Vaderlandsche historie. Deel 10

[p. 481]

Dertiende hoofdstuk.

oranje ontwerpt een nieuwen inval. - opkomst der watergeuzen. - raed van coligny. - ondernemingen te water. - nieuwe invordering van den tienden penning. - tegenstand der provinciën en der steden. - verrassing van den briel. - mislukte pooging des graven van bossu om de stad te hernemen. - algemeene opstand daeruit gevolgd. - bergen verrast door lodewyk van nassau. - aenkomst des hertogs van medina-celi. - bergen belegerd door frederik van toledo. - oranje erkend tot stadhouder van holland, zeeland en westfriesland. - alva trekt naer bergen. - oranje komt weder in het land. - sommige steden vallen hem toe. - hy trekt zyn' broeder ter hulp. - maer verliest het spel. - bergen heroverd.

1571-1572.

De verregaende styfhoofdigheid des hertogs van Alva, die in de provinciën, vooral in de Noordsche, zoo hevigen tegenstand had beproefd, onlangs nog

[p. 482]

vermeerderd door eenen ysselyken watervloed⁽¹⁾, die de zeedyken doorgebroken en aen duizende menschen het leven gekost had, byzonderlyk in Friesland⁽²⁾, zonder te spreken van de schade der landen en van het vee dat er by verloren, ja huizen en kerken omgeworpen werden: dit alles, dat samenwerkte om de Spaensche regering hatelyk te maken, begunstigde noodwendiglyk de verdere ondernemingen des prinsen van Oranje. Hy, die in 1568 zoo deerlyk mislukt had in zynen krygstogt tegen de Nederlanden, en die twee jaer later nog verre was van al zyne schulden betaeld te hebben, schepte verschen moed en had weldra besloten, ziende den toenmaligen staet der gemoederen, eene nieuwe pooging te doen om in onze provinciën voet te krygen.

(1) Hy was, in de eerste dagen van November 1570, veroorzaekt door een zwaren storm uit het Noordwesten.

(2) Doch daer niet alleen, maer ook in Zeeland, in Vlaenderen langsheen de Schelde, alsmede te Grevelingen, te Duinkerken, te Nieupoort, te Oostende en elders aen den waterkant waren groote verwoestingen aengerigt. Zie de byzonderheden by Bor, I, fol. 239. Zie mede Strada, bl. 256.

[p. 483]

Het noodigste van al was hulpveerdige vrienden, want zelf mogt hy zich niet wagen uit vrees van erkend en gevangen te worden. Gelukkiglyk telde hy overal edele of burgerlyke uitwykelingen, gereed om hem te ondersteunen, en ja geheime aenhangers genoeg in de provinciën zelf om met hem in onderhandeling te treden en de zaken voor te bereiden. Tot dat einde gingen er dagelyks brieven uit en in, loopende kwansuis over handelszaken, maer sprekende werkelyk van andere belangen in eene geheimzinnige tael waer de schryvers den sleutel van hadden⁽¹⁾. Den eersten keer, als vroeger gezegd is, was er van alle kanten geld aen den prins beloofd geworden; doch, gelyk het gaet, velen hadden de gedane belofte vergeten uit te voeren. Dit mael dan meende hy byzondere maetregelen te moeten nemen, om op de vereischte penningen te kunnen rekenen. De yverigsten der prinsgezinden, vooral in Holland en Friesland, hadden reeds kleine schepen getimmerd en uitgereed, waermede zy de Noord-zee doorkruisten en de Spaensche vaertuigen aen-

(1) Zie over die vermomde tael, by Bor, fol. 223 v^o.

[p. 484]

randden, dikwerf met verovering van bodems en goederen. Kregen zy het te kwaed, dan zochten zy toevlugt in de Eems of op de Engelsche kusten, of ook al in fransche havens waer de Hugenooten meester waren. Soms vertoonden zy zich mede in Vlaenderen, dat te voren van de Boschgeuzen had te lyden gehad, en thans weêr door de dusgenaemde Watergeuzen ontrust werd.

Zulks had al eenigen tyd geduerd, toen het hoofd der fransche protestanten de beruchte admirael de Coligny aen den prins van Oranje den raed gaf van de Watergeuzen te bevorderen en hunne ondernemingen te regelen, dewyl de Spanjaerts hier te lande geene krygsmarien hadden, weshalve men hun, zonder veel moeite, groote afbreuk zou kunnen doen en buit maken, misschien zelfs hier of ginds meester worden van een of andere zeestad, waer men zich zou kunnen versterken en den oproer in de omliggende gewesten ontsteken⁽¹⁾.

Deze raed viel niet verloren. Prins Willem, zich de zaek ernstig aentrekkende, bragt vooreerst orde in het werk der Watergeuzen, die al te wild

(1) Zie Vandervynckt, II, bl. 290.

[p. 485]

waren voortgegaen, en noemde den heer van Lumbres⁽¹⁾ tot hun algemeenen overste, gevende hem eene byzondere commissie⁽²⁾, en schryvende voorts aen alle de kapiteinen en scheepsvoogden⁽³⁾, met aenduiding van eenige punten naer welke zy en de hunnen zich moesten gedragen⁽⁴⁾.

Ter zelver tyd beproefde hy, door zyne uitzendelingen, om op het vaste land voordeel te doen, doch zulks lukte niet: Enkhuizen⁽⁵⁾ en andere plaetsen werden vergeefs getokkeld⁽⁶⁾. Het kasteel van Loevestein, benoorden 's Hertogenbosch, werd verrast door zekeren Herman de Ruyter⁽⁷⁾ met eenige anderen, doch aenstonds weêr door de Spanjaerts hernomen⁽⁸⁾. Het uer was nog niet gekomen.

(1) Ghislenus de Fiennes, heer van Lumbres aen de kanten van Sint-Omaers, een der bondgenooten van 1566. Zie Te Water, II, bl. 399.

(2) Zie die commissie by Bor, fol. 233 v^o.

(3) Zie Oranjes brief aldaer, fol. 234.

(4) Zie daer ter plaetse.

(5) Op de Zuiderzee.

(6) Zie Bor, fol. 238, v^o.

(7) Een vetweijer uit den Bosch.

(8) Zie het verhael by Bor, fol. 239. Zie mede in de Corresp. de Philippe, II, bl. 165-66, eenen brief des hertogs van Alva aen den koning.

[p. 486]

't Is waer, de hertog van Alva zag dat uer niet naderen. Hy wist wel dat de prins op nieuw werkzaem was; maer hy dacht dat er weinig van voortkomen zou en dat Oranje onder zyne schulden moest bezwyken⁽¹⁾, waerom hy den koning raedde daer geen acht op te geven⁽²⁾. Hy zelf meende niets te vreezen te hebben en haestte zich, toen de twee jaren van den afkoop der beide lasten naer hun einde liepen⁽³⁾, te laten weten dat de koning dien afkoop niet langer zou toestemmen, weshalve de tiende en twintigste penning in 't vervolg weêr zouden gevorderd worden. Daer verwachtte zich niemand aen: ieder dacht dat de landvoogd, door de ondervinding geleerd, voor goed zou afgezien hebben van eenen eisch die reeds zoo veel tegenstand beproefd en zoo algemeen misnoegen in het

(1) Zie Alva's brief aen den koning van 5 Mei 1570 in de Corresp. de Philippe, II, bl. 131.

(2) Zie daer, bl. 166.

(3) Het tweede jaer eindigde den 13 Augusty 1571 of, gelyk Alva elders zegt, den 29 dier maend. Zie zyne brieven aen den koning in de Corresp. de Philippe, II, bl. 147 en 170.

[p. 487]

land verwekt had. Geen wonder derhalve dat er, zoo haest de zaek geweten was, afgeveerdigden uit alle de provinciën naer Brussel kwamen om nieuwe vertoogen by het hof in te dienen. De Staetsraed zelf misprees des hertogs besluit met eene buitengewoone stoutmoedigheid, tot zoo verre ja, dat Alva aen Viglius, die er zich tegen uitliet, in gramschap zeggen dorst: ‘Raedslieden, die aldus des konings wil bevochten, verdienden met het zweerd gestraft te worden.’ Hierop antwoordde de deftige man: ‘Hy vreesde niet voor zyn hoofd, dat in 's konings dienst grys was geworden,’ en voegde er by dat overigens de raedslieden ten allen tyde hun gedacht hadden mogen uiten, zonder straf te duchten⁽¹⁾.

Berlaymont en Noircarmes ondersteunden hunnen ambtgenoot, doch zulks hielp niet, zoo min als de vertoogen der provincieele afgeveerdigden, die vry onbeleefdelyk teruggezonden werden met bevel van yverig meê te werken tot het innen der beide lasten. De Staten van Vlaenderen deden sedert nog nieuwe poogingen; maer Alva weigerde

(1) Zie 's mans Commentarius, bl. 298, en zyne Epistolae ad Hopperum, in de Analecta, I, bl. 609.

[p. 488]

hun request te ontvangen en wilde het zelfs niet hooren aflezen⁽¹⁾.

Deze onbezonnen halsstarrigheid bragt het volk, als 't ware, tot vertwyfeling, dusdanig dat men vreesde voor eenen algemeenen opstand in de provinciën⁽²⁾. De hertog alleen had geene vrees en wekte, in zyne brieven, den koning op om niets toe te geven, indien het gebeurde dat hem regtstreeks klagten gedaen wierden, gelyk hy hoorde dat men van zin was⁽³⁾. Hy deed meer; hy zond Commissarissen in de voornaemste steden om den moedwil te bevechten en den tienden penning te doen ontvangen⁽⁴⁾. Hy zelf laedde die taek op te

(1) Zie Gachard, in de Revue de Bruxelles van December 1839, bl. 55.

(2) Zie eenen brief van Noircarmes aen den koning, in de Corresp. de Philippe, II, bl. 198, en een' des bisschops van Yperen aen den hertog van Alva, aldaer, bl. 204.

(3) Zie zynen brief van 10 Augusty 1570 aen den koning, in de Corresp. II, bl. 146, naest dry andere van 4 Nov. 1571, van 2 February en 19 Maert 1572, aldaer, bl. 208, 224 en 231.

(4) 't Is waer, by verklaring van 31 July 1571 had de hertog toegestemd dat de 10^de penning niet telkens, maer slechts éénmael geëischt zou worden, namelyk by den verkoop van voltooide goederen, en met uitsluiting van veldvruchten en vee. Maer alhoewel daerdoor de last merkelyk verzacht was, bleef hy niet te min hatelyk by het volk, en onafscheidbaer van groote onaengenaemheden by zyne invordering. Zie Viglius Commentarius, bl. 301, en Alva's brief van 23 Sept. 1571 aen den koning, in de Corresp. de Philippe, II, bl. 202. Zie den tekst van het Plakkaert van 31 July 1571 by Bor, I, fol. 249.

[p. 489]

Brussel, alwaer de brouwers en de slagters ophielden bier te maken en vleesch te verkoopen, gelyk weldra ook de meeste neringdryvers hunne winkels gesloten hielden, liever hebbende niets te vertieren dan den tienden penning te betalen⁽¹⁾. Dit duerde zoo meer dan dry maenden en werd, natuerlyker wyze, ook elders nagevolgd. In 't eind, en ziende dat nieuwe onlusten op het uitbersten stonden, besloten de provincieele Staten, zonder oorlof van den landvoogd, ja buiten zyne weet, naer Madrid tot den koning te zenden, om den toestand der zaken aen te klagen en des vorsten tusschenkomst in te roepen. Die van Henegau na-

(1) Zie de Histoire de Bruxelles, I, bl. 424, en Bor, I, fol. 262.

[p. 490]

men de voorbaen, doch werden eerlang gevolgd door de afgeveerdigden van Atrecht, van Ryssel en van Douai, en eindelyk ook door die van Vlaenderen en van Brabant⁽¹⁾. Maer nu⁽²⁾, in stede van de oogen te openen en water in zynen wyn te doen, schoot Alva voor goed in woede, en maekte zich gereed om wraek te oefenen tegen de onwilligen. Reeds had hy bevel gegeven om zeventien notabele burgers der hoofdstad aen te houden en ze in hunne deuren op te hangen; reeds was de beul besproken alsmede ladders en stroppen bygebragt om het treurspel aen te vangen: toen een onvoorzien voorval den wraekzuchtigen arm des hertogs kwam tegenhouden en aen den wederstand der provinciën eene andere rigting geven.

De rooveryen der Watergeuzen hadden sedert meer dan twee jaren niet opgehouden, alhoewel

(1) Zy werden te Madrid zeer wel ontvangen; maer de zaek sleepte tot in Juny 1572, alswanneer de koning toestemde in de opschorting der beide lasten; maer toen was het te laet. Zie Gachard in de Revue de Brux. van December 1839, bl. 57-61. Zie mede een verslag in de Corresp. de Philippe, II, bl. 241, vlgg.

(2) Zie Alva's brief van 11 Maert 1572 aen den koning, in de Corresp. de Philippe, II, bl. 230.

[p. 491]

Alva, van zynen kant, insgelyks schepen had doen wapenen om den vyand te keer te gaen, en bezettingen gesteld in de steden die meest gevaer liepen van door de geuzen aengerand te worden. Hierdoor was echter de onderneming der laetsten moeijelyker geworden en kregen zy van tyd tot tyd wel eens de nederlaeg. Zoo hadden zy den 23 Juny 1571 het spel verloren in een gevecht aen den uitloop der Eems in de Noordzee⁽¹⁾, en waren aldus hunnen toevlugt te Embden kwyt geworden. Vervolgens werkte de hertog by het hof van Engeland om hun daer mede de havens te doen ontzeggen, en dit gelukte eindelyk⁽²⁾. De koningin, willende in geenen oorlog met Spanje treden, deed de Watergeuzen hare staten ruimen, en verbood aen hare onderdanen hen voortaen nog te herbergen en hun lyftogt of krygsvoorraed te verschaffen. Dit bevel ging uit in de laetste dagen van Maert 1572.

Aldus gedwongen zynde zich van de engelsche kusten te verwyderen, begaven de watergeuzen

(1) Zie Alva's brief van 6 July aen den koning, in de Corresp. de Philippe, II, bl. 179.

(2) Zie des hertogs brief van 30 Maert 1572 aen den koning, in de Corresp. II, bl. 236.

[p. 492]

eerlang de haven van Doevere en staken in zee met dry of vierentwintig schepen onder het opperbewind van graef Willem van der Marck⁽¹⁾ dien zy tot admirael erkend hadden, niet omdat hy de bekwaemste maer omdat hy de stoutste was, en vergezeld van eene Luiksche krygsbende, mede vol van drift tegen de spaensche regering⁽²⁾. Het plan was naer het Noorder-quartier van Holland te stevenen en te beproeven om Enkuizen in te nemen, ryke zeestad waer Oranje vele aenhangers telde. Den 28 Maert kaepten zy nog twee spaensche schepen; maer toen liep de wind hun tegen, dusdanig dat zy niet zonder groote moeite in de Zuiderzee zouden geraekt zyn. Daer zagen zy dan van af en rigtten zich naer Zeeland, alwaer zy den 1^sten April⁽³⁾ den mond der Maes inzeilende, omstreeks twee uren namiddag, het anker wierpen tusschen den Briel⁽⁴⁾, op den zuidkant, en Maes-

(1) Zie hiervoren, bl. 440.

(2) Zie de namen der andere scheepsvoogden, by Bor, I, fol. 265.

(3) Op Palmen-Zondag, zegt Strada, bl. 259; doch by misgreep: de eerste April, in 1572, viel op den Dynsdag in de Goede-week.

(4) Zuidhollandsch stedeken, met eene haven, gevormd door eenen tak der Maes, die daer zeer breed is. Zyne bevolking was van ruim 3000 zielen.

[p. 493]

sluis⁽¹⁾, op den anderen kant des strooms. De inwoonders beider plaetsen stonden verbaesd, niet wetende of het koopvaerders waren die door tegenwind teruggehouden werden; doch weldra raedden zy uit den vorm en het groot getal der schepen dat het eene kleine vloot was van watergeuzen en kregen tyding van den graef van der Marck dat hy aenstonds den Briel overgegeven wilde in den naem des prinsen van Oranje als wettigen stadhouder des konings in Holland. Hy voegde er by dat de prins zelf eerlang daer zou wezen met de noodige manschap, om het land te verlossen uit de slaverny van Alva en van diens tienden penning. Weêrstand bieden dorsten of konden de inwoonders niet; de voornaemsten zochten het door de vlugt te ontkomen: zoodat de Geuzen nog denzelfden dag zonder bezwaer binnen geraekten en bezit namen van de stad. Aen de burgers deden zy geen kwaed, maer zochten naer priesters en moniken, die het den

(1) Ander Zuidhollandsch stedeken in 't Noordoosten van Briel, maer aen den overkant der Maes, waer het insgelyks eene haven op heeft.

[p. 494]

volgenden dag deerlyk moesten misgelden. De kerken hadden ook veel te lyden: de woeste Luikerwalen van La Marck sloegen er de beelden aen stukken, wierpen de outaers om en roofden alles wat eenige weerde had, gelyk zy kort daerop ook deden in de omliggende dorpen⁽¹⁾.

Het nieuws dier verovering verspreidde zich spoedig in de omstreek, en kwam ook haestiglyk den hertog van Alva ter ooren, die er geene groote zwarigheid in maekte: en trouwens, hy had middelen in overvloed om dat nietig zee-stedeken te herwinnen en er de geuzen uit te dryven, gelyk hy reeds meer dan eens elders gedaen had. De prins van Oranje, van zynen kant, vernam de tyding met zeker misnoegen, oordeelende dat La Marck te haestig was voortgegaen, dewyl hy nog geene krygsmagt genoeg verzameld had om de geuzen in tyds behoorlyk te ondersteunen⁽²⁾. En ja de geuzen zelf vonden de plaets te weinig versterkt om op hare bewaring te mogen tellen; zy rekenden daer slechts eenige dagen te kunnen verblyven,

(1) Zie Bor, I, fol. 265 v^o, en het werk van Motley, III, bl. 125-130. Zie mede Strada, I, bl. 259.

(2) Zie Bor, fol. 266 v^o.

[p. 495]

om vervolgens naer hunne schepen te keeren en elders eene andere kans te zoeken. Na ryp beraed echter besloten zy hun geschut aen land te halen, en de stad te verdedigen zoo lang het mogelyk wezen zou⁽¹⁾.

De graef van Boussu⁽²⁾, stadhouder van Holland, Zeeland en Utrecht⁽³⁾, had niet gewacht den hertog van Alva kennis te geven van den aenslag der geuzen op den Briel, en kreeg oogenblikkelyk bevel van met krygsvolk derwaert te trekken en de stad te hernemen. Dit deed de graef zonder toeven, maer had zoo klein gedacht van den vyand, dat hy niet noodig oordeelde grof geschut meê te voeren. Met een paer duizend man, grootendeels uit de bezetting van Utrecht gekozen, trok hy naer Maessluis en ging daer scheep om het land van

(1) Zie Bor, fol. 266.

(2) Maximiliaen de Hénin-Liétard. De heerlykheid van Boussu in het Henegauwsche was, in 1555, tot een graefschap verheven geworden. Zie Reiffenberg, Corresp. de Marguerite, bl. 77, aenteek. 1.

(3) Hy was, in 1567, na Oranjes ontslag en vertrek, door Margareet van Parma daer by voorraed toe aengesteld. Zie Gachard, Corresp. de Philippe, II, bl. 17, aenteek. 3.

[p. 496]

Voorne⁽¹⁾ te bereiken, waer hy inderdaed zonder moeite zyn volk op 't droog kreeg, latende de vaertuigen liggen in het dusgenaemde Bornisse⁽²⁾, Hy meende zich slechts te moeten vertoonen om de watergeuzen op de vlugt te dryven en de stad te doen omslaen; maer hy vond die, in tegendeel, wel verdedigd en hare vesten voorzien van grof geschut⁽³⁾. Terwyl men hem de toenadering uit de omliggende tuinen met het musket betwistte, sprong er een burgerman in 't water en zwom naer eene kleine sluis welke hy met eene handbyl open sloeg. Hierdoor liep weldra den geheel en noordkant der stad onder, en aen den anderen kant deden de geuzen hunne veststukken duchtig spelen. Op het eigen oogenblik zagen de Spanjaerts van verre hunne schepen in brand gestoken (al mede het werk der geuzen), en vreezende eerlang gesloten te staen tusschen het vuer en het water, dat gedurig hooger klom, haestten zy zich

(1) Een eiland waer Briel de hoofdplaets van is.

(2) Een water dat Voorne scheidt van het land van Putte.

(3) Dat, als gezegd is, de geuzen uit hunne schepen gehaeld hadden.

[p. 497]

door de vlugt te redden, en ontkwamen werkelyk voor het grootste gedeelte, het zy op de overblyvende vaertuigen, het zy al wadende of zwemmende door Bornisse⁽¹⁾.

Men ziet, de onderneming was volstrekt mislukt. Echter zou het kwaed niet onherstelbaer zyn geweest, indien het zich voor 't oogenblik by den Briel bepaeld hadde; maer het behoud dier stad door de watergeuzen en de verydeling der pooging van Boussu staken, als 't ware, het vuer aen al de hoofden en verwekten een zoo algemeenen afval der steden, dat, op korten tyd, de koning in Holland en Zeeland niets meer overhield waer hy nog op rekenen mogt dan Amsterdam en Middelburg: al het overige had zich aen het Spaensch bestier onttrokken en Oranjes party omhelsd of maekte zich daertoe gereed. En wat tot bewys strekte dat de opstand tot in de herten toe was doorgedrongen, waren de wreedheden, in sommige steden gepleegd tegen de Spanjaerts, die voor de hand aen

(1) Zie Bor, I, fol. 266, - Motley, III, bl. 131-32, - Wagenaar, VI, bl. 346-48. - Zie mede eenen brief des hertogs van den 26 April 1572 aen den koning, in de Corresp. de Philippe, II, bl. 245.

[p. 498]

de galg geknoopt of onmeêdoogend neêrgesabeld of rug tegen rog gebonden in het water gesmakt werden⁽¹⁾.

De hertog van Alva had derhalve iets anders te doen dan, te Brussel, de onwillige ingezetenen te straffen. Hy toonde zich voortaen wat zachter ten aenzien van den tienden penning⁽²⁾; hy vroeg en kreeg haestiglyk geld uit Spanje⁽³⁾, en deed de noodige krygsmagt verzamelen om de noordsche provinciën op nieuw te onderwerpen⁽⁴⁾. Zulks bragt zyne pligt meê; doch de prins van Oranje had, van zynen kant, ook niets onbeproefd gelaten om, zoo haest mogelyk, de beweging in 't Noorden uitgeborsten, te ondersteunen en te verspreiden.

Jonkheer Diederik Sonoy⁽⁵⁾, een andere onverlaet, die voor geene wreedheid terugdeinsde⁽⁶⁾

(1) Zie Wagenaar, VI, bl. 356-57.

(2) Zie zynen brief van 22 Mei aen den koning, in de Corresp. de Philippe, II, bl. 250-51.

(3) Zie eenen brief des konings van 17 Mei aen den hertog, aldaer, bl. 249.

(4) Zie Alva's brief van 23 Mei aen den koning, aldaer, bl. 251-57.

(5) Of Snoy. Zie hiervoren, bl. 222, aenteek. 2.

(6) Zie de Archives van Groen, III, bl. 419.

[p. 499]

en sedert eenigen tyd de hollandsche steden afliep om penningen op te zamelen voor den prins van Oranje, werd, den 20 April, door dezen aengesteld tot gouverneur van Enkhuizen en andere zoo omgevallen als wankelende steden in de Noordsche provinciën⁽¹⁾. Te gelyker tyde, en terwyl de prins zelf in Duitschland zyn uiterste best deed om, zoo veel zyne geldmiddelen toelieten, manschap aen te werven⁽²⁾, was zyn broeder, graef Lodewyk van Nassau, in Frankryk bezig om met de Hugenooten nieuwe verbonden te sluiten en nieuwe hulp te krygen. Hy vond zelfs, ten minste in schyn, veel byval aen het fransche hof, iets dat den hertog van Alva wel bekend was, doch krachtiglyk door hem tegengewerkt werd.

Maer de hertog kende toch al den yver en de werkzaemheid van dien Nassauwer niet; want terwyl hy meende dat Lodewyk nog immer te Parys

(1) Zie den lastbrief of commissie, hem door Oranje gegeven, by Bor, fol. 271 v^o. Zie daer ook, fol. 273, het formulier van den eed, dien hy vorderen moest van de steden welke hem in de handen zouden vallen.

(2) Zie Alva's brief van 24 Mei aen den koning, in de Corresp. de Philippe, II, bl. 257-59.

[p. 500]

zich ophield, was deze reeds op onze grenzen, ja in 't land zelfs, te samen met den heer van Genlis⁽¹⁾ en eenige andere prinsgezinden, aen het hoofd van vyf honderd ruiters en een duizendtal voetknechten, grootendeels fransche hugenooten, en deels ook Nederlandsche uitgewekenen. Zy hadden het oog op Bergen in Henegau en bereikten dat den 23 Mei 1572, tegen den avond⁽²⁾. Lodewyk had zyn volk verborgen in een bygelegen bosch, en zond een twaelftal vertrouwde lieden de stad binnen. Deze, zich uitgevende voor wynkoopers, betrokken daer een logist en vernamen van den huisbaes dat de poorten ten vier uren des morgens open gingen; doch voorwendende dat zy hunne wynen vóór zonnen-opgang zochten binnen te brengen, ten einde die koel te houden, werd hun geantwoord dat, by middel van eenig drinkgeld aen den poortier te geven, deze hen ook

(1) Zie hiervoren, bl. 443.

(2) Zy hadden denzelfden dag Valencyn bemagtigd, maer konden het daer niet houden, omdat het kasteel wel bezet was, en werden er eerlang met groot verlies uit verjaegd. Zie Alva's brieven van 15 en 14 Juny aen den koning, in de Corresp. II, bl. 261 en 262.

[p. 501]

vroeger binnen zou laten. Zulks werd dan tydiglyk beproefd en gelukte volkomen. De poortwacht betaelde het met de dood; de verwittigde ruitery stroomde met vele voetgangers binnen, en liepen door de straten luidkeels roepende: Frankryk! Vryheid! de stad aen ons! de prins van Oranje gaet komen; weg met den tienden penning en met den hertog van Alva, enz. Lodewyk had verstandhouding met een aental burgers: ook koste het hem kleine moeite om meester te worden van Bergen des te min, dat hy beloofde den katholieken godsdienst te zullen beschermen. Hy vond zelfs weldra aenhang onder de burgery die in de wapens ging, terwyl, twee dagen later, er nog een paer duizend, meest Franschen, de stad ter hulp kwamen⁽¹⁾.

De verrassing van Bergen, door Lodewyk van Nassau, was een donderslag voor den hertog van Alva, en daerentegen een allergunstigst toeval voor de oproerigen. Aen den eenen kant, gaf zy aen deze laetsten gelegenheid om zich te bevesti-

(1) Zie Bor, fol. 274. - Het feit wordt verhaeld by De Thou, Hist. univ. VI, bl. 500, met eenige andere omstandigheden, maer die niets ter zake doen.

[p. 502]

gen en in staet van tegenweer te stellen in Noordnederland, met al de aendacht des hertogs te roepen op die stad van het Zuiden; en ten andere bragt het inhouden van Bergen de aenhangers van prins Willem in betrekking, ja zoo goed als in aenraking met de Calvinisten van Frankryk. By zulk eene ophooping van moeijelykheden en gevaren kon Alva niet anders doen dan gelyk hy deed: het aenranden der noordsche provinciën uitstellen tot beter gelegenheid, en al zyne krachten inspannen tot het heroveren der Henegauwsche stad.

Terwyl hy zich daertoe bereidde, kwam te Brussel aen, den 19 Juny, de hertog van Medina-Celi⁽¹⁾ van 's konings wege gezonden om Alva, volgens diens sedert lang geuiten wensch, in de landvoogdy te vervangen. Hy had echter last van in het bestier der provinciën niet veel deel te nemen zoo lang zyn voorganger aen het roer zou staen, hetgeen, naer 't schynt, eene soort van oneenigheid tusschen beide verwekte⁽²⁾. Daerenboven scheen onze

(1) Don Juan de la Cerda, hertog van Medina-Celi, eene stad van Oud-Castielje, was van zeer hooge afkomst, en werd hier te lande met ongeduld verwacht.

(2) Hy bragt nogtans eene aenzienlyke som gelds meê, dat in dit oogenblik zeer wel van pas kwam. Zie zyn' brief van 1 July aen den koning, in de Corresp. de Philippe, II, bl. 266.

[p. 503]

luchtstreek ongunstig voor het gestel van den spaenschen edelman die gedurig ziek was, zoodat hy het hier haest moede werd en, na verloop van eenige maenden, op zyn verzoek weder naer Spanje mogt keeren.

Vóór het einde van Juny, zond de hertog van Alva zyn' zoon Don Frederik⁽¹⁾ naer Bergen, met dry regimenten, onlangs aengeworven, naest ongeveer vierduizend andere voetknechten, zoo Spanjaerts als Duitschers en Walen, mitsgaders vierhonderd ruiters uit de Benden van Ordonnantiën, om zonder toeven de stad in te sluiten en aldus allen nieuwen toevoer van krygsvolk uit Frankryk te beletten, of van levensmiddelen waer hy wist dat er geen groote voorraed daer ter plaetse van was. Ter zelver tyd zou Alva zich gereed maken om met een toereikend leger en voorzien van het noodige geschut te volgen⁽²⁾, zoo haest hy orde zou

(1) Daer was nog een andere zoon des hertogs hier te lande, Don Ferdinand van Toledo.

(2) Zie Alva's brief van 24 Juny aen den koning, in de Corresp. de Philippe, II, bl. 263.

[p. 504]

gesteld hebben op andere aengelegenheden. Het eerste en het noodigste scheen hem thans de gemoederen te stillen, welke hy zoo algemeen had opgeruid met zyn ongelukkigen tienden en twintigsten penning. Nu het te laet was, verstond hy eindelyk rede, en deed aen de provincieele Staten schryven dat beide die hatelyke lasten zouden opgeschorst ja en afgezet worden, mits men andere middelen aenweze om in 's lands behoeften te voorzien, waervoor hy hen verzocht afgeveerdigden naer Brussel te zenden, ten einde die zaek in der minne te regelen⁽¹⁾. Dat deze toegevendheid die, het jaer te voren, veel, zoo niet alles hadde kunnen redden, in dit oogenblik weinig of geen uitwerksel meer had in de noordsche provinciën, kan ieder raden. Verre van daer, de Staten dier gewesten te Dordrecht vergaderd zynde, namen het besluit van prins Willem te erkennen tot stadhouder over Holland, Zeeland, Westfriesland en Utrecht? en beraemden tevens middelen om het

(1) Zie zynen brief van denzelfden 24 Juny aen den koning, in de Corresp. loc. cit. en 's konings antwoord van den 29 Juny, aldaer, bl. 264. Zie mede Bor, I, fol. 279.

[p. 505]

noodige geld te verschaffen tot het voortzetten der worsteling tegen Alva⁽¹⁾.

Van die zyde was er derhalve weinig te hopen; daerentegen zag het er beter uit te Bergen. Don Frederik van Toledo had begonnen met de bygelegen abtdy van Espinlieu⁽²⁾ te bemagtigen op de geuzen die er in nestelden. Van daer dan uitgaende sloot hy eerlang de stad in, en verstiet dagelyks, in kleine gevechten of schermutselingen, de uitvallen der belegerden. Het gelukte hem zelfs, omtrent half July, eene ernstige overwinning te behalen op ongeveer achtduizend fransche Hugenooten, over onze grenzen gekomen om de bezetting van Bergen te versterken. Don Frederik wilde hun dien pas afsnyden, en alhoewel hy slechts de helft dier krygsmagt in het veld leiden kon, aerzelde hy niet zyn kamp te verlaten en den vyand te gemoet te trekken. Hy bereikte hem naby Hau-

(1) Zie al de byzonderheden by Bor, fol. 281 en 82.

(2) Van het latynsche Spinosus-locus, Benedictyner Vrouwen-abtdy aldaer gesticht, in 1217, door de gravin Margareet van Constantinopelen. Het sticht, sedert verwoest zynde geworden, werd in de 17^de eeuw verplaetst en binnen de stad zelve gevestigd.

[p. 506]

trage, een dorp niet ver van St. Ghislain⁽¹⁾ gelegen, en waegde het den slag te leveren, met zulk gevolg, dat de Franschen verwonnen, ja op de vlugt gedreven werden, en niet alleen veel manschap op het veld en een aental hunner oversten in de handen der Spanjaerts lieten; maer dat er nog met honderden onder wege door de landlieden, die in 't geheel niet franschgezind waren, om het leven gebragt of gevangen werden: zoodat Frederik van Toledo den zelfden avond triomfantelyk naer zyne legerplaets mogt wederkeeren⁽²⁾.

Zulks gaf zeker veel moed, maer het beleg van Bergen was er weinig meê gevorderd. Daer behoorde meer volks toe, zou de stad het opgeven of tydiglyk veroverd worden. De hertog van Alva zag dit wel genoeg in, en verzuimde geene middelen om zyn' zoon zoo haest mogelyk ter hulp te snellen. Hy verzwakte sommige bezettingen of ontledigde zelfs eenige steden van krygsvolk; maer toch verliepen er maenden, eer hy in gereedheid was.

(1) Een Henegauwsch stedeken in 't westen van Bergen.

(2) Zie Strada, bl. 262, Zie mede Groen, Archives, enz. III, bl. 487.

[p. 507]

Eindelyk in de tweede helft van Augusty begaf hy Brussel, vergezeld door den hertog van Medina-Celi en trok met een vry talryk leger⁽¹⁾ naer Bergen, alwaer zy, den 27^ste der pasgenoemde maend, in het Spaensche kamp aenkwamen⁽²⁾.

Middelerwyl echter had, als men raden kan, de prins van Oranje ook niet met de armen overeen gezeten: neen, aengemoedigd door den grooten byval dien hy in de Noordsche provinciën gevonden had, en voorziende dat Alva al zyne magt zou inspannen om Bergen te veroveren, was hy reeds sedert lang in de weer ten einde geld in Holland te krygen en krygsvolk in Duitschland te verzamelen⁽³⁾. Den 29 Juny had hy Dillenburg verlaten

(1) Des hertogs krygsmagt wordt door de schryvers zeer verschillig opgegeven. Een der gematigdsten begroot Alva's leger op 3000 peerden en het voetvolk op 21,000, waerschynlyk medegerekend de hulp welke hy van den keulschen aertsbisschop en van andere duitsche vorsten verworven had. Zie Hoofts Nederl. Historiën (uitgave van 1821), II, bl. 358. Zie mede Alva's brief van 21 Aug. aen den koning, in de Corresp. de Philippe, II, bl. 271, vlgg.

(2) Zie Corresp. de Philippe, II, bl. 275.

(3) Zie Gachard, Corresp. de Guill. III, bl. xv.

[p. 508]

met een duizendtal ruiters en was, den 8 July, den Rhyn overgekomen, toen zyn leger weldra aengroeide tot omstreeks zestienduizend man⁽¹⁾, waermede hy aenstonds in Gelderland viel en aldaer, den 23^ste, Roermonde stormenderhand innam, hebbende die stad tot tweemael toe geweigerd zich over te geven⁽²⁾. Hier moesten dan de katholieken, priesters en moniken het weêr misgelden: niet dat de prins van Oranje in den moedwil der zynen behagen schepte, neen; hy zocht hen eerder, en ja in zyn eigen belang, tegen te houden, doch was het geuzen-krygsvolk niet meester, en gedwongen veel door de vingeren te zien om niet verlaten te worden⁽³⁾.

Na een geruimen tyd wachtens om penningen, welke hem eindelyk uit Holland aengebragt werden⁽⁴⁾, verliet hy Roermond met het inzigt van

(1) Zie Groen's Archives, III, bl. 467. Strada, bl. 263, geeft aen Oranje 11,000 voetknechten en 6000 ruiters.

(2) Zie Archives, III, bl. 481-82.

(3) Zie Strada, bl. 263. - Zie mede Bor, I, fol. 290 v^o, en daer ter plaetse het plakkaert door Oranje uitgegeven om alle baldadigheid tegen de geestelyken, tegen de kerken en de kloosters, enz. te verbieden.

(4) Zie Groens Archives, enz. III, bl. 490.

[p. 509]

door Brabant heen naer Henegau te trekken en, onder wege, zoo veel mogelyk de steden tegen Spanje op te schudden. Den 27 Augusty zette hy de Maes over en kwam voor Diest dat zyn erfelyken Heer⁽¹⁾ gunstig onthaelde en zyne poorten voor de geuzen opende. Zoo deed ook Thienen, geene toereikende middelen hebbende om weêrstand te bieden⁽²⁾; maer Leuven, alwaer Willem met zyn leger den 3^den September aenkwam, weigerde hem binnen te laten, des te meer blyken gevende van zyne getrouwheid aen den koning en van kloeken moed, dewyl de stad zonder bezetting en juist op dat oogenblik verlaten was van de studenten der Hoogeschool⁽³⁾. De wethouders erkenden echter de onmogelykheid van de geuzen door de wapens af te keeren, en hadden reeds een der stadspoorten zien neêrbranden, toen zy beproefden om met den vyand tot akkoord te komen, en by middel van zestien duizend kroonen den inval des legers afkochten⁽⁴⁾.

(1) Zie hiervoren, bl. 12, aenteek. 1,

(2) Zie de omstandigheden by Juste, III, bl. 100-101.

(3) Zie Gachard, Corresp. de Guill. le Taciturne, III, bl. xx, en Groen, Archives, III, bl. 501.

(4) Zie Strada, loc. cit. pag. 263 en Gachard, Corresp. de Guill. le Taciturne, III, bl. xx.

[p. 510]

Mechelen daerentegen gedroeg zich zoo wel niet. Die stad, waer twee edele aenhangers van den Zwyger, Aert Vanden Dorpe⁽¹⁾ en Jonkheer Bernart van Merode⁽²⁾ het hooge woord voerden, had onlangs geweigerd spaensche bezetting in te nemen, zich verbindende om door eigen poogingen de goede orde te handhaven⁽³⁾, toen de prins van Oranje, door Vanden Dorpe en anderen uitgelokt zynde⁽⁴⁾, den heer van Rummen met dry benden

(1) Deze edelman, van Hollandsche of Geldersche afkomst, was heer van Temsche in 't land van Waes op de Schelde, en een yverig voorstander van Oranje, aen wien hy tien duizend gulden geschoten had. Zie over hem Te Water, II, bl. 338, vlgg.

(2) Deze Merode was heer van Rummen, Kapellen, Raemsdonk, enz. een der eerste bondgenooten der Edelen. Zie hiervoren, bl. 221, aenteek. 2, en Te Water, III, bl. 127.

(3) Zie in Willems Mengelingen van vaderlandschen inhoud (1827-1830) het verhael, onder den titel van Discours, enz. door een' tydgenoot geschreven, bl. 395. Zie mede Juste, III, bl. 99.

(4) Oranje zou liever Mechelen verzuimd hebben, om niet te ver van zyn doel afgeleid te worden, maer hy liet zich overtuigen door zyne vrienden. Zie opgemeld Discours, loc. cit.

[p. 511]

ruitery en vier vaendels voetvolk derwaert zond om Mechelen te verrassen. Zulks gelukte zonder veel moeite den 30 Augusty⁽¹⁾, tot groot misnoegen van Alva, die er sedert al te strenge wraek over nam.

Het voorbeeld van Mechelen was besmettelyk. Prins Willem, zynde in persoon daer ter plaetse gekomen, schreef er, den 1^sten September, eenen brief aen de inwoonders van Dendermonde, om deze aen te manen Alva's juk af te schudden en zich by de patriotten aen te sluiten⁽²⁾. Den volgenden dag trok de pasgenoemde Vanden Dorpe, met eene ruiterbende en een paer honderd voetgangers, daerheen en sleepte de stad meê⁽³⁾, wat eerlang ook te Audenaerde gepleegd werd door

(1) Zie de byzonderheden in onze Geschiedenis van Mechelen, bl. 392-96.

(2) Zie de oorkonde by Gachard, Corresp. de Guill. le Taciturne, III, bl. 69.

(3) Zie Lindanus de Teneraemonda, bl. 68, en Gachard, Corresp. de Guill. III, bl. xx. Zie mede Alva's brief van 9 Sept. aen den koning, in de Corresp. de Philippe, II, bl. 277.

[p. 512]

zekeren banneling Jakob Blommaert die, vergezeld van een honderdtal roervinken, de stad in rep en roer stelde, de oranjevlag opsteken deed en, als zy meester waren, zyn hart ophaelde tegen de kerken en de kloosters⁽¹⁾.

Dit alles ging Oranje byzonder wel meê. Hy hoopte, indien Bergen gered kon worden, dat geheel Vlaenderen, ja Brabant zelf om zouden slaen: en trouwens zulks was inderdaed te vreezen. Reeds in de maend July had de hertog van Alva zeer slechte tydingen ontvangen van Jan de Croy⁽²⁾, stadhouder van Vlaenderen, over de gezindheid der Bruggelingen en der Gentenaers, gelyk hy mede vernam dat Brussel zelf, ondanks zyne Spaensche bezetting en de tegenwoordigheid der leden van den Staetsraed, ligtelyk tot opstand zou te brengen zyn⁽³⁾. De Prins, van die gesteldheid der provinciën wel genoeg onderrigt, haestte

(1) Zie Gachard, Corresp. de Guill. III, bl. xxi. Deze Jakob Blommaert was een vertrouweling des prinsen van Oranje die, reeds het jaer te voren, hem commissie gegeven had om Audenaerde op zyne hand te brengen. Zie Oranjes brief, aldaer, bl. 36-38.

(2) Graef van Roeulx in 't Henegauwsche.

(3) Zie Gachard, Corresp. de Guill. III, bl. xxii, vlgg.

[p. 513]

zich dan om zyn' broeder ter hulp te gaen, en trok van Leuven naer Nyvel, nog immer vol hoop op den goeden uitslag zyner onderneming. Hy steunde vooral op den bystand hem beloofd door het hoofd der fransche Hugenooten den admirael van Coligny, die eerstdaegs twaelf duizend voetknechten en voor 't minst dryduizend ruiters aen zou brengen, derhalve meer dan genoeg om, vervoegd by de krygsmagt welke Oranje zelf onder zyn gabied had, den hertog van Alva te verpletten⁽¹⁾. En hy mogt op het woord van Coligny des te beter tellen, dewyl de regeerende koning van Frankryk, Karel IX, in dat oogenblik heimelyk gebeten was op Philip II en geneigd om den prins van Oranje in de hand te werken, hebbende hem zelfs aenzienlyke geldsommen bezorgd⁽²⁾, met de hoop van eenige nederlandsche provinciën aen zyn ryk te kunnen vervoegen, indien prins Willem triomfeerde⁽³⁾. Maer ziet, op eens veranderde de fran-

(1) Prins Willem meende daer zeker van te zyn, als blykt uit zyn schryven van 21 September aen zyn' broeder Lodewyk. Zie Groen's Archives, III, bl. 505.

(2) Zie Groen, Archives, VIII, bl. 491.

(3) Het was graef Lodewyk van Nassau die, het jaer te voren, den koning van Frankryk overgehaeld had om hier de opstandelingen te helpen, hem zelfs het voorstel doende van, na de victorie, eenige provinciën aen Frankryk af te staen, eenige andere aen den keizer, en het overige aen Engeland. Maer graef Lodewyk was door zyn' broeder naer Parys gezonden en ontving van hem alle zyne instructiën. Het is derhalve zeer onwaerschynlyk dat prins Willem, by zulke voorstellen van verdeeling, zich zelven zou vergeten hebben. Daerenboven zullen diens geheime, doch ware inzigten uit het vervolg der Geschiedenis duidelyk genoeg blyken. Zie voorts De Gerlache, OEuvres complètes, I, bl. 224, aenteek. 1.

[p. 514]

sche vorst van rigting en, veel meer uit politieke dan uit godsdienstige inzigten, liet hy, in den nacht van 23 en 24 Augusty⁽¹⁾, Coligny met andere hoofden der Hugenooten vermoorden, waerna deze, te Parys niet alleen, maer in de voornaemste steden van Frankryk aen de Staatsbelangen met duizenden geslagtofferd werden⁽²⁾.

De Lezer kan raden welke verslagenheid de ty-

(1) Van daer de naem van Sint-Bartholomeus-nacht, door de Geschiedenis aen die moordery gegeven.

(2) Zie over dat feit Gachard, in de Bullet. de l'Académie, XVI, P. I, bl. 235, vlgg. Zie mede De Gerlache, I, bl. 224, vlgg.

[p. 515]

ding dier gebeurtenis op prins Willem voortbragt. Hy zag aenstonds alle hoop van overwinning verdwynen, en de krygskans keeren naer den hertog van Alva die, van zynen kant, mede de gevolgen voorzag van den Sint-Bartholomeus-nacht, en er zich over uitliet op eenen toon welke hem tot eer strekt. ‘De dood van Coligny, zeide hy aen zyne officieren, gaet ons meê; maer liever hadde ik myne twee handen laten afhouwen, dan deel te nemen aen zulke euveldaed⁽¹⁾.’ Intusschen was het nu zoo ver gekomen, dat de prins van Oranje niet meer achteruit kon, maer besloot de krygskans te wagen. Daerenboven zat graef Lodewyk van binnen in 't nauw, zonder den noodigen voorraed aen leeftogt, onbekwaem om het lang uit te houden tegen het koninklyk leger, en te worstelen hebbende met de stedelyke regeering die, het zy uit gehechtheid aen den ouden godsdienst, het zy uit vrees voor de wederwraek welke Alva oefenen kon, dezen heimelyk toegenegen waren⁽²⁾.

Prins Willem verliet dan Nyvel en ging, den

(1) Zie Groens Archives, IV, bl. 262, of bl. 86*.

(2) Zie die omstandigheid uitvoerig behandeld door Juste, III, bl. 106, vlgg.

[p. 516]

7 September, zich neêrslaen in het dorp Péronnes, dry mylen van Bergen, tusschen Binche en het kamp der Spanjaerts. De twee volgende dagen zocht hy de stad nader by te komen en zelfs daer hulpbenden in te krygen; doch zulks werd hem belet door den hertog van Alva, zonder dat deze echter een algemeenen veldslag leveren wilde, omdat Oranjes ruitery sterker was dan de zyne⁽¹⁾. Den 11^den September zou Willem beproeven om, des nachts, uit Harmignies⁽²⁾, waer hy op dat oogenblik legerde, een deel zyner manschap in de stad te doen brengen; maer zyn voornemen was verklikt en, kort na middernacht, kwam Juliaen Romero⁽³⁾ met een paer duizend man die, om elkander te erkennen, een hemd boven hunne wapenrokken hadden aengeschoten, en overviel het vyandlyk kamp met zulk gevolg, dat eenigen doordrongen tot in de eigen tent des prinsen die, ge-

(1) Zie Alva's brieven van 9 en 13 Sept. aen den koning, in de Corresp. de Philippe, II, bl. 277, vlgg.

(2) Dit dorp ligt anderhalve myl in 't zuidoosten van Bergen.

(3) Een der voornaemste hopmannen des hertogs van Alva.

[p. 517]

lukkiglyk, wakker gebast werd door een hondje dat aen zyne voeten lag, anders ware hy zeker gevangen geweest. Meer dan dry honderd zyner krygslieden bleven er dood. Nu verloor hy allen moed en gaf, zoo haest het dag werd, bevel van op te breken en af te trekken, latende zelfs wagens en tenten en ja vele gekwetsten in het legerveld⁽¹⁾.

Wat bleef er thans nog te doen aen Lodewyk van Nassau? Niets anders dan Bergen by verdrag over te geven, gelyk hy deed of liet doen den 19 September, met besprek dat hy, naest de fransche oversten, edellieden en krygsknechten, in volle wapenrusting en met vliegende vendels, de stad verlaten zouden, en dat de burgers ongehinderd zouden blyven, behalve des konings beambten of die kennis van Lodewyks aenslag gehad en daertoe medegewerkt hadden⁽²⁾. Den 22^ste deed de hertog

(1) Zie Alva's brief van 13 Sept. loc. cit. Zie mede Gachard, Corresp. de Guillaume, III, bl. xxv, en Oranjes brief van 21 Sept. aen zyn' broeder Lodewyk, in Groens Archives, III, bl. 501-510.

(2) Zie de overige voorwaerden, van klein belang, by Hooft, II, bl. 377, of by Gachard, Analectes Belgiques, bl. 150. - Zie mede hoe Alva zich wegens het toegestemd verdrag by den koning regtveerdigt, in de Corresp. de Philippe, II, bl. 280-81.

[p. 518]

van Alva zynen intrede in de heroverde stad⁽¹⁾.

(1) Zie 's mans brief van 2 October aen den koning, in de Corresp. de Philippe, II, bl. 282.