philippe, II, bl. 357.

(2) Na Alva's vertrek, werden zy van dien eed ontbonden.

(3) Zie den tekst van dat belangryk stuk, met al de omstandigheden daertoe behoorende, in de Historia Lovaniensium van Molanus, onlangs uitgegeven door den zeer eerw. Heer De Ram, I, bl. xiii-xx.

[p. 533]

door, en de noodige voorzorg werd gebruikt om te beletten dat de brief, by zyne verzending, niet onderschept wierde. Ook had men weldra de verzekering dat hy in Spanje aengekomen en aen den koning eigenhandig besteld was geworden.

Het kon niet missen of de getuigenis en de vermaningen van zulk aenzienlyke onderdanen, aen wier wysheid en regtzinnigheid de koning niet twyfelen kon, moesten hem ten diepste treffen, des te meer, ja, dat hy, sedert de laetste gebeurtenissen, het innemen van den Briel en het verrassen van Bergen, zelf had begonnen in te zien dat Alva's bewind de zaken hier te lande zeer had doen verachteren en het vorstelyk gezag veel eerder geknakt dan hersteld had. En inderdaed, op het einde van 1572 had Philip genoegzaem laten raden dat hy van zynen stedehouder niet meer tevreden was⁽¹⁾: kort daerop zelfs lekte zyn voornemen uit van den hertog te vervangen door den Groot-Commandeur van Castielje don Luis de Requesens⁽²⁾, in dat oogenblik gouverneur van Mila-

(1) Zie het bewys in Groens Archives, IV, bl. 27*.

(2) Don Luis de Requesens y Zuniga, uit het hertogelyk huis van Cesa, was Groot-Commandeur der ridderorde van Sint Jakob in Castielje (zie ons negende Deel, bl. 200), eene hooge weerdigheid bekleedende in die deels wereldlyke, deels geestelyke Orde welke, even als alle andere, hare Commanderyen, met groote inkomsten daeraen gehecht, aen de medebroeders verleende, tot loon van uitstekende diensten aen de ridderorde bewezen.

[p. 534]

nen⁽¹⁾. Den 30 January 1573 schreef de koning regtstreeks aen dien edelman om hem zyne inzigten bekend te maken, met verzoek van zich zoo haest mogelyk op reis naer deze landen te begeven om hier het stadhouderschap, na Alva's vertrek, waer te nemen, doch tevens met aenbeveling van zulks voor het oogenblik nog geheim te houden⁽²⁾. Dat de Commandeur weinig lust had om de hem opgeladen taek, waer hy al de moeijelykheden van voorzag, aen te nemen, spreekt bykans van zelf; maer hy mogt, als trouwe en gehoorzame leenman die van der hand niet wyzen, en onderwierp zich aen de herhaelde bevelen des konings⁽³⁾.

(1) Zie Groens Archives, IV, bl. 95* en 119*.

(2) Zie de oorkonde in de Corresp. de Philippe, II, bl. 308.

(3) Zie zynen brief van 4 December 1573 aen den koning in de Corresp. de Philippe, II, bl. 433.

[p. 535]

Intusschen kon zeker Philips opzet niet geheim blyven, vooral niet by den hertog van Alva, die reeds zoo lang en zoo dikwerf verzocht had om van de landvoogdy ontslagen te worden, en daer thans nog meer op aendrong, met klagten zonder eind, in alle zyne brieven⁽¹⁾.

Dit ongeduld, gemeend of geveinsd, vergemakkelykte des konings plan. Hy wachtte niettemin nog tot den 19 October om de benoeming des nieuwen stedehouders uit te veerdigen en hem de noodige instructiën, zoo gemeene als byzondere, meê te deelen, naer welke hy, in zyn bewind, zich zou te gedragen hebben⁽²⁾. Den zelfden dag gaf hy kennis van deze benoeming aen den Raed van Vlaenderen en van andere provinciën⁽³⁾, gelyk hy vier dagen te voren reeds gedaen had aen den hertog van Alva zelf, wien hy zyn eervol ontslag gaf, met verzoek van, wanneer de Commandeur te Brussel wezen zou, met hem raed te slaen over

(1) Zie, onder anderen, in de Corresp. de Philippe, II, bl. 303, 369, 422 en III, bl. 40.

(2) Zie de oorkonden in de Corresp. de Philippe, II, bl. 709-713.

(3) Zie 's konings omzendbrief, aldaer, bl. 708.

[p. 536]

's lands noodwendigheden, alsook over de bekwaemste middelen om de goede orde en de openbare rust te herstellen en te bevestigen, enz.⁽¹⁾.

Den 17 November kwam Requesens te Brussel aen, vergezeld van een paer benden italiaensche ruitery, met welke hy nagenoeg denzelfden weg gevolgd had als Alva in 1567. Deze ontving zynen plaetsvervanger met de meeste beleefdheid, en twee dagen later werd de Commandeur welkom gegroet door eenige afgeveerdigden der provincieele Staten, die toonden in hem het grootste vertrouwen te hebben en te hopen dat hy den vrede in het land voor goed herstellen zou⁽²⁾.

Na herhaelde malen, volgens des konings aenbeveling, met elkander raed te hebben geslagen⁽³⁾, gaf Alva, by omzendbrieven van 28 November, aen de Raden van justitie berigt van zyn ontslag en vervanging door don Luis de Requesens⁽⁴⁾, gelyk deze, op zyne beurt, ook by omgaende brie-

(1) Zie de oorkonde, aldaer, bl. 414-16.

(2) Zie het bewys by Gachard, Corresp. de Philippe, bl. 718, in de aenteek.

(3) Zie daer blyken van in de Corresp. II, bl. 433-34.

(4) Zie de oorkonde in de Corresp. bl. 714.

[p. 537]

ven van den 30 derzelfde maend, aen pasgenoemde Raden en aen de provincieele Staten, zyne benoeming liet weten, met dringend verzoek aen allen van hem, in het volvoeren van 's konings last, eene welwillende en behulpzame hand te bieden⁽¹⁾. Op deze laetste brieven kwamen de afgeveerdigden. der vier Leden van Vlaenderen, alsmede die der Staten van Brabant, te Brussel een plegtig antwoord brengen, en drukten zich uit in de vriendelykste termen, welke tevens al hun verlangen naer vrede en hunne dienstveerdigheid te kennen gaven⁽²⁾. Eindelyk den 28 November, droeg de hertog van Alva de teugels des bewinds plegtiglyk over aen den Groot-Commandeur, en verliet Brussel, den 18^de der volgende maend, begeleid door zynen plaetsvervanger en door de hovelingen, en behoorlyk vergezeld van ruitery, zynen weg nemende naer Genua, van waer hy over zee Spanje bereikte en, in het begin van Maert 1574, te Barcelona voet aen land zette⁽³⁾.

(1) Zie in pasgemelde Corresp. bl. 715.

(2) Zie de oorkonden aldaer, bl. 716-18.

(3) Alva werd van den koning zeer wel onthaeld; en alhoewel hy, gedurende eenigen tyd, des vorsten gunst verloor, werd hy sedert door hem nog aen het hoofd des legers gesteld om Portugael, na de dood van Hendrik I, onder de spaensche kroon te brengen, hetwelk hem gelukte in 1580. Twee jaer daerna stierf hy, den 12 December, in hoogen ouderdom te Lissabon. Zie Strada, I, bl. 270-72.

[p. 538]

Na Alva's vertrek nam dan de Commandeur het bestier der zaken voor goed ter hand, en dewyl koning Philip, door de ondervinding geleerd, thans besloten had tot eene zachtere regeering, kon hy voorwaer geen beteren keus doen dan dien van Requesens die, by eene groote bekwaemheid, een vredelievenden en gematigden aert voegde, en daer, in vele omstandigheden, blyken van gegeven had. Men mag ja voor zeker houden dat, byaldien de nieuwe landvoogd acht of tien jaren vroeger met het bewind der provinciën ware gelast geweest, hy door wyze maetregelen de onlusten voorgekomen of ingetoomd, althans den oproer zou belet hebben uit te bersten. Maer ongelukkiglyk was het nu te laet; het kwaed bestond, het had, zelfs de overhand in het noordelyk gedeelte der Nederlanden: en daer ook, waer de worsteling nog duurde, waren de geesten dusdanig opgewon-

[p. 539]

den, dat er weinig hoop bleef van er de onderdanigheid te herstellen.

Na de herovering van Bergen in Henegau, en terwyl de hertog van Alva tegen Mechelen uitwoedde, was zyn zoon Frederik met een groot deel des legers naer Gelderland getrokken waer hy, den 16 November, Zutphen verkrachtte en zoo deerlyk mishandelde, dat de schrik door de gansche landstreek zich verspreidde, en bykans alle de Geldersche en Overysselsche steden zonder wederstand overgingen⁽¹⁾. Hierdoor aengemoedigd, zette don Frederik zynen togt voort door de Veluwe⁽²⁾ naer Holland, en maekte zich meester van Naerden⁽³⁾, dat mede zynen afval ysselyk moest bezuren, en door de wreedheden welke er gepleegd werden den haet tegen Spanje in geheel de provincie algemeen maekte⁽⁴⁾. Hierop volgde het beleg van

(1) Zie Strada, bl. 266, en Bor, I, fol. 303. - Zie mede Alva's brieven van 19 en 28 November aen den koning, in de Corresp. de Philippe, II, bl. 294 en 297.

(2) Zie ons negende Deel, bl. 401, aenteek. 1, en ons vyfde Deel, bl. 151, aenteek. 3.

(3) Op de grenzen van het graefschap Holland, naby de Zuiderzee.

(4) Zie Strada, pag. cit. en Bor, fol. 305, vlgg. Zie mede Alva's brief van 19 December aen den koning, in de Corresp. de Philippe, II, bl. 300.

[p. 540]

Haarlem, een der aenzienlykste steden van Holland. Het werd in 't begin van December aengevangen en duerde ruim zeven maenden; want eerst den 12 July 1573⁽¹⁾ werd de stad op genade en ongenade overgegeven⁽²⁾, na tien duizend menschenlevens te hebben gekost⁽³⁾.

Reeds van den 20 October 1572 had prins Willem van Oranje de Rhynstreken verlaten, en willende in Duitschland, voor de derde mael, geene krygsbenden meer verzamelen, waer hy zich zoo weinig van te beloven had, was, met zyn gezin en met een zestigtal ruiters naer Kampen⁽⁴⁾ gekomen

(1) Zie Alva's brief van 14 July 1573 aen den koning, in de Corresp. II, bl. 387-88.

(2) Zie de voorwaerden dier overgaef, by Bor, fol. 323 v^o.

(3) Dit getal der gesneuvelden van wederzyde wordt door Strada opgegeven, bl. 268. Zie aldaer byzonderheden over het vermaerd beleg van Haerlem, of nog meer by Bor, fol. 308, vlgg. Zie mede een groot getal brieven over het feit aen den koning geschreven door den hertog van Alva en anderen, in de Corresp. de Philippe, II, bl. 300-400.

(4) Op den oostelyken oever der Zuiderzee.

[p. 541]

en van daer naer Enkhuizen⁽¹⁾. overgezet, alwaer hy met geestdrift ontvangen werd. Thans te midden zyner vrienden en aenhangers besteedde hy al zyne zorg om de burgeryen tot weêrstand op te wekken, en spaerde geene moeite om die van Haerlem te ondersteunen. Maer al zyne poogingen werden niet te min verydeld en de stad ging voor hem verloren.

In Zeeland stonden de zaken ook zeer gespannen. Middelburg, de hoofdstad van Walcheren, hield nog voor den koning, alsmede het stedeken Goes of Tergoes in Zuidbeveland, dat eene kleine maer dappere bezetting inhad. De prinsgezinden waren daer byzonder op uit, omdat het bezit dier stad de belegering van Middelburg, waer zy gedurig het oog op hadden, zou vergemakkelykt hebben. Inderdaed, omtrent half Augusty 1572, randden zy Goes aen en, ofschoon het wel bemuerd en versterkt was, hadden zy daer weldra eene bres geschoten, en beproefden om het den volgenden nacht stormenderhand in te nemen: doch hier stieten zy het hoofd; want die van binnen verde-

(1) Aen den overkant dier zelfde zee.

[p. 542]

digden de plaets met zoo veel moed, dat de bestormers hals over kop van de ladders vielen en ja met schade en schande het opgeven moesten. Voor een oogenblik althans verwyderden zy zich, maer kregen eerlang een nieuwen bystand van een paer duizend vrywilligers waermede het beleg weêr hernomen werd: toen de hertog van Alva, die mede het behoud van Middelburg op hoogen prys stelde, bevel gaf aen Sanchio d'Avila, gouverneur van het Antwerpsch kasteel en aen den Colonel Christoffel Mondragon van te beproeven om Goes te ontzetten. Deze taek was moeijelyk, vooral omdat de opstandelingen de Zeeuwsche stroomen met hunne schepen vervulden en aldus op het water meester waren. Dit echter niettegenstaende trok Mondragon, den 20 October, van Antwerpen naer Bergen-op-Zoom, en scheepte daer zyn volk in, latende het gerucht loopen dat hy de vloot der Geuzen ging aenranden. Maer onder dien dekmantel leidde hy de krygslieden, ten getalle van dryduizend man, naer Woensdrecht⁽¹⁾, waer zy last kregen van, met lage ty, door het

(1) Een dorp ten zuide van Bergen-op-Zoom.

[p. 543]

water heen op Zuidbeveland af te gaen. Zulks mogt zeker een waegstuk heeten, want de knechten moesten tusschen ebbe en vloed, door dry diepe killen en over ruim twee mylen verdronken land met dreigend levensgevaer de bedoelde streek trachten te bereiken. Zy namen echter het gunstig oogenblik waer. Opgeleid door Mondragon in persoon, waedden zy moedig door het nat, hebbende veelal water tot aen den broeksband en soms tot tegen de schouders. Zoo kwamen zy, na meer dan vier uren tyds, ja en met verlies van eenige mannen die verdronken, tot aen den dyk van Valkenisse⁽¹⁾, waer zy zich op vasten grond bevonden, maer te beslykt waren om aenstonds hunnen weg naer Goes voort te zetten. De belegeraers dier stad hadden daer denzelfden avond nog kennis van, en waren talryk genoeg om er tegen op te komen; maer dan hadden zy in den nacht zelf moeten vechten en dit zochten zy niet te doen: zoodat Mondragon den tyd had om groote vuren te doen maken en zyne soldaten eenen nacht te laten uitrusten. Den volgenden morgend was hy al vroeg

(1) Aen den zuidoostelyken kant van Zuidbeveland, heden tot Waerde behoorende.

[p. 544]

naby Goes, toen de prinsgezinden, ziende dat zy stonden aengerand te worden door den spaenschen opleider en door de bezettelingen van binnen, na eene kleine schermutseling, het beleg opbraken en de wyk namen naer hunne schepen⁽¹⁾.

Deze tocht, zoo roemryk voor Christoffel Mondragon, maekte groot gerucht in Zeeland en in de nabygelegen streken, maer bragt daerom geene verandering in de gemoederen; de afvalligen bleven even halsstarrig en volherdend in de worsteling tegen Spanje, dusdanig zelfs dat ieder verlies, door de prinsgezinden beproefd, rykelyk vergoed en meer dan vergoed werd door nieuwe opofferingen en door nieuwe vrywilligers⁽²⁾.

Kort na het ontzet van Goes begon men gereedschap te maken om Middelburg te winnen. Dyken werden doorgestoken, passen geopend of verbreed, en zoo raekte men van lieverlede digter by de stad

(1) Zie Strada, bl. 266, en omstandiger in den Commentarius van De Tassis, bl. 162.

(2) Den 5 Nov. 1572, schreef de Secretaris Albornoz uit Nimwegen dat de meineedige ketters hunne aenhangers met honderd duizend gelyk zagen vermeerderen. Zie in de Corresp. de Philippe, II, bl. 291.

[p. 545]

die, in den aenvang van 1573, al vry in het nauw zat zoo wel van de landzyde als van den kant des waters. Wel bezet was zy genoeg, doch moeijelyk te ondersteunen, als te digt by Vlissingen gelegen waer de Geuzen heerschten, en niet ligt te voorzien van lyfs- en krygsbehoeften omdat de Spanjaerts, als gezegd is, in scheepsmagt te kort schoten tegen hunne vyanden op de Zeeuwsche stroomen.

Dit bleek ten overvloede toen, in de tweede helft van February 1573, Sanchio d'Avila uit de haven van Antwerpen voer, met zes en vyftig zoo groote als kleine schepen, om de hoofdstad van Walcheren ter hulp te gaen. Hy werd heviglyk aengerand door de Zeeuwen; hy verloor het meerendeel zyner kleine vaertuigen, en de groote hadden moeite genoeg om terug naer Antwerpen te keeren⁽¹⁾. Eene herhaelde pooging in 't begin van Maert viel niet beter uit dan de eerste: en echter riep de belegerde stad om spoedigen toevoer van mondkost en buskruid, want zy kon het niet meer uithouden⁽²⁾. Hierop vertrok dan, den 21^sten April,

(1) Zie Bor, I, fol. 317.

(2) Zie het bewys by Gachard, Corresp. de Philippe, II, bl. 356, aenteek. 1.

[p. 546]

d'Avila, voor de derde mael, uit Antwerpen met een aental zoo vracht- als krygsschepen, en zeilende door de Ooster-Schelde, raekte hy, den tweeden dag, tot aen de Walchersche kust; maer daer vond hy de Zeeuwsche vloot in slagorde hem afwachtende, en moest de krygskans wagen. Dit deed d'Avila met zyne bekende dapperheid, doch met een half-voldoenden, half-ongunstigen uitslag; want hy verloor veel schepen en manschap, maer had evenwel de kans om Middelburg van het noodige te voorzien, terwyl de opstandelingen, van hunnen kant, er ook veel volks en onderscheiden vaertuigen by inschoten⁽¹⁾, gelyk zy overigens voor en na, by andere gevechten meer dan eens aenmerkelyke verliezen gedaen hadden, welke wy kortheidshalve stilzwygend voorbygaen.

Dusdanig was dan de staet van zaken, toen de Groot-Commandeur de Requesens de landvoogdy kwam waernemen. Hy vond in de zuidelyke provinciën de geesten misnoegd en neêrslagtig, in de noordelyke de verregaendste verbittering en in Zee-

(1) Zie Alva's brief van 8 Mei 1573 aen den koning, in de Corresp. de Philippe, II, bl. 354, vlgg.

[p. 547]

land den oorlog blakend, ja en Middelburg voortdurend belegerd. Hy wist dus nauwelyks waer eerst meê beginnen. Het is niet dat het krygsvolk ontbrak om groote dingen te doen; want Alva had hem, den 18 December, een leger overgemaekt van 54,500 voetknechten, ongerekend dry duizend man die de grenssteden bezet hielden, en vyf-en-dertig ruiterbenden makende 4,780 man⁽¹⁾. Jammer maer de nieuwe landvoogd mogt op dat leger geen vollen staet maken: zyn voorganger de hertog van Alva, altyd zoo ontzien van zyne krygsknechten en zoo bezorgd om onder hen eene strenge tucht te behouden, had, kort na de overgaef van Haerlem, grootelyks van hen te klagen gehad. Diens zoon don Frederik had, den 16 July, aen een deel zyner spaensche veteranen bevel gegeven de stad Alkmaer⁽²⁾ te gaen verrassen; maer zy vonden die in tyds wel bezet door de prinsgezinden, en kwamen wrevelig terug naer hun kamp voor Haerlem, alwaer zy in opstand raekten, omdat men hen deze stad niet had laten plonderen, terwyl hunne soldy

(1) Zie het bewys in de Corresp. de Philippe, II, bl. 437.

(2) In het huidige Noord-Holland.

[p. 548]

sedert acht en twintig maenden niet betaeld was geworden⁽¹⁾. Zy eischten derhalve wat men hun schuldig was: en ofschoon zulke eisch, van bedreigingen en feitelykheden vergezeld, den strengen hertog geweldig tegen het hoofd sprong, moest hy toch ditmael plooijen en de achterstallige gelden ten minste voor een gedeelte doen aftellen⁽²⁾. Daermede was het echter niet uit: neen, het geldgebrek bleef bestaen, en veroorzaekte sedert nog nieuwen onwil onder de krygslieden. Zoo gebeurde het, in laetstgemeld gevecht by het eiland Walcheren, waer een aental waelsche knechten hunnen post verlieten en tot den vyand overliepen, gelyk mede een der koninklyke schepen vrywilliglyk de tegenparty koos, enz.⁽³⁾

Met zulk een leger moest de Commandeur niet alleen het koninklyk gezag in de nog gehoorzame provinciën handhaven, maer tevens in de oproe-

(1) Zie Groen's Archives, IV, bl. 179, vlgg. Zie mede Bor, fol. 330.

(2) Zie Alva's brieven van 2 en 30 Augusty aen den koning, in de Corresp. de Philippe, II, bl. 397 en 400.

(3) Zie Alva's brief van 8 Mei 1573 aen den koning, in de Corresp. de Philippe, II, bl. 354, vlgg.

[p. 549]

rige herstellen: en daervoor liet men hem eene ledige schatkist, naest eene schuld van twaelf miljoen gulden, welke eerst diende geëffend te worden eer hy denken kon om te voorzien in allerlei krygsnoodwendigheden.