Vaderlandsche historie. Deel 10

[p. 450]

Twaelfde hoofdstuk.

alva's wederkomst te brussel. - feestviering over den uitslag van den kryg. - bemoeijingen van keizer maximiliaen ii. - des hertogs standbeeld opgerigt te antwerpen. - groote verbeteringen aen het strafregt toegebragt. - de belastingen van den honderdsten, den tienden en den twintigsten penning. - tegenstand der provinciën. - opschorting der lasten. - dood des heeren van montigny.

1569-1570.

Terwyl de prins van Oranje met tegenzin en argwaen⁽¹⁾ door koning Karel IX in Frankryk toegelaten werd, en vele goede woorden moest

(1) En niet zonder reden; want Oranje, die reeds hier te lande met de fransche Hugenooten had samengespannen, voelde zich geneigd om ze, in hun eigen land, op zyne beurt te ondersteunen, en zou dat gedaen hebben, hadde zyn krygsvolk hem langer willen dienen; maer zyne Duitschers, die de groote meerderheid uitmaekten, vroegen hun ontslag, en hy was gedwongen hun dit te geven en ze naer Duitschland te laten terugkeeren.

[p. 451]

geven om daer eenigen tydte mogen vertoeven⁽¹⁾, jubelde de hertog van Alva met den uitslag van zynen krygstogt⁽²⁾ die hem, zonder groot verlies van volk, had doen zegevieren over de vier legers van zynen tegenstander.

In de eerste dagen van January 1569 deed hy zynen plegtigen intrede te Brussel, en beval daer en in andere steden openbare feesten en processiën om de gedachtenis zyn er victorien te vereeuwigen⁽³⁾. Dit bevel werd nagekomen: in de hoofdstad hield men een prachtig steekspel op de groote markt, waer kort te voren de hoofden van Egmont en Hoorn gevallen waren; andere vreugde-

(1) En nogtans hield hy zyn woord niet; want by hielp, met die hem volgen wilden, den Admirael de Coligny tot in September 1569, en vertrok alsdan naer zyn graefschap van Nassau. Zie Groen, Archives, III, bl. 284, 310, 312, 323. Zie mede Motley, III, bl. 25, vlgg.

(2) Zie hoe hy daer kennis van geeft, in eenen brief van 22 Nov. aen den Staetsraed, by Bor, I, fol. 184.

(3) Zie Strada, bl. 250. Ten zelven einde werden er mede medailjen geslagen, welke men zien kan by Van Loon, Hist. métallique, enz. I, bl. 123.

[p. 452]

bedryven hadden plaets, ook elders nagevolgd, waeruit men te regt besluiten mag dat het nog niet te laet was om 's konings zaken in de Nederlanden te redden en er den algemeenen vrede te herstellen, indien de vorst en zyn stedehouder voortaen matigheid hadden willen gebruiken en afzien van de overdreven strengheid die tot dan toe geheerscht had.

En zulks werd hun niet alleen aengeraden door eene wyze staetkunde zoowel als door beider eigen belang, maer ook keizer Maximiliaen II, op verzoek en aendrang der ryks- en keurvorsten⁽¹⁾, schreef aen den hertog van Alva⁽²⁾, en zond eerst zynen gezant den baron van Dietrichstein, vervolgens zyn eigen broeder, aertshertog Karel⁽³⁾, naer Spanje, om Philip te overreden tot een bestand met den prins van Oranje en diens verzoening op billyke voorwaerden, en tot aenwending

(1) Zie de oorkonde in de Corresp. de Philippe, II, bl. 38-39. Zie daer mede, bl. 89.

(2) Zie daer, bl. 36-37.

(3) De zoon van dezen aertshertog beklom, in 1619, den keizerlyken troon, onder den naem van Ferdinand II.

[p. 453]

eener zachtere handelwyze in het bestier der Nederlanden, wier provinciën grootendeels te leen gehouden werden van het duitsche Ryk, weshalve de keizer regt had om zich daermede te bemoeijen, en diende geraedpleegd te zyn by een te sluiten verdrag tot bevrediging dier zelfde provinciën⁽¹⁾.

De aertshertog werd te Madrid zeer wel ontvangen, maer Philip toonde zich weigerig ten aenzien der voorstellen die men hem doen kwam⁽²⁾. Kort daerna schreef hy aen den keizer zelf en deed klagten wegens diens luisteren naer de verzoeken der ryksvorsten, eenigen van welke hulp gegeven hadden aen zyn wederspannigen leenman den prins van Oranje. Voorts beweerde hy dat niemand regt had van zich in te laten met de regeringswyze door hem gevolgd in zyne erflanden, en raedde, op zyne beurt, den keizer geen gehoor te

(1) Zie de instructiën welke de keizer aen zyn broeder gaf, in de Corresp. de Philippe, II, bl. 44.

(2) Philip had zyne voornemens reeds bekend gemaekt, by brieven van 7 November 1568 aen den hertog van Alva. Zie de oorkonde aldaer, bl. 46. Zie mede den inhoud van 's konings antwoord aen den aertshertog Karel, aldaer, bl. 55-57, en twee andere stukken tot hetzelfde onderwerp behoorende, bl. 58-61.

[p. 454]

geven aen de Oostenryksche edelen die hem de vryheid gevraegd hadden van den Lutherschen eerdienst te mogen uitoefenen⁽¹⁾, ja, en byaldien het hun reeds toegestaen was, zulks te willen herroepen⁽²⁾.

Zoo verre stond het tusschen deze twee vorsten, toen een nieuw en byzonder belang hunne betrekkingen eensklaps kwam veranderen. Philip had onlangs zyn eenigen zoon don Carlos verloren⁽³⁾,

(1) Het schynt wel dat keizer Maximiliaen zelf eeniger wyze tot het Lutheranismus overhelde, of althans daer niet ongenegen voor was. Zie desaengaende twee brieven van koning Philip aen den keizer, meêgedeeld door den heer Gachard in de Bulletins de l'Académie, XII, P. I, bl. 149-169.

(2) Zie de oorkonde in de Corresp. de Philippe, II, bl. 48-49. Zie mede een wydloopig verslag van hetgene er omgegaen is tusschen den koning en aertshertog Karel, aldaer, bl. 66-68.

(3) Don Carlos, zoon van Maria van Portugael, geboren den 8 July 1545 (Zie ons negende Deel, bl. 592 en hiervoren, bl. 52, aenteek. 1), stierf den 22 July 1568. Diens dood is door velen, schoon te onregt, den koning te laste gelegd, als hadde deze hem doen ombrengen. Zie Gachard, over Don Carlos dood, in de Bullet. de l'Acad. 2^e série, VII, bl. 213-256. - Zie mede aldaer, I, bl. 407, vlgg.

[p. 455]

en was in dit oogenblik ook weduwenaer van zyne derde gemalin Isabelle van Frankryk⁽¹⁾. De aertshertog Karel stelde hem thans, in zyns broeders naem, een vierden echt voor met diens oudste dochter Anna, een zeker teeken dat de keizer in zyne politieke zoo min als in zyne godsdienstige begrippen verwyderd zou blyven van die des konings. Op dit voorstel antwoordde deze dat, zoo hy niet luisterde dan naer zyne persoonlyke neigingen, hy liefst zou volharden in den weduwelyken staet⁽²⁾; maer, ingezien dat hy slechts twee dochters en geen enkelen zoon had, de keizerlyke voorslag hem hoogst aengenaem was, als strekkende tot het goed zyner koningryken⁽³⁾. Deze zaek ging voort; de huwelyks voorwaerde werd

(1) Isabelle was met Philip in het huwelyk getreden in 1559 (Zie boven, bl. 42 en bl. 46, aenteek. 1), en gestorven den 3 October 1568, na den koning twee dochters te hebben gebaerd, de infanten Isabella-Clara-Eugenia en Catharina.

(2) De koning was toen ruim 41 jaren oud, geboren zynde in 1527. Zie ons negende Deel, bl. 446, aenteek. 3.

(3) Zie de Corresp. de Philippe, II, bl. 68.

[p. 456]

geteekend den 14 January 1570⁽¹⁾, en de echt ingezegend den 12 November van hetzelfde jaer⁽²⁾.

Maximiliaen had tot dan niet gewacht om blyken te geven van zyne regtgeloovigheid en om Oranjes gedrag opentlyk af te keuren. Ook zond hy een nieuw en plegtig gezantschap aen zyn toekomstigen schoonzoon, wien hy thans ten volle gelyk gaf in diens regeringswyze⁽³⁾.

Van dat oogenblik mogten de Nederlanden op 's keizers gunstige tusschenkomst niet meer rekenen, en Alva, even als zyn meester, volherdden in

(1) Zie de oorkonde by Du Mont, Corps diplomatique, V, P. I, bl. 175, vlgg.

(2) De schryvers der Art de vérifier les dates merken op dat Anna juist den ouderdom had van den koning, zynde hetzelfde jaer en denzelfden dag geboren als hy. Philips verloofde bruid kwam naer deze landen en werd, den 14 Augusty 1570, te Nymegen begroet door Alva en vele edellieden. Vervolgens bezocht zy Bergen-op-Zoom, Antwerpen en Gent; zy ontving van 's lands Staten aenzienlyke geschenken, en vertrok naer Spanje op het einde van September. Zie de brieven van Viglius aen Hopperus, in de Analecta Belgica, I, P. II, bl. 578, 585, 593.

(3) Zie het bewys in de Corresp. de Philippe, II, bl. 92.

[p. 457]

hunne strengheid. De Raed der beroerten hernam dan zyne werkzaemheden, dagvaerdende en straffende diegenen die in de vorige onlusten eenig deel genomen of reden gegeven hadden om aen hunne regtgeloovigheid te doen twyfelen, zonder dat zulks veel opspraek verwekte in de onderscheidene provinciën. Alleenelyk ging ook voort en vermeerderde zelfs de uitwyking van hen die iets tot hunnen last hadden, maer tot groote schade van het land: en wat ook de hertog van Alva verzinnen mogt om die verhuizing te beletten of tegen te houden, dat bleef zoo goed als vruchteloos.

Weldra verbitterde de landvoogd adel en volk door een werk dat te regt aen 's mans eerzucht en hoogmoed werd toegeschreven⁽¹⁾. Namelyk uit de metalen kanonnen, te Jemmingen op de geuzen veroverd, deed Alva zich een standbeeld gieten, bestemd om opgerigt te worden en te pryken in

(1) De waerheid is dat Alva in dit oogenblik bedacht was om zyn ontslag te vragen, en werkte om zich te doen vervangen door zyn' zoon Ferdinand, hetgeen hem echter niet gelukte. Hy zocht dan het geheugen aen zyne landvoogdy door een gedenkstuk te vereeuwigen.

[p. 458]

het kasteel⁽¹⁾ van Antwerpen⁽²⁾, dat toen zeer gevorderd, of liever geheel voltooid was. Het monument bestond uit een vierkantig voetstuk, rustende op een puyroen van arduinen trappen⁽³⁾ en dragende des hertogs zeer wel gelykend metalen beeld⁽⁴⁾, dat regt staende, blootshoofds, maer overigens in volle harnas, in de linke hand den bevelstaf voert en de regte naer de stad reikt, als om die te beschermen. Zyn voet drukt op een zinnebeeldig monster, vertoonende twee hoofden⁽⁵⁾ en vier armen en handen, een van welke eene brandende toorts zwaeit⁽⁶⁾, terwyl de dry

(1) Zie het plan van dat kasteel in de Corresp. de Philippe, II, bl. 9.

(2) Het standbeeld werd gesteld op het binnenplein van het kasteel, den 19 Mei 1571. Zie Geschied. van Antwerpen, IV, bl. 475. Zie mede Alva's brief aen den koning van 5 Mei 1570, in de Corresp. de Philippe, II, bl. 132.

(3) Gelyk het puyroen van Luik en van Namen, Zie ons achtste Deel, bl. 415, aenteek. 4.

(4) Zie 's mans beeldtenis vóór den titel van het tweede Deel der Corresp. de Philippe.

(5) Zinspelende op het bedriegelyk gedrag van 's lands adel en volk, welke hy gedempt had.

(6) Zinnebeeld van de brandstichtingen door de oproerigen gepleegd.

[p. 459]

andere een houweel of zware byl, een gebroken hamer⁽¹⁾ en een schrift vasthouden⁽²⁾. Aen den hals van het gedrocht hangt eene tasch waer serpenten uit kruipen, terwyl het aen de ooren bedelnappen of kalebassen draegt, gelyk de verbonden edellieden er gebruikt hadden. De hertog zet den voet op een grynend momaenzigt⁽³⁾ en een wapenknots⁽⁴⁾.

Het geheele werk was vyftien voeten hoog.

(1) Zinnespel op de beeldstormery en op de andere verwoestingen en baldadigheden der oproerigen.

(2) Duidelyk zinspelende op het smeekschrift der edelen. Een vyfde arm en hand (ofschoon de schryvers slechts van vier gewag maken) steekt van onder nog uit, houdende eene beurs of buidel, al mede op de dusgenaemde geuzen zinspelende.

(3) Wyzende op het voorwendsel van vryheidsliefde dat de verbonden edellieden deden gelden om hunne bedoelingen te ontveinzen.

(4) Vermoedelyk zinspelende op den verydelden krygstogt des prinsen van Oranje.
Niet alle die byvoegsels worden door de schryvers op dezelfde wyze uitgelegd. Wy volgen, over't algemeen, de verklaringen van Van Loon, in zyne Hist. métal. I, bl. 135, alwaer men het gedenkstuk afgebeeld ziet, doch grooter en beter by Bor, I, fol. 185, en in de Geschied. van Antwerpen, IV, bl. 474.

[p. 460]

Onder het standbeeld las men, op de plint, den naem van den kunstenaer⁽¹⁾ die 't gegoten had uit buitgemaekt metael. De voorkant van het voetstuk droeg voor opschrift ‘dat het standbeeld toegewyd was aen des besten konings getrouwen vertegenwoordiger Ferdinand Alvarez van Toledo, hertog van Alva, die den opstand in deze landen gedempt, de muitelingen uitgedreven, den godsdienst gehandhaefd, het regt hersteld en den algemeenen vrede gevestigd had⁽²⁾.’ Op de regte zyde van het voetstuk was, in halfverheven beeldwerk, een herder vertoond die, by den opkomenden dageraed, zyne schapen ter weide leidt en de wolven verdryft, terwyl uilen, vledermuizen en ander nachtgespuis de vlugt nemen⁽³⁾. Op de linke zyde stond, in het zelfde beeldwerk,

(1) Jacob Jongelincx, een duitsch beeldhouwer, in dien tyd zeer vermaerd. Het opschrift luidt: Junge lingi opus ex aere captivo.

(2) Zie dat opschrift in 't oorspronkelyk latyn by Van Loon, loc. cit.

(3) Het grieksch onderschrift Ἀλεξίϰαϰος Ἠὠς beteekent de beschermende of behoedende dageraed, welk laetste woord zinspeelt op 's hertogs naem Alba die in 't spaensch dageraed beduidt.

[p. 461]

een brandoffer-altaer tusschen twee tropheën van wapentuigen, en dragende het opschrift Deo Patrum nostrorum sacrum, toegeheiligd aen den God onzer vaderen. Van onder, het woord Pietas.

Heel het gedenkstuk, met zyne zinnebeelden en opschriften, was uitgevonden en geschetst geworden door den vermaerden Arias Montanus die, toen juist, by den boekdrukker Christoffel Plantyn de uitgave der Biblia polyglotta verzorgde⁽¹⁾.

Het kon niet missen of Alva's werk, vooral met de zinnebeelden en dier vinnige toespelingen, moest adel en volk gelykelyk tegen het hoofd slaen en algemeenen afkeer verwekken. Het is niet nogtans dat alles wat het latynsch opschrift tot lof des hertogs vermeldde, valsch of overdreven was. Neen de landvoogd had waerlyk zyn best gedaen om de bestaende wetten ten goede te brengen, en verdiende uit dien hoofde hoogelyk geprezen te worden. Van in den tyd der laetste hertogen van Burgondië waren onze vorsten bekommerd geweest om aen hunne erflanden een samenstel van wetten

(1) Zie daerover merkweerdige byzonderheden, meêgedeeld door den heer Gachard in de Bullet. de l'Académie, XIX, Part. III, bl. 380, vlgg.

[p. 462]

te geven, gemeen voor alle de provinciën, welke tot nu toe zeer verschillende gebruiken en voorschriften volgden. Koning Philip meende dat het oogenblik gekomen was om de hand voor goed aen 't werk te slaen en eenheid in de wetgeving te brengen, gelyk hy reeds, en ja met goeden uitval, voor Spanje gedaen had. Maer deze onderneming was van grooten omslag, dewyl alle de provincieele Raden of geregtshoven voorloopig dienden bezocht en geraedpleegd te worden, waer tien of twaelf jaren meê verloopen zouden. De hertog van Alva, met 's konings toestemming, dacht dan te moeten beginnen met het wetboek van strafvordering, anders gezegd met de crimineele justitie, waerin de misbruiken en gebrekkelykheden zich veel talryker vertoonden dan in de andere deelen der regtsoefening. De hertog gaf dan last aen den Raed van State, den priveën Raed en dien der beroerten, om de zaek rypelyk te onderzoeken, en wat daertoe behoorde tot een regelmatig geheel te brengen⁽¹⁾. Zulks werd dan ook zonder uitstel en met yver verrigt en, naer alle

(1) Zie 's mans brief aen den koning van 5 Mei 1570, in de Corresp. de Philippe, II, bl. 131.

[p. 463]

waerschynlykheid, had Viglius, de uitmuntendste regtsgeleerde van zynen tyd, het grootste aendeel in twee Ordonnantiën te Brussel, in 's konings naem uitgevaerdigd den 5 en 9 July 1570, een van welke getiteld was: Ordinancie, Edict ende gebot ons Heeren des Conincx op 't stuck vande criminele justicie in dese zijne Nederlanden⁽¹⁾. De andere: Ordinancie ons Heeren des Conincx aengaende den Styl generael, diemen voirtaen sal onderhouden ende observeren in de procedueren vande criminele zaken ende materiën in alle zijne Nederlanden⁽²⁾.

De bevoegdste regtskundigen van onzen leeftyd geven uitbundigen lof aen die beide Ordonnantiën, en erkennen dat zy eene opregte weldaed waren aen de Nederlanden bewezen⁽³⁾; doch niettemin

(1) De oorspronkelyke uitgave dier Ordonnantie werd vervaerdigd by Christoffel Plantyn, 's coninx drucker, in den gulden Passer, 1570. Zy bestaet uit 81 kapittels of artikels en komt ook voor in de Plakkaerten van Brabant, II, bl. 370-94, en in andere verzamelingen.

(2) Mede te Antwerpen by Plantyn achter de eerste gedrukt en bestaende uit 75 artikels. Zy staet ook in de Plak. van Brab. bl. 399-410, met andere stukken tot dezelfde stof behoorende.

(3) Zie hoe Bilderdijk er over spreekt in zyne Geschied. des Vaderlands, VI, bl. 107, en inzonderheid het verdienstelyk opstel des heeren G. Nypels, professor aen de Hoogeschool van Luik, Discours sur les Ordonnances criminelles de Philippe II. Brussel, 1856, in-8^o.

[p. 464]

baerden zy een algemeen misnoegen en werden van alle kanten tegengewerkt⁽¹⁾ omdat de bestaende gebruiken en privilegiën die er meê streden feitelyk afgeschaft werden, doch meer nog misschien omdat de gemoederen, in dat oogenblik, zoo vyandig gestemd waren, dat alles wat van Spanje kwam, al was het nog zoo goed en voordeelig in zich zelven, gelykelyk misduid en voor dwingelandy gescholden werd. Ook was er niet alleen geen middel om aen de overige deelen der wetgeving dezelfde verbeteringen toe te brengen, maer men bleef, ondanks het bestier, nog langen tyd met de oude gebreken en verkeerdheden der criminele justitie voortslenteren.

't Is waer, de hertog van Alva was ter zelver tyd druk bezig met eene andere zaek die, verre van de goedkeuring der vreedzame burgers te verdie-

(1) Zie, in 't byzonder, den tegenstand dien de nieuwe Ordonnantiën in de provincie Gelderland ontmoetten, by Nypels, op. cit. bl. 46, vlgg.

[p. 465]

nen en het vertrouwen in 's vorsten bedoelingen te doen herleven, diens landvoogd integendeel hoogst hatelyk maken en meer kwaed doen moest aen den koning, dan alles wat de Raed der beroerten tot dus verre verrigt had. Het spreekt van zelf dat het bestier onzer provinciën, vooral in de toenmalige omstandigheden, buitengemeen kostelyk was, en men kan zich niet verwonderen dat Philip, zoo wel als zyn plaetsvervanger, geerne zou gezien hebben dat die kosten tot last bleven van de Nederlanden zelf, genoegzaem in staet die te dragen⁽¹⁾. De koning had, jaren lang, groote opofferingen gedaen om aen zyne gouverneurs hier te lande de noodige gelden te verschaffen. Nog onlangs had hy aenzienlyke sommen⁽²⁾ uit Spanje naer Antwerpen gezonden om aen Alva's krygslieden de verschuldigde soldy te betalen; maer de

(1) Zie de Corresp. de Philippe, I, bl. 590, aenteek. 3, en bl. 610. Zie mede II, bl. 23.

(2) Sommige schryvers zeggen 200,000 dukaten, andere spreken van 400,000 of zelfs van nog zoo veel. De Wez, V, bl. 406 (uitgave van 1828) voegt er by dat Philip dit geld geleend had by de Genueezen, en zulks is waerschynlyk.

[p. 466]

schepen, met dit geld beladen⁽¹⁾, hebbende op zee hevigen storm beproefd of zynde achtervolgd geworden door Fransche vrybuiters⁽²⁾, werden genoodzaekt veiligheid te zoeken in de Engelsche haven van Plymouth, alwaer de koningin Elisabeth, onder valsche voorwendsels, hare hand op de speciën lei en die voor eigen rekening in hare schatkist deed storten⁽³⁾.

De hertog van Alva was door dit verraderlyk en tergend gedrag zoo zeer gebelgd dat hy in de Nederlandsche zeesteden wederwraek deed nemen op de engelsche schepen, en voorts ernstige klagten deed by Elisabeth; maer intusschen was hy,

(1) Strada, bl. 252, spreekt van een groot schip en van vier kleine, welke, volgens Bor, ook koopwaren geladen hadden.

(2) Het hoofd der Hugenooten, de prins van Condé, had, in dat oogenblik, gewapende kapers of roofschepen uitgezonden, die zeer veel kwaed deden.

(3) Zy had dit al meer gedaen, zoodanig dat de hertog van Alva, den 12 Mei 1569, aen den koning schreef dat het geld en de koopwaren, grootendeels aen de Spanjaerts toebehoorende en door de Engelschen aengeslagen, begroot werden op dry miljoenen dukaten. Zie de Corresp. de Philippe, II, bl. 91, aenteek. 1.

[p. 467]

voor het oogenblik, de middelen kwyt om zyne krygslieden te voldoen, die reeds hier en daer zich op den boer begonnen te verhalen wegens het gebrek van soldy waer men hen in liet. Aen den anderen kant was het immer zeer moeijelyk geweest voor hem en zyne voorgangers, om 's lands Staten in de benoodigde geldopbrengsten te doen toestemmen, en hy kon raden dat zy thans zich nog minder vrygevig zouden toonen dan ooit. Wat deed hy dan? Hy zocht de tydelyke belastingen te vervangen door eenen duerzamen last, dien hy niet telkens zou moeten verzoeken, en wilde beproeven een nieuw stelsel in te voeren, waertoe hy de algemeene Staten te Brussel beriep tegen den 19 Maert 1569. Twee dagen daerna hielden zy hunne zitting. Alva verscheen in de vergadering, gevolgd van de Vliesridders en de leden der collaterale Raden. Daer voerde, in zynen naem, een Antwerpsch edelman⁽¹⁾ het woord en onder-

(1) Philibert van Brussel die, in 1555, by keizer Karels afstand, alsmede in eene andere Staetsvergadering, het jaer daerna gehouden, ook het woord had gevoerd. Zie ons negende Deel, bl. 687, aenteek. 1, en hiervoren, bl. 16. Philibert stierf het jaer daerna.

[p. 468]

hield de Staten nopens de moeijelykheid der taek door Alva, by het aenvaerden der landvoogdy, opgeladen, en nopens de groote kosten door hem gedaen tot herstel van den godsdienst en van het gezag des konings. Voorts sprak hy van de middelen noodig om de openbare orde te bevestigen en om alle nieuwe aenslagen der ballingen en der uitgewekenen af te keeren, wat zonder geld niet doenbaer was, terwyl bykans al de koninklyke domeinen verkocht, verpand of belast, en de tydelyke hulpgelden, te voren door de Staten toegestemd⁽¹⁾, ten einde geloopen waren: behalve dat er nog groote sommen te betalen bleven aen de krygslieden, alsmede aen de handeldryvers die geld voorgeschoten of geleend hadden. Tot dan toe had de koning, by middel van zyne andere bezittingen, de Nederlanden ondersteund; doch zulks kon niet langer duren, en de Staten mogten niet meer rekenen dan op hunne eigen poogingen om den vorst uit diens oude schulden te trekken, de domeinen in te lossen, en eene jaerlyksche toelage te verzekeren, groot genoeg om de gewoone kosten te be-

(1) Toegestemd ja voor zes of negen jaren, en daerom sexennalen of novennalen genoemd, enz.

[p. 469]

stryden en zelfs wat uit te sparen om in buitengewoone noodwendigheden te voorzien. Ten einde dit alles mogelyk te maken, had de hertog niets beters gevonden dan den dryvoudigen last dien hy hun voorstelde, van den honderdsten penning, ééns door allen te betalen voor hunne roerende en onroerende goederen, van den tienden penning voor den verkoop van alle roerende, en van den twintigsten penning, door den kooper van alle onroerende of vaste goederen telkens te betalen. Op het einde liet de redenaer hooren dat Alva eene spoedige en volstrekte toestemming vroeg, en geene tegenspraek dulden zou⁽¹⁾.

Het kon echter niet missen of des hertogs voorstel moest overal groote tegenspraek verwekken, welke hy had kunnen en moeten voorzien en voorkomen. De last van den honderdsten penning, dat is één ten honderd voor roerende en vaste eigendommen een enkelen keer te betalen, was niet bezwarend in zich zelven; maer onze provinciën waren daer niet aen gewoon. Zy hadden dit alreeds,

(1) Zie Gachard, in de Revue de Bruxelles van December 1839, bl. 47, vlgg. of breedvoeriger by Bor, I, fol. 201 v^o en vlgg.

[p. 470]

in 1556, aen den koning zelf geweigerd⁽¹⁾, en konden er thans nog minder in toestemmen, dewyl, om den last te kwyten, ieder zyn fortuin moest bekend maken⁽²⁾, wat zeker hoogst hatelyk was in een oogenblik dat er zoo veel van confiscatie gesproken werd en niemand trouw had in den landvoogd.

De last van den twintigsten penning, of vyf per cent, eischbaer van den kooper van onroerende goederen, kon er beter door. Wy betalen hedendaegs dien last bykans dry mael, zonder dat daer klagten uit opryzen; maer in de zestiende eeuw vond hy niet te min gegronden tegenstand van wege de eigenaers, wier landen of huizen, wanneer die verkocht werden, reeds bezwaerd waren met verschillende lasten, of ongelden, volgens de gebruiken hier en ginds heerschende⁽³⁾.

(1) Zie hiervoren, bl. 15, vlg.

(2) Alva, 't is waer, gaf kennis van de wyze die hy voornemens was te volgen, om den honderdsten penning te innen, en de goederen, zoo vaste als varende, op de billykste manier te doen taxeren, wat de gemoederen eenigermate verzachtte. Zie des hertogs verklaring by Bor, I, fol. 202 v^o en 203.

(3) Zie daer meer van by Bor, fol. 205 v^o en 206.

[p. 471]

Doch wat onverdragelyk was en nergens kon geduld worden, was de tiende penning, of tien ten honderd, drukkende op alle roerende goederen, zoo dikwerf die verkocht werden: het is te zeggen dat van alle eet- en drinkwaren, van alle voortbrengsels des landbouws en der nyverheid, met één woord van alles wat tot den dagelykschen handel behoort, by iederen overgang in andere handen, een tiende deel der waerde moest afgeteld worden⁽¹⁾. Hieruit volgt dat sommige koopwaren, als b.v. laken of linnen dat, als vlas of wol, als garen, als weefsel grauw of ongeverwd, en eindelyk als linnen of toebereid laken ter markt worden gebragt, moetende telkens tien per honderd opbrengen, op het laetste, in de handen des verbruikers komende, vyf of zes mael het tiende hunner waerde betaeld hadden, en derhalve hem op een verdubbelden prys kwamen te staen. Hetzelfde gold den handel in 't groot, die ernstig gevaer liep, door den last van den tienden penning gansch te

(1) Deze twee laetste belastingen waren gebruikelyk in Spanje, en vooral in 's hertogs stad Alba, waer zy geenen tegenstand vonden, zeide de landvoogd om zich in den Staetsraed te verschoonen.

[p. 472]

zullen vervallen, tot schade, ja tot verarming van alle de ingezetenen der Nederlanden⁽¹⁾.

De Staten generael, te Brussel vergaderd, dorsten des hertogs voorstel niet regtstreeks verwerpen⁽²⁾; maer gaven hem niet te min te verstaen dat het zoo goed als onmogelyk wezen zou den dryvoudigen last door de provinciën te doen aennemen, vooral dien van den tienden en van den twintigsten penning⁽³⁾. Inderdaed, zy waren zoo haest niet gescheiden en ieder naer zyne wooning weêrgekeerd, of de provintieele Staten kwamen in alle de gewesten byeen om het verslag te hooren van hunne afgeveerdigden naer Brussel, en de tegenstand werd algemeen. Eenigen, om hunnen

(1) Zie dit mede nader uitgebreid by Bor, fol. 205. Deze bezwaren zyn ook vermeld in het opstel van Viglius, dat onder den titel van Commentarius rerum actarum super nova impositione decimi denarii, voorkomt in het eerste Deel der Analecta belgica, bl. 287, vlgg.

(2) Zie Alva's brief van den 4 April aen den koning, in de Corresp. de Philippe, II, bl. 78.

(3) Zoo dacht er ook Granvelle over. Zie diens brief van den 30 April aen den heer Van Grobbendonck, des konings tresorier generael, aldaer, bl. 85.

[p. 473]

goeden wil te toonen, stemden toe in den honderdsten penning⁽¹⁾, doch van den twintigsten en vooral van den tienden wilde niemand weten. Zelfs daer, waer adel en geestelykheid, ten einde grootere onheilen voor te komen, zich genegen toonden om ze alle dry gelykelyk in te willigen, bleef de derde Staet of het volk standvastiglyk weigeren. Van alle kanten kwamen er vertoogen naer het hof om de gemeene en de byzondere bezwaren van iedere provincie aen den gouverneur bekend te maken, sommige zelfs met aenbod van eene jaerlyksche bede, als goede onderdanen aen hunne natuerlyke heeren en prinsen schuldig zyn⁽²⁾: doch

(1) Viglius, in zyn' Commentarius, bl. 288, zegt dat de last van den 100^sten penning vier miljoenen gulden opbragt, en voegt er by dat de hertog daer veel meer van verwacht had. Anderen beweerden dat opgemelde last boven de zeven miljoen in 's lands schatkist had gebragt. Zie Gachard, in de Revue de Bruxelles van December 1839, bl. 54, aenteek. 1.

(2) Zie die bezwaren, schriftelyk ingediend door de Staten der Nederlandsche provinciën, by Bor, I, fol. 205. Zulks was den hertog reeds vertoond geworden door den Staetsraed, dien hy voorloopig geraedpleegd had. Zie den Commentarius van Viglius.

[p. 474]

niets van dat alles vond ingang by den hertog die, gelyk hy te voren reeds verklaerd had, eene spoedige en onvoorwaerdelyke toestemming eischte. Hy voegde daer echter in zyn antwoord by dat, na de gevorderde inwilliging, hy acht geven zou op de vertoogen welke hem omtrent de gemeende lasten zouden gedaen worden, en er over beslissen naer regt en rede. Daerentegen, waer steden of gewesten zich halsstarrig toonden, daer zou hy de noodige dwangmiddelen gebruiken om ze tot gehoorzaemheid te brengen⁽¹⁾.

Deze bedreiging werd aldra uitgevoerd tegen de Staten van Utrecht. Die hadden, in hunne welgegronde vertoogen, onder andere beweegredenen bygebragt dat het land van Utrecht, niet behoorende tot de voorvaderlyke erflanden des konings, maer hebbende, eenige jaren te voren, zich vrywilliglyk gesteld onder het bewind van keizer Karel⁽²⁾, op eenen byzonderen voet diende behandeld te worden⁽³⁾. Zy hadden dan, om den

(1) Zie Bor, fol. 206.

(2) Zie ons negende Deel, bl. 404.

(3) Friesland, Gelderland en Overyssel deden te regt dezelfde reden gelden, zynde de Friezen slechts in 1523 onder keizer Karels magt gekomen, de Gelderschen in 1545, en die van Overyssel ter zelver tyd als Utrecht. Zie ons negende Deel, bl. 576 en de aenteek. 3, en Wagenaar, IV, bl. 444 alsmede bl. 479.

[p. 475]

tienden en twintigsten penning af te koopen, eene somme aengeboden van honderd duizend gulden, op zes jaer te betalen⁽¹⁾. Maer Alva wees dit van der hand en zond, den 21 Augusty 1569, tien vendels, dat is derde half duizend spaensche soldaten in Utrecht, door de burgers te herbergen en te onderhouden⁽²⁾.

Soortgelyke dwangmiddelen werden ook elders beproefd. De baron van Rassenghien⁽³⁾, te Ryssel, bedreigde de inwoonders met de straf die de Utrechtenaers reeds te lyden hadden, indien zy op hunne beurt de lasten verwierpen. Hetzelfde

(1) Zie Bor, fol. 206 v^o.

(2) Zie Bor, loc. cit. - Deze strengheid verbitterde de Utrechtenaers, die daer onderscheidene vertoogen tegen deden, tot dat de Stalen van dat land gedagvaerd werden voor den Raed der Beroerten, en een lang proces ondergingen, waer al de omstandigheden van verhaeld worden by Bor, fol. 209, vlgg. Zie daer ook Alva's sententie, fol. 230.

(3) Alsdan gouverneur van Ryssel. Zie hiervoren, bl. 298 en de aenteek. 2.

[p. 476]

deed, te Bergen, de heer van Noircarmes, alsdan gouverneur en Groot-baljuw van Henegau⁽¹⁾. Vlaenderen werd even zoo min gespaerd, en in Brabant, waer de Brusselsche en Leuvensche ambachten, het derde lid der Staten uitmakende, aen geenen prys hunne toestemming wilden geven, werd insgelyks die tegenstand gewelddadiglyk bestreden, tot zoo verre dat eindelyk 's lands Staten, om zich te onttrekken aen grooter kwaed, hunne toestemming in den dryvoudigen last gaven, zonder echter na te laten de rampzalige gevolgen daer nogmaels van op te halen⁽²⁾.

De hertog had aldus bekomen wat hy van eerst af geëischt had; maer uit vrees voor een algemeenen volks-opstand, of om andere redenen, vond hy raedzaem voor het oogenblik het invorderen van den tienden en twintigsten penning op te schorten, en stelde ja aen de Staten voor die beide lasten, zes jaren gedurende, te vervangen door eene jaerlyksche opbrengst van twee miljoenen gouds, dat is gulden⁽³⁾, met besprek van, na ver-

(1) Zie Gachard, in de Revue de Bruxelles van December 1839, bl. 52. -

(2) Zie Gachard, loc. cit.

(3) Zie, by Gachard, bl. 53, in de aenteekening, hoe die som tusschen de verschillende provinciën moest verdeeld worden.

[p. 477]

loop diens termyns, den honderdsten penning nog eens te geven. Dit voorstel werd, om beters wil, door de provinciën aengenomen; maer, alsof de hertog met blindheid geslagen was, hy zelf wilde, in 't eind, de overeenkomst niet laten gelden dan slechts voor twee jaren, zullende, na dien tyd, de beide zoo hatelyke lasten weêr op nieuw gevorderd worden⁽¹⁾.

Aldus verliepen de jaren 1569 en 1570 in algemeene ontevredenheid, van tyd tot tyd nog aengestookt door de doodvonnissen van den Raed der Beroerten tegen de kettersgezinden of de afvalligen geveld, en onmeêdoogend uitgevoerd⁽²⁾.

In dat zelfde tydbestek vernam men hier te lande de dood van wylen des graven van Hoorns broeder, Floris de Montmorency baron van Montigny die, in 1566, naer Madrid gezonden was geworden te samen met Jan de Glymes markgraef

(1) Zie Gachard, bl. 54. - Zie mede de Corresp. de Philippe, II, bl. 146-47.

(2) Zie by Bor, fol. 225 v^o, hoe vier geestelyken, anno 1570, in den Haeg voor kettery ter dood gebragt werden.

[p. 478]

van Bergen-op-Zoom⁽¹⁾. Deze laetste was, den 21 Mei 1567, in Spanje overleden, en de koning, die nimmer veel vertrouwen in hem had gesteld, deed hier zyne leen- en andere goederen in beslag nemen tot dat men onderzocht hadde in welke maet hy weleer aen de onlusten meêgewerkt of die begunstigd had⁽²⁾. Eenige maenden later, hebbende de tyding ontvangen van Egmont en Hoorns gevangenneming, gaf Philip aenstonds bevel van Montigny in hechtenis te zetten, wien hy tot dan toe een vriendelyk aenzigt had getoond, doch op wien hy inwendig niet min gebeten was dan op diens reisgezel. De edelman werd dan opgesloten in het kasteel van Segovia. Weldra gaf de koning last aen den hertog van Alva het proces van den gevangen op te maken, eene taek die door den Raed der Beroerten vervuld werd⁽³⁾, en waer de

(1) Zie hiervoren, bl. 251, vlgg.

(2) Zie 's konings brief van 2 Juny 1567 aen de gouvernante, in de Corresp. de Philippe, I, bl. 544-45.

(3) Zie de feiten waer Montigny door den procureur generael van beschuldigd werd, by Gachard, in een uitgebreid artikel voorkomende in de Bulletins de l'Acad. XIX, P. 2, bl. 105, vlgg. Zie daer, bl. 127.

[p. 479]

slotsom van was dat de hertog, by uitspraek van 4 Maert 1570, den baron ter dood veroordeelde, met confiscatie van al zyne goederen⁽¹⁾. Philip bekrachtigde dit vonnis, doch wilde het zoo heimelyk uitgevoerd hebben, dat men ten allen tyde denken zou hy was zyne natuerlyke dood gestorven⁽²⁾.

De gevangen werd overgevoerd naer het slot van Simancas, waer geen ontkomen mogelyk was⁽³⁾. Daer treurde hy nog een paer maenden, en kreeg eerst den 14 October kennis van het lot dat hem beschoren was. Na eenige oogenblikken van ont-

(1) Zie de Corresp. de Philippe, II , bl. 123. Den zelfden dag bragt Alva een ander vonnis uit tegen wylen den markgraef van Bergen, luidende dat deze, in zyn leven, zich had schuldig gemaekt aen het crimen laesae majestatis, weshalve zyne gedachtenis gedoemd en al de goederen, welke hy had nagelaten, aengeslagen werden. Zie daer, bl. 122.

(2) Zie des konings brief van 30 Juny 1570 aen den hertog van Alva, in de Corresp. de Philippe, II, bl. 135. Zie mede, bl. 152.

(3) Montigny had eene mislukte pooging gedaen om uit het kasteel van Segovia weg te vlugten. Zie Gachard, Bulletins, enz. bl. 123, vlg.

[p. 480]

steltenis (want de ongelukkige verwachtte zich aen geen doodsvonnis) herschepte hy moed, en maekte zich gereed tot een zalig einde door het ontvangen der laetste Sacramenten en andere oefeningen van godsvrucht⁽¹⁾. Den 16 October, na eenige beschikkingen van uitersten wil⁽²⁾, werd hy, kort na middernacht, in zyne gevangenis verwurgd, en zyn lyk, in een Franciscaner-habyt gestoken dat den hals bedekte⁽³⁾, ter aerde besteld in de kerk van het slot⁽⁴⁾.

Dit gedrag van koning Philip, hetwelk wy, met onze hedendaegsche begrippen van vryheid en gelykheid, te regt verfoeijen, was zoo hardstootend niet voor de menschen der zestiende eeuw, die andere denkbeelden hadden over de magt en de regten der koningen⁽⁵⁾.

(1) Zie de Corresp. de Philippe, II, bl. 157 en 158.

(2) Zie daer, loc, cit.

(3) Zie daer, bl. 160-162.

(4) Zie daer, bl. 159, en een ander stuk, aldaer, bl. 160, vlgg.

(5) Zie De Gerlache, OEuvres complètes, I, bl. 223.