Vaderlandsche historie. Deel 10

[p. 413]

Elfde hoofdstuk.

oranjes krygsplan tegen de nederlanden. - mislukt in 't zuiden. - en in 't oosten. - lodewyk van nassau verslaet de spaenschen in 't noorden. - veroordeeling en dood van egmont en hoorn. - alva trekt naer 't noorden. - veldslag van jemmingen. - worsteling met den prins van oranje. - diens krygstogt mislukt.

1568.

De prins van Oranje, sedert dat hy de Nederlanden verlaten had, was gewoon te zeggen: ‘Ik zal niets ondernemen tegen den koning, zoo lang de koning zelf my gerust laet en my niet aentast in myne eer of in myne goederen⁽¹⁾.’ Thans hield Willem dit besprek voor geschonden door 's konings stedehouder die hem, een' man van zynen rang, had durven dagvaerden om zich te verantwoorden voor guiten⁽²⁾ die nauwelyks goed genoeg waren om zyne dienstboden te wezen. Ter zelver

(1) Zie Motley, II, bl. 396.

(2) Je ne scai quels facquins, heet het in prins Willems Apologie, bl. 97.

[p. 414]

tyd had Alva hem verongelykt in zyne goederen, als hebbende des prinsen eigendommen in Nederland en in het graefschap van Burgondië doen opteekenen en aenslaen⁽¹⁾.

En dit was nog niet alles. De hertog van Alva, op uitdrukkelyk bevel des konings⁽²⁾, had den prins nog een anderen hoon aengedaen, met diens oudsten zoon den graef van Buren, een veertienjarigen knaep⁽³⁾, en leerling der Leuvensche Hoogeschool (in welke de vader hem, by zyn vertrek, gelaten had onder de bescherming harer privilegiën), daer feitelyk weg te halen. Namelyk den 13 February 1568 zond Alva een vertrouwd edelman⁽⁴⁾, vergezeld van twaelf archiers, naer Leu-

(1) Zie in de Corresp. de Philippe, II, bl. 115, eene opgaef van de inkomsten der voornaemste Nederlandsche heeren wier goederen aengeslagen zyn geworden. Men leest daer tevens welke eigendommen prins Willem verpand of verkocht had, waerschynlyk op het oogenblik dat hy van hier naer Duitschland vertrokken was.

(2) Zie het bewys in de Corresp. de Philippe, II, bl. 7. -

(3) Zie hiervoren, bl. 53, aenteek. 2.

(4) Zie Alva's commissie aen dien edelman gegeven, in de Corresp. de Philippe, II, bl. 11.

[p. 415]

ven, om aen den jongen Nassauwer te boodschappen dat de koning hem wenschte te Madrid te zien en de reden waerom. Kort, de graef van Buren liet zich gemakkelyk overhalen, begaf vrywillig de stad en vertrok eerlang uit Middelburg naer Spanje, onder het geleide van een' neef des hertogs⁽¹⁾.

Willem mogt dan, naer zyn inzien⁽²⁾, gerust de wapens opnemen en den koning in het hair vliegen, waer ook de meeste uitlandige edellieden, zyne vrienden, hem gedurig toe aenmaenden. Maer het scheen den prins nog te vroeg: het mangelde hem

(1) Granvelle had, eenige maenden te voren, aen den koning geraden Willems zoon in Spanje zien te krygen, eensdeels om te dienen tot gyzelaer voor zyns vaders gedrag in Duitschland, doch vooral om hem eene katholieke opvoeding te doen geven. Zie de Corresp. de Philippe, I, bl. 596 en 611. De waerheid is dat de graef van Buren 28 jaren in Spanje heeft doorgebragt, steeds geëerd naer zynen rang en zeer wel behandeld door den koning, wien hy, even als aen den godsdienst zyner voorouders, altyd getrouw is gebleven.

(2) Hy was byzonder gebeten om dat weghalen zyns zoons, en laet er zich hevig over uit in zyne Justification, bl. 204-205, doch vooral in zyne Apologie, bl. 96.

[p. 416]

vooral aen geldmiddelen, want hy meende niet te kunnen beginnen zonder te mogen rekenen op eene somme van 200,000 kroonen.

Het duerde echter niet lang of in deze eerste noodwendigheid werd grootendeels voorzien. De gegoede protestanten van Antwerpen zonden tot Willem eenige afgeveerdigden ten einde hem te raden al zyn zilverwerk, waer hy byzonder ryk aen was, naer de munt te zenden om tot geld te doen slaen, belovende zy hem de weerde dubbel te zullen vergoeden⁽¹⁾. Dit aenbod lachte Oranje toe; maer hetgeen hy uit zyn zilverwerk trekken kon, was niet genoeg om het stuk te wagen. Hy vroeg dan nog en kreeg verzekering voor aenzienlyke geldsommen van wege de voornaemste steden der noordelyke provinciën, terwyl de uitgeweken edellieden andere groote sommen ten offer bragten. Willem zelf verkocht zyne kleinooden en leverde 50,000 gulden; zyn broeder Lodewyk, 10,000; de graven van Hoogstraten, van Kuilenburg en van den Berg, ieder 30,000; de graef van Nieuwenaer⁽²⁾ en mevrouw des graven moeder van Hoorn,

(1) Zie het bewys by Groen, Archives, enz. Supplément, bl. 88. -

(2) Zie hiervoren, bl. 354, aenteek. 2.

[p. 417]

elk 10,000, en nog andere heeren, in evenredigheid⁽¹⁾.

De noodige penningen waren aldus verschaft, ten minste om hand aen 't werk te slaen. Nu kwam het er op aen om een wel berekend en doordacht krygsplan te maken, en daer was prins Willem byzonder goed voor. Aen manschap ontbrak het hem niet: duizende uitwykelingen hadden tot hem hunnen toevlugt genomen en stonden, als 't ware, met de wapens in de hand; maer de prins voorzag dat zy hem haest tot last zouden dienen, gelyk hy al mede te vreezen had dat de duitsche krygsbenden, hem door de protestantsche vorsten aengeboden, of door hem en zyne vrienden in de Overrhynsche streken aengewerfd, niet of maer halveling zouden gehoorzamen, en in hunne hoedanigheid van vreemdelingen eerder op buit en plondering zouden uitkomen dan met andere inzigten. De prins begreep dus dat hy vooral niet talmen mogt, maer met allen yver moest doorwerken, om spoediglyk tot eenen uitslag te geraken. Te dien einde meende hy de Nederlandsche provinciën op verschillende

(1) Zie de oorkonde in de Corresp. de Philippe, II, bl. 25.

[p. 418]

punten te gelyk te moeten aenranden, zynde dit het eenigste middel om Alva te dwingen zyne aendacht te verdeelen en zyne krygsmagt te verspreiden. Namelyk een fransch edelman, de heer van Cocqueville, Willems zaek zeer toegedaen, zou met saemgeraepte Hugenooten en met Belgische uitwykelingen die naer Engeland gevlugt waren, in het Atrechtsche vallen en trachten daer de bevolkingen tot opstand te brengen. Ter zelver tyd moest de graef van Hoogstraten, aen 't hoofd van andere benden, het land aenranden op diens oostelyke grenzen, tusschen Rhyn en Maes, om Gelderland te overrompelen, terwyl mede graef Lodewyk van Nassau het Noorden bespringen zou aen de kanten van Groningen. Intusschen zou prins Willem zelf in het Kleefsche een vierde leger verzamelen om, op het oogenblik dat de vyand op dry verschillende punten het hoofd zou te bieden hebben, eensklaps in het land te storten en, indien de gelegenheid gunstig scheen, door te dringen tot in Brabant toe⁽¹⁾.

Men ziet, de onderneming was aldus ten beste

(1) Zie Strada, bl. 229. Zie mede Pontus Heut. bl. 436, en Vandervynckt, II, bl. 267, vlgg.

[p. 419]

overlegd, maer de zegen ontbrak haer en zy viel niet naer wensch uit. De hertog van Alva, die insgelyks wel voorzien was van krygsvolk, vermeerderde nog zyn leger met twee duizend Walen en nam in zyne soldy eene aenzienlyke menigte van Italiaensche huerlingen die in Frankryk gediend hadden, maer onlangs daer afgedankt waren⁽¹⁾. Wat gebeurt er? Een der Oranjesgezinde korpsen, hetgeen bestemd was om het Atrechtsche aen te randen en op te schudden, verrigtte weinig of niets. Koning Karel IX, op de klagten en de verzoeken des hertogs van Alva, deed die partygangers achtervolgen en hun' opleider den heer van Cocqueville het hoofd afslaen, omdat hy op franschen bodem den kryg voerde zonder daertoe gemagtigd te wezen⁽²⁾.

Dit was reeds een slecht begin, ja en het vervolg werd niet veel beter. Den 20 April kwam de heer van Villers⁽³⁾, des graven van Hoogstratens plaets-

(1) Zie Wagenaar, VI, bl. 268.

(2) Zie aldaer, bl. 269.

(3) Jan van Montigny, heer van Villers, was een der eerste onderteekenaers van het Compromis en een yverig protestant. Zie Te Water, Verbond der Edelen, III, bl. 145.

[p. 420]

vervanger, aen het hoofd van nagenoeg 3000 man zoo voet- als peerdenvolk, onze grenzen over, aen de kanten van Maestricht, en trok naer Remunt of Roermonde, dat hy belegerde. Daer versnipperde hy nutteloos een paer dagen, tot dat de Spaensche veldheer don Sancho de Londogno hem kwam ontrusten en ja hem het beleg deed opbreken. Villers week terug naer Gulikerland, maer werd, den 25 April, naby Dahlen⁽¹⁾ ingehaeld door de Spanjaerts, die hem daer een deel van zyn volk afsloegen en een ander deel op de vlugt dreven. Villers deinsde naer het pasgemeld stedeken met zyne overschotten, nog 1300 man uitmakende, en beproefde om zich daer haestiglyk te verschansen, doch nogmaels zonder nut; want de koningsgezinden raekten er spoedig in en, na bykans al het Oranjevolk gedood te hebben, voerden zy den heer van Villers gevankelyk naer Brussel, alwaer hy door den Raed der beroerten ter dood veroordeeld zynde, den 2 Juny op het schavot onthalsd werd⁽²⁾.

(1) Klein stedeken in Gulikerland, tusschen Gladbach en Erkelenz.

(2) Zie Groen, Archives, III, bl. 211-212. Zie mede Te Water, III, bl. 146.

[p. 421]

Nieuwe teleurstelling voor den prins van Oranje, en die hem ten zeerste grieven moest. 't Is waer, niet lang na deze tweede nederlaeg ontving hy eene tyding die hem weêr nieuwen moed deed scheppen, namelyk het gelukken van zyn' broeder Lodewyk in Friesland. Graef Lodewyk, die te Embden⁽¹⁾ en in de omstreken krygsvolk verzameld had, was, den 24 April, Oostfriesland ingetrokken en had, nog den zelfden dag, zich meester gemaekt van het huis te Wedde⁽²⁾ hetwelk de vergaderplaets werd van al de misnoegden, die met honderden zich derwaert begaven en zich onder Lodewyks vaendelen schaerden. Meteen werden er manifesten uitgeveerdigd, waer men de landzaten in aenmaende om het juk der vreemdelingen af te schudden, om hunne oude regten, vryheden en privilegiën met de wapens te herwinnen, zynde zulks aengenaem aen God zelf en overeenkomstig met zynen dienst. Ja, en als bewys

(1) Westfaelsche stad, naby den mond der Eems, heden behoorende tot het koningryk Hanover.

(2) Naem van een Friesch dorp bezuiden Winschoten. De graef van Arenberg had toen ter tyd daer een slot of kasteel.

[p. 422]

daervan, verwoestten en plonderden Lodewyks aenhangers de kerken en kloosters rondom Groningen. Zy toonden zich des te stouter en te moedwilliger, dat de graef van Arenberg, stadhouder der provincie alsmede van de aenpalende landen⁽¹⁾, in dat oogenblik te Brussel was, vervangen wordende door een anderen edelman⁽²⁾. Nogtans had hy zoo haest den inval des Nassauwers niet vernomen, of hy haestte zich, ofschoon nog lydende aen het voeteuvel, om naer zyn gouvernement weêr te keeren met 1400 knechten en eene bende ruitery, niet genoeg om het hoofd te bieden aen Lodewyk van Nassau, die 3000 man en 300 peerden onder zyn bevel had⁽³⁾, en eerlang nog hulp kreeg van zyn' broeder Adolf⁽⁴⁾ vergezeld van 200 duitsche ruiters.

De graef van Arenberg, een wys en voorzigtig

(1) Zie hiervoren, bl. 62.

(2) Heer Zegher van Groysbeeck of Groesbeeck. Zie diens briefwisseling met den hertog van Alva, in de Bulletins de la Commission d'Histoire, 1^re série, XVI, bl. 230, vlgg.

(3) Zie Groen's Archives, III, bl. 220.

(4) Deze Adolf van Nassau was geboren te Dillenburg den 5 July 1540.

[p. 423]

man die, alvorens hy de krygskans waegde, zocht te wachten naer de hulpbenden welke de stadhouder van Gelderland, graef Karel van Meghem⁽¹⁾ hem beloofd had en zelf moest aenbrengen, trachtte den vyand in den draei te houden tot dat hy beter gereed zou wezen. Maer Lodewyk van Nassau daerentegen, wetende dat de overmagt van zynen kant was, tergde zyne tegenstanders om die tot het gevecht uit te lokken. Daer kwam het toe den 23 Mei: Arenberg werd aengerand in de buert der abtdy van Heiligerlee⁽²⁾. Hy zou liever achteruit zyn getrokken, tot dat de graef van Meghem ter plaetse was; maer zyne soldaten, meest Spanjaerts, toonden een dusdanigen lust om handgemeen te worden, dat zy, in hun ongeduld, hunnen overste de scheldnamen gaven van verrader, laffaert en Lutheraen; eenige italiaensche hoofdmannen, zoo onbedacht als de anderen, dwongen tevens als 't ware den graef om het gevecht aen te nemen, gelyk hy werkelyk deed, doch met ellendigen uitslag. Want zyn leger werd niet alleen ver-

(1) Zie hiervoren, bl. 63.

(2) Een vlek naby Winschoten in de provincie Groningen.

[p. 424]

slagen met verlies van zes stukken kanon, van meer dan zes honderd man en van al de bagaedje; maer Arenberg schoot er zelf het leven by in, zoo wel als Adolf van Nassau⁽¹⁾, die sneuvelde by het achtervolgen der vlugtelingen⁽²⁾.

De graef van Meghem, met zyne troepen, was slechts eene myl van de plaets des gevechts meer verwyderd, toen hy de tyding van het gebeurde ontving. Zonder den moed te laten zinken, trok hy naer de stad Groningen en stelde daer eene voldoende bezetting in, die graef Lodewyk belette al de vruchten te plukken welke hy uit zyne overwinning verhoopte. Daerby kwam dat keizer Maximiliaen, op verzoek waerschynlyk van onzen spaenschen landvoogd, aen Lodewyk van Nassau, die zyn leenman was, het bevel zond van Groningen

(1) De graef van Arenberg werd begraven in de kloosterkerk van Heiligerlee, en Adolf van Nassau in de kapel van het huis te Wedde.

(2) Zie Strada, bl. 230, en Pontus Hent. bl. 437. Zie mede Vandervynckt, II, bl. 270-71; Groen's Archives, III, bl. 220, 227, 237, en andere byzonderheden in de Bullet. de la Commiss. d'Hist. 1^e série, XVI, bl. 221, vlgg. Zie ook over de omstandigheden van Arenbergs dood, Van Wyn, Huiszittend Leven, I, bl. 232-252.

[p. 425]

en de Ommelanden aenstonds te verlaten⁽¹⁾. En schoon de graef dit bevel niet nakwam, deed het echter een groot deel van zyn volk, beducht voor 's keizers ongenade, verloopen, waerdoor Lodewyks magt gebroken was⁽²⁾.

De victorie van Heiligerlee was dus voor Alva weinig te vreezen; maer zy maekte overal veel gerucht en wierp eene soort van klad op de eer der spaensche wapenen, zoodanig dat de hertog weldra het besluit nam van die schande uit te wisschen, met andere woorden, van zelf met zyne beste troepen naer het Noorden te trekken en door een nieuw gevecht de overwinning op zyne zyde te brengen. Ja, maer die krygstogt naer Friesland moest eenigen duer hebben, en, vol van misnoegden gelyk de zuidelyke provinciën waren, twyfelde Alva of het land stil zou blyven gedurende zyne afwezigheid. Om de goede orde te verzekeren, meende hy den

(1) Dezelfde keizer had, kort te voren, aen den prins van Oranje geschreven en hem vermaend om zyne wapeningen te staken; maer de prins had beproefd om zyn gedrag by den keizer te regtveerdigen, en was alzoo in zyn opzet voortgegaen. Zie beider brieven by Gachard, Corresp. de Guill. III, bl. 1-19.

(2) Zie Bor, I, bl. 169.

[p. 426]

schrik te moeten verspreiden met eenige voorbeelden van strengheid te geven, en Egmont en Hoorn werden geslagtofferd. Den 28 Mei sprak de Raed der Beroerten, in 's hertogs naem, het vonnis uit tegen den prins van Oranje, schuldig verklaerd aen de misdaed van gekwetste hoogheid, en in 't byzonder ook dat hy, na zyne indaging, de wapens opgevat had tegen den koning, in welke wederspannigheid hy nog bleef volharden. Hy werd dan tot straf voor altoos uit 's konings Staten gebannen en alle zyne goederen verbeurd, enz.⁽¹⁾

Andere sententiën van nagenoeg den zelfden inhoud werden geveld tegen graef Lodewyk van Nassau en vele uitgeweken edellieden⁽²⁾; eenige gevangen heeren werden mede veroordeeld en ter dood gebragt⁽³⁾; doch wat door geheel het land

(1) Zie de Sententie in haer geheel, by Bor, I, bl. 169. Zie eenen brief van Hoogstraten by Groen, Archives, III, bl. 239, vlgg.

(2) Zie Bor, loc. cit.

(3) Zie Bor, bl. 169 verso. De Raed der Beroerten beval mede dat het huis van Kuilenburg, waer de samenzwering der edelen begonnen was, tot den grond toe afgebroken wierde, opdat er geen geheugen van overbleve. Zie de Hist. de Brux. I, bl. 416, en III, bl. 390. De plaets waer dat huis gestaen had werd, in 1610, gegeven aen de gemeente van ongeschoeide Carmelieten, door Albertus en Isabella uit Spanje geroepen en die er een klooster bouwden.

[p. 427]

het meeste gerucht maekte, was de verwyzing en de onthalzing van Egmont en Hoorn.

Beide deze heeren hadden, op het slot van Gent, eene vry lange gevangenis doorgebragt, gedurende welke hun proces was opgemaekt geworden en ten einde gebragt. Den 1^sten Juny 1568 werd het geding gesloten verklaerd, en daegs daerna hun doodvonnis uitgesproken, zullende zy, als schuldig aen geschonden majesteit en opstand, medepligtig aen des prinsen van Oranjes afschuwelyke samenzwering, begunstigers en beschermers van het Verbond der Edelen, enz. met den zweerde gestraft en hunne hoofden in 't openbaer opgestoken worden, tot de landvoogd er anders over beschikke, met verbeurte insgelyks, ten voordeele des konings, van al hunne goederen, roerende en onroerende, regten en aenspraken, leenen en erfenissen, waer die ook zich mogen bevinden⁽¹⁾.

(1) Zie den tekst der Sententie tegen Egmont, in het Supplément op Strada, I, bl. 253. Het vonnis van Hoorn, genoegzaem eensluidend, volgt daerop.

[p. 428]

Den volgenden dag, 3^den Juny, werden de veroordeelden van Gent naer Dendermonde en, den 4^den, naer Brussel gebragt, begeleid door 3000 gewapende mannen, tot in het dusgenaemde Broodhuis⁽¹⁾ op de Groote Markt, alwaer zy, in den namiddag aengekomen, hunne laetste uren moesten slyten. Alva had, in tyds, den bisschop van Yperen, Martinus Rythovius, een der weerdigste mannen van België, naer de hoofdstad ontboden om zynen vriend den graef van Egmont tot de dood te bereiden. De kerkvoogd kende het vonnis nog niet, en zyne smeekingen om vergiffenis of uitstel, toen hy er den inhoud van vernam, werden van der hand gewezen. Hy begaf zich dan, omstreeks elf uren des avonds, naer het Broodhuis, waer hy den gevangen slapende vond en wakker maekte. Nadat Egmont het stuk gelezen had, zeide hy treurig, maer zonder drift: ‘Dit vonnis is al te streng.

(1) Dit huis verhief zich op de groote markt, ter plaetse waer vroeger de Broodhal gestaen had. Men noemde het tevens des Konings huis, omdat er verschillende regtbanken in dat gebouw haren zetel hadden, en dien naem heeft het behouden. Zie de Hist. de Brux. III, bl. 61.

[p. 429]

Ik meen niet den koning zoodanig beleedigd te hebben, om zulk eene behandeling te verdienen, want myne inzigten waren immer goed, en in al myne werken heb ik zynen dienst bedoeld. Niettemin, ik neem myn lot verduldig aen en ik bid den Heer dat myne dood tot boete diene van alle myne zonden, en dat mitsdien myne beminde vrouw en lieve kinderen er geene schade by mogen lyden: myne vorige diensten zyn deze gunst, wel weerd⁽¹⁾.’

Vervolgens sprak de veege man zyne biecht met al de teekens van christelyk berouw en gelatenheid, en ontving uit de handen des bisschops, die voor hem Mis las, het heilig Lichaem des Heeren. Voortaen deed hy niet meer dan bidden. Het eenigste wat hem nog verstrooide, was het herdenken aen zyne gemalin en talryke spruiten, waervan hy niet een aen zyn hart kon drukken. Hy wilde ze echter nog eens aen de goedheid des konings aenbevelen en schreef hem dezen zoo roerenden brief: ‘Sire, ik heb daer straks het vonnis gelezen dat het Uwer Majesteit behaegd heeft tegen my te doen vellen, en ofschoon het nimmer myn wil is

(1) Zie het Supplément op Strada, I, bl. 259.

[p. 430]

geweest iets te doen of te laten doen tegen uwen persoon of den dienst Uwer Majesteit, noch tegen ons waerachtig, voorvaderlyk en catholiek geloof, nogtans neem ik verduldig aen wat myn goeden God belieft my over te zenden. En indien ik, gedurende deze onlusten, iets geraden of toegelaten heb dat anders schynt te wezen, zulks is altyd gedaen geweest met een opregt en goed inzigt ten dienste van God en van Uwe Majesteit, en om de noodwendigheid der tyden. Waerom ik Uwe Majesteit bidde my te willen vergeven, en deernis te hebben met myne arme vrouw, myne kinderen en myne dienaers, het geheugen bewarende van myne vorige diensten. En in deze hoop ga ik my bevelen aen Gods oneindige bermhertigheid.

Uit Brussel, stervens gereed, den 5 Juny van het jaer 1568.

Lamorael⁽¹⁾ van Egmont.’

(1) De fransche of nederduitsche vorm van dezen voornaem laten zyne beteekenis niet raden. In het Latyn klinkt hy Amuratus, en zulks is eigentlyk een Arabische naem, min of meer verdraeid, doch overeenkomende met het fransche Désiré, Desideratus, de gewenschte, de verlangde.

[p. 431]

Tegen den elven, kwamen twee spaensche hopmannen, vergezeld van soldaten, den lyder halen. Egmont plaetste zich tusschen een' van hen en den Yperschen kerkvoogd, en beklom, onder het oplezen van den Psalm Miserere, het schavot, dat voor het huis opgeregt was, behangen met zwarte stof en voorzien van twee hooge staken. Hy vleide zich nog met de hoop op genade; maer hoorende dat er geene te wachten was, vroeg hy aen Rythovius de laetste absolutie; vervolgens legde hy zynen mantel en hoed af, knielde neêr, kuste het Christusbeeld, vouwde de handen en ontving den doodslag, godvruchtiglyk zeggende: In uwe handen, Heer, beveel ik mynen geest⁽¹⁾.

Aenstonds spreidde de beul een zwart laken over het lichaem des aflyvigen, om dit te onttrekken aen de oogen des graven van Hoorn, wiens beurt het nu werd. Hoorn had zich aen zyn lot niet

(1) Men zegt dat Alva, uit een byzonder huis, alles heimelyk afzag en, volgens allenzins geloofweerdige getuigenissen, kon hy zyne tranen niet wederhouden. Zie Morillon aen Granvelle, in de Archives van Groen, Supplément, bl. 81. Zie mede Alva's brief van den 9 Juny aen den koning, in de Corresp. de Philippe, II, bl. 28.

[p. 432]

onderworpen met zoo christelyke gevoelens als Egmont; in 't eind echter sprak hy ook zyne biecht aen den pastoor van de Kapelle-kerk, en stierf zeer kloekmoediglyk⁽¹⁾.

De dood van Egmont is eene eeuwige vlek op den naem van Philip II. Zekerlyk, het gedrag van dien edelman was, in meer dan ééne omstandigheid, van zulken aert geweest, dat de koning, zonder de regtveerdigheid te schenden, hem mogt doen aenhouden, en doen straffen volgens de bestaende wetten. Maer hy hadde hem niet moeten berooven van zyne privilegiën als Vliesridder, als grooten leenman, of als lid van den Brabantschen

(1) Zie Strada, bl. 231-37, en het Supplément op Strada, I, bl. 257-65. - Zie mede eenen brief van Martinus Rythovius aen den koning, over de laetste stonden van Egmont, by van den Bergh, Gedenkstukken tot opheldering der Nederlandsche Geschiedenis. Leyden, 1842, in-8^o, I, bl. 278-81, en een anderen van Alva aen den koning, by Reiffenberg, Corresp. de Marguerite, bl. 251 en Philips antwoord, bl. 254. Zie eindelyk gelyktydige verslagen van beider graven dood, in de Bullet. de la Commiss. d'Hist. 2^e série, IX, bl. 171-79. Een brief van prins Willem over hetzelfde feit, staet by Groen, Archives, III, bl. 244-51.

[p. 433]

adel⁽¹⁾. Hy hadde vooral de vormen van proceduer moeten doen onderhouden waer de edele gevangen regt toe had, en zulks geschiedde niet. 't Is waer, de mondelyke pleidooijen werden in dien tyd nog niet aengewend: men oordeelde alleen op geschreven stukken; doch vooreerst liet men den beschuldigde niet toe zich te beramen met zyne raedslieden vóór dat hy zelf geantwoord hadde op den act van accusatie, door den procureur generael opgesteld en bestaende uit meer dan negentig artikels of beschuldigingen⁽²⁾. Ten tweede werd er te Brussel een plegtig onderzoek ingerigt⁽³⁾: eene menigte van persoenen, meest Vlamingen, waren geroepen om getuigenis af te leggen over Egmonts handelwyze en gedrag als stadhouder, of in andere hoedanigheden, doch zonder

(1) Egmont was heer van Gaesbeek by Brussel, en in die hoedanigheid verantwoordelyk, naer 't schynt, voor den Raed van Brabant.

(2) Zie dien act by De Bavay, Procès du comte d'Egmont, enz. bl. 93-120. Des graven antwoord of wederlegging volgt daerop, bl. 121-53.

(3) Te voren had Egmont te Gent nog een lang verhoor ondergaen, waervan het proces verbael in pasgemeld werk voorkomt, bl. 222-66.

[p. 434]

dat zyne verdedigers daerby toegelaten werden, het zy om de getuigen tegen te spreken, het zy om hun voordeel te doen met de gunstige verklaringen die zy uitbragten⁽¹⁾.

In beide gevallen deed men den beschuldigde onregt. Indien het dan, aen eenen kant, niet aen te nemen is dat Egmont volstrekt geene schuld had, of dat hy zich heeft kunnen verschoonen over alle de feiten welke hem aengewreven werden: men moet, aen den anderen kant, erkennen dat 's mans vonnis vooraf gestreken was en dat de hertog van Alva het meê naer deze landen had gebragt⁽²⁾. De veroordeeling van den edelen graef is tevens eene politieke fout geweest, ja en men mag ze eene persoonlyke wraekneming van Philip noemen. Philip hadde moeten meêdoogend zyn voor een' leenman die hem groote diensten had bewezen, die zich had laten misleiden, ja, doch zonder ooit den wil te hebben gehad van zyne pligten te schenden. En wat daer ook van ware, indien de

(1) Zie geheel den inhoud van dat onderzoek, by De Bavay, bl. 267-321.

(2) Alva getuigt dit zelf en beklaegt er zich over. Zie de Archives van Groen, Supplément, bl. 81.

[p. 435]

koning wilde regtveerdig blyven in zyne strengheid, zoo hadde hy dit gewigtig proces moeten omringen van alle mogelyke plegtigheid, en er, voor het oog van gansch Europa, een onloochenbaer kenmerk van wettigheid en onpartydigheid moeten aen toebrengen.

Terwyl Brussel niet alleen, maer geheel Brabant nog verbysterd stond van den slag dien het in den val van Egmont en Hoorn beproefd had, dacht Alva hy mogt nu gerust zich uit de zuidelyke provincien verwyderen en met een leger naer Friesland trekken. Daer was Oranjes broeder nog bezig Groningen te belegeren in de hoop dat die van binnen zouden omgevallen zyn en hem in de hand hebben gewerkt; doch daer kwam het niet toe, en Lodewyks magt was niet groot genoeg om de stad te benauwen of ze krachtdadiglyk te beschieten. Eerlang vernam hy dat de hertog van Alva hulptroepen naer Groningen had vooropgezonden, en dat hy zelf naderde met een spaensch leger, terwyl hertog Eric van Brunswyck al mede afkwam met duitsche ruitery. Lodewyk moest dan in tyds zich wegpakken, en trok oostwaert naer de Eems,

[p. 436]

voornemens zynde zich neêr te slaen te Jemmingen of Jengum⁽¹⁾ bezuiden de stad Embden, en daer te talmen, tot dat zyn broeder Willem op een ander punt in het land vallende, Alva zou gedwongen hebben Friesland te ruimen. Hy beschikte thans over meer dan elf duizend man, doch telde daeronder vele duitsche benden die reeds met ongeduld om soldy riepen en geene krygen konden, want het geld ontbrak vooral aen hunnen opleider. Wat te vreezen was, gebeurde: Den 15 July was Alva zelf te Groningen aengekomen met een leger dat ongelyk sterker was dan dat van den Nassauwer, en beter voorzien van ruitery. Twee dagen later zat hy de anderen op de hielen; doch het was eerst den 21 July dat hy de krygskans voor goed waegde. Het beste wat Lodewyk doen kon in den sterken post dien hy gekozen had, was de dyken der Eems door te steken en de Spanjaerts aldus te noodzaken achteruit te trekken; maer ongelukkiglyk, in stede van dit bevel, dat hun werkelyk gegeven werd, uit te voeren, eischten de duitsche huerlingen vooraf betaling,

(1) Heden een hanoversch dorp, gelegen aen den regten oever der Eems of liever op den Dollart.

[p. 437]

schreeuwende dat zy die reeds sedert lang verdiend hadden. Deze tegenstribbeling verwekte eenige wanorde, waer de Spanjaerts gebruik van maekten om dieper in te dringen en den vyand in zyne nog onvoltooide verschansingen te overrompelen. Kortom Lodewyk verloor het spel; zeven duizend geuzen sneuvelden op het veld of in het water, en al het geschut, de pakkaedje en de voorraed aen levensmiddelen, bleven in de handen der overwinnaers⁽¹⁾.

Alva had aldus zynen krygsroem rykelyk hersteld, en mogt verzekerd zyn dat Lodewyk van Nassau, die met de dunne overschotten zyns legers naer Duitschland geweken was, hem dit jaer in de noordsche provinciën niet meer zou komen ontrusten. Maer hy moest nu ook, zonder lang toeven, die provinciën begeven, om hier in 't zuiden den prins van Oranje het hoofd te bieden. Het mag

(1) Zie Strada, bl. 239-41. Pontus Heut. bl. 440, vlgg. Bor, I, fol. 174, vlgg. - Vele byzonderheden komen voor in de reeds beroepen Corresp. du duc d'Albe, enz. door den heer Gachard meêgedeeld in de Bullet. de la Commiss. d'Hist. tom. XVI. Zie daer vooral, bl. 374.

[p. 438]

wonder schynen dat Willem de Zwyger, anders zoo vlug en zoo werkzaem, het grootste gedeelte van den zomer had laten verloopen zonder nog iets verrigt te hebben; maer men dient op te merken dat hy slechts toebereidsels maekte terwyl dry andere legers de Nederlanden op dry verschillende punten moesten overvallen: en de prins kon niet voorzien dat die op zoo korten tyd uit het veld zonden zyn geslagen geworden. Voeg daerby dat hy zeer veel moeite had om, op vreemden bodem, een vierde leger te verzamelen, daer reeds de yverigsten zyner vrienden zich, van eerst af, onder de vaendels zyner broeders geschaerd hadden. In 't eind nogtans en met taeijen arbeid bragt hy 't zoo ver dat er, in de eerste dagen van September, by eene monstering gehouden in het keurvorstendom van Trier, tusschen de veertien en achttien duizend voetknechten verzameld stonden naest zevenduizend peerden⁽¹⁾, waermede Willem over het grondgebied van Keulen en Aken naer de Maeskanten kwam, voornemens zynde te Luik zelf den

(1) Zie Groen's Archives, III, bl. 291. - Strada, bl. 243, begroot Oranjes leger op 28,000 man.

[p. 439]

stroom over te gaen⁽¹⁾ en verder in het land te dringen, volgens dat de omstandigheden zouden meêbrengen⁽²⁾.

Den 4 October schreef de prins, uit het slot van Witthem⁽³⁾, aen de stedelyke overheden en de ambachten van Luik om den vryen doortogt door hunne stad te verkrygen mitsgaders de benoodigde levensmiddelen tegen betaling. Maer des anderdags antwoordden burgemeesters en gezwoornen dat zy, zonder de toestemming van hunnen prins bisschop, van Sint Lambrechts Kapittel en van de dry Staten 's lands van Luik, den gevraegden doortogt niet toestaen konden⁽⁴⁾. Aen deze wei-

(1) Oranje had het oog op Luik van in het begin des jaers, en Alva wist dat wel. Zie diens briefwisseling met Geeraert van Groesbeck, bisschop van Luik, in het derde Deel der Corresp. de Guill. le Tac. bl. 338, vlgg. Zie over dien kerkvoogd hiervoren, bl. 263, aenteek. 2.

(2) Zie Strada, bl. 243, vlg.

(3) Een dorp tusschen Maestricht en Aken, met een kasteel, waer prins Willem zich feitelyk meester had van gemaekt.

(4) Zie de beide oorkonden in de Corresp. de Guill. le Taciturne, III, bl. 19-21.

[p. 440]

gering, hoe beleefd dan ook, verwachtte zich Willem niet. Men had hem doen gelooven dat hy veel byval te Luik zou gevonden hebben, alwaer de nieuwe godsdienst talryke aenhangers gemaekt had. Hy rekende vooral op de medehulp van Willem Vander Marck heer van Lummen en van Seraing⁽¹⁾, een woestaert zonder weêrga en een gezworen vyand zoo wel van de Catholieken als van de Spanjaerts, alsmede op die van zekeren Andries Bourlette, weleer ontvanger van Limburg, maer om zyne kettersche gezindheid gebannen uit de hoofdstad, alwaer hy niettemin nog vele vrienden telde. Intusschen moest de prins het nu anders overleggen en week den volgenden dag noordwaert af naer Stockhem⁽²⁾, alwaer zyne benden, des nachts, door eene ondiepte het water over geraekten, buiten de weet der Spanjaerts welke, in de buert, Maestricht naest andere grenssteden bezet hielden⁽³⁾.

(1) Zie hiervoren, bl. 221, aenteek. 2.

(2) Een vlek op den linken oever der Maes, dry mylen onder Maestricht.

(3) Zie een gelyktydig verhael van prins Willems krygstogt door een' ooggetuige, by Gachard, Corresp. de Guill. le Tac. III, bl. 319-23.

[p. 441]

In Tongeren was geen krygsvolk, hebbende de Luiksche kerkvoogd de hem aengeboden Spaensche benden er niet in toegelaten⁽¹⁾: ook nestelde er, na een paer dagen, de prins met zyn volk, en deed van daer nieuwe poogingen, nu by de Luiksche stadsvoogden, dan weêr by den bisschop zelf en diens kapittel, om vryen doortogt, om levensbehoeften en ja om geldelyke ondersteuning; doch alles te vergeefs⁽²⁾: Geeraert van Groesbeck wilde onzydig blyven en geene party nemen voor noch tegen den prins van Oranje; maer zocht enkelyk zyn land en onderdanen aen de rampen des oorlogs te onttrekken.

Doch reeds was de hertog van Alva met zyn overwinnend leger naer den Maeskant afgekomen, eerder om den prins van Oranje te dwarsboomen en afbreuk te doen, dan om hem in het open veld te bevechten. Beider magt kon niet merkelyk verschillen; maer 't was niet wys of niet noodig den uitslag

(1) Groesbeck had insgelyks, uit enkel voorzigtigheid, geene spaensche troepen in zyne bisschoppelyke stad willen ontvangen.

(2) Zie de briefwisseling in de Corresp. de Guill. le Taciturne, III, bl. 22-28.

[p. 442]

van den krygstogt te wagen aen de onwisse kans van een algemeen gevecht: want indien de hertog het spel verloor, zoo kon de vyand tot in het hert des lands voortrukken, terwyl in tegendeel, met hem in den draei te houden en den aenvoer van lyftogt moeijelyk te maken, het te voorzien was dat de prins het niet lang zou kunnen uithouden, maer weldra genoodzaekt wezen zyn leger af te danken, en dat dus het doel bereikt kon worden zonder groote opofferingen. Alva hield zich dan in staet van verdediging, hebbende overigens de aenzienlykste steden van Brabant voorzien van de noodige manschap. Thienen had eene bezetting van omstreeks vierduizend voetknechten en eene ruiterbende. Leuven werd beschermd door veertienhonderd Waelsche busschieters, Mechelen door twee vendels Duitschers en een aental Walen, en Brussel insgelyks was behoorlyk verzekerd door inlandsch krygsvolk⁽¹⁾.

Den 12 October vertrok Oranje van Tongeren naer Sint-Truijen, wordende van naby gevolgd door de Spanjaerts. Deze namen eene goede gele-

(1) Zie de Corresp. de Guill. le Tac. III, bl. x en 327.

[p. 443]

genheid waer om den vyand te overvallen, en sloegen hem zeshonderd man af; daerby ontnamen zy hem meer dan tweehonderd troswagens, onder welke er ettelyke geladen waren met kelken en kerkgewaden, om te doen zien welke soort van vryheid die vreemde plonderaers en dweepende geuzen hier te lande kwamen stichten. Oranje geraekte niettemin in Sint-Truijen, waer hy nog aenhang had onder de burgery, vroeger reeds gedeeltelyk misleid en bedorven door de edele bondgenooten die daer, in 1566, hunnen opstal gehad hadden.

Prins Willem was echter in die stad niet gekomen om daer eenig verblyf te houden: neen, hy had het immer gemunt op Brabant; maer alvorens hy zich regtstreeks derwaert dorst rigten, zocht hy eerst zyne krygsmagt te vermeerderen met eenige fransche benden van Hugenooten, welke hem aengebragt werden door zekeren heer de Genlis. Die vreemdelingen kwamen door het Luxemburgsche en het Naemsche, en deden Oranjes soldaten na, met de ryke abtdy van Sint Hubertus in Ardennen-woud uit te plonderen en in brand te steken, wat, na korte dagen, zy nog eens herhaelden te

[p. 444]

Hastière⁽¹⁾ alwaer zy over de Maes trokken⁽²⁾.

Prins Willem betaelde weldra den verregaenden moedwil zyner fransche vrienden; want den 20 October, terwyl hy, aen de kanten van Geldenaken, de Jauche⁽³⁾ overzette, werd hy door Alva ingehaeld, die zyne achterhoede overviel en er eene deerlyke slagting van maekte. Oranje verloor dryduizend zyner beste mannen, behalve de gekwetsten. Onder deze telde men, naest andere lieden van aenzien, den graef van Hoogstraten, die het jaer daerna aen zyne wonden stierf⁽⁴⁾.

Ondanks dit zwaer ongeval, vereenigden beide oversten, de heer van Genlis en prins Willem, hunne krygsmagt⁽⁵⁾ naby Geldenaken en derhalve

(1) De abtdy van Hastière stond aen den regten kant der Maes, zeven mylen van Namen, en op kleinen afstand van Waulsor.

(2) Zie Gachard, Corresp. enz. bl. x en 330-31.

(3) Het riviertje van dien naem neemt zynen oorsprong in 't Zuidoosten van Geldenaken of Jodoigne, en ontlast zich te Orp-le-Petit in de dusgenaemde kleine Ghete. -

(4) Zie Gachard, locis cit.

(5) De magt van Genlis was niet zeer groot, bestaende uit 500 peerden en 3000 voetknechten. Zie Motley, III, bl. 23.

[p. 445]

op Brabantschen bodem, alwaer Oranje gehoopt had byzonder veel byval te zullen vinden; doch zulks viel gansch verkeerd uit. Niet ééne stad gaf den minsten blyk van toegenegenheid voor de Oranje-zaek: terwyl de hertog van Alva voortaen niet meer den vyand op de hielen volgde, gelyk hy tot dan toe gedaen had; maer hem overal zocht voor te blyven en tegen te houden. Hy nam post digt by Leuven, hebbende de bezetting van Thienen merkelyk versterkt, waer nogtans Oranje beproefde in te geraken, doch het hoofd stiet en deinzen moest⁽¹⁾.

Deinzen moest hy eerlang overal, want het leger leed aen alles gebrek, des te meer dat Alva op doodstraf verboden had levensmiddelen te verschaffen aen de geuzen⁽²⁾ die, zonder geweld te gebruiken, niets krygen konden en klaegden dat zy sedert veertien dagen geen brood gegeten hadden⁽³⁾. Wat dan gedaen? De prins van Oranje

(1) Zie Gachard, Corresp. enz. bl. 332.

(2) Bor, I, fol. 183 v^o voegt er by dat de hertog, op het platte land, de steenen uit de windmolens halen deed, om het malen onmogelyk te maken.

(3) Zie Gachard, bl. 333.

[p. 446]

hield raed met zyn' broeder Lodewyk, die hem zyne overschotten uit Friesland had aengebragt, en met andere legerhoofden; en de uitkomst was dat men naer Luik weêr zou keeren, de stad, met of tegen den dank des bisschops innemen, en er zich versterken om den winter door te brengen. In alle geval kon men daer ter plaetse de Maes over⁽¹⁾ en, des noods, naer Duitschland trekken.

Zoo gezeid dan, zoo gedaen. Den 2^den November legerde prins Willem naby Luik. Den 3^den schreef hy, uit zyn kamp, aen den bisschop en diens kapittel om, op nieuw, den vryen doortogt te vragen; doch kreeg den eigen dag een weigerig antwoord. Des anderdags herhaelde hy nog eens zyne vraeg, maer verzocht er dit mael lyftogt by, tegen billyke betaling. Zelfde weigering van wege het geestelyk gezag. Alsdan aerzelde hy niet meer, maer deed aenstonds de vyandlykheden ondernemen. Een Luiksch uitwykeling, Everaert Spierinck, die een bezoek in zyne geboortestad gedaen had om te vernemen hoe zyne medeburgers gestemd waren,

(1) Om de Maes elders door te waden, daer was nu niet meer aen te denken, zynde door de najaersregens de stroom te zeer gezwollen.

[p. 447]

bragt de verzekering dat er zeer velen zich voor Oranje zouden verklaren, indien deze haestiglyk en heviglyk aenrandde, iets wat de prins niet dierf doen, uit vrees van den burgerkryg in de stad te ontsteken. Aldus gaf hy tyd aen den kerkvoogd om eenige middelen van tegenweer aen te wenden. Deze had, eene maend te voren, de aengeboden hulpbenden van Alva geweigerd: nu in tegendeel vroeg hy om onderstand⁽¹⁾ en verkreeg dien spoedig. Alva zond eenige waelsche vendels naer Hooi, eenige andere naer Luik, die den moed der weldenkenden opbeurden⁽²⁾, terwyl de hertog zelf aen het hoofd van een talryk leger naderde. Van zynen kant was de bisschop nacht en dag op de been, vergezeld van Sint Lambrechts kapittel, de straten en de vesten afloopende en de burgers met hand en stem aenmoedigende om hunne haerdsteden, huisgezinnen en eigendommen, om het Vaderland en, meer nog dan dat alles, hunnen godsdienst manhaftiglyk te verdedigen, enz.⁽³⁾

(1) Zie de briefwisseling tusschen den hertog en den bisschop, by Gachard, Corresp. de Guill. le Tac. III, bl. 338-366.

(2) Zie Gachard, aldaer, bl. xii en 334.

(3) Zie Gachard, bl. xii.

[p. 448]

Om kort te zyn, reeds den 5 November, hoorende dat de Spanjaerts slechts een paer mylen meer van de stad waren, brak Oranje haestiglyk het beleg op, nu niet meer om naer Duitschland, maer om naer Frankryk te wyken, zynen weg nemende gelyk hy best zou kunnen. Des prinsen krygslieden waren razend van honger, en hadden daerenboven bykans geene soldy getrokken: ook verlieten zy Luik niet zonder hun hart op te halen tegen de kloosters van Sint Gielis en Sint Laurentius, waer zy het vuer aen staken⁽¹⁾, gelyk zy al mede veel kwaed deden aen de voorsteden, tot dat weldra de ingezetenen geduld verliezende de heengaende geuzen op het lyf vielen, en er meer dan vierhonderd hielden liggen, behalve dat zy ook boven de honderd geladen troswagens afnamen en buit maekten⁽²⁾.

Aldus eindigde Oranjes krygstogt van 1568 tegen de Nederlanden. Men mag zeggen dat hy geheel mislukt was; want Willem had ja veel kwaed gedaen of laten doen, maer volstrekt nergens voet kunnen nemen of de landzaten tot zyne

(1) Zie Gachard, bl. 366.

(2) Zie daer, bl. 335.

[p. 449]

belangen doen overslaen. Het eenigste waer hy, teregt, roem mogt op dragen is, dat, met zeer bekrompen middelen, hy de magt van Spanje had durven trotsen, en in 't worstelperk treden met de sterkste monarchy van gansch Europa.