Vaderlandsche historie. Deel 10

[p. 383]

Tiende hoofdstuk.

alva, zeer vermaerd als krygsman. - wat hy hier te lande hadde moeten doen. - zyn eerste bezoek aen de landvoogdes. - zyne magt veel grooter dan die van margareet. - gevangenneming van egmont en hoorn. - ontslag en vertrek der hertogin van parma. - de raed der beroerten door alva ingesteld. - diens wettigheid en bevoegdheid onderzocht. - opkomst der boschgeuzen.

1567-1568.

Ferdinand Alvarez⁽¹⁾ van Toledo, hertog van Alva⁽²⁾, was 59 jaer oud toen hy naer de Nederlanden kwam⁽³⁾. Afkomstig uit een der grootste huizen van Spanje, en van zyne teere jeugd af in den wapenhandel geoefend, had hy, onder zyne tyd- en landgenooten, den naem verworven van

(1) Zeer oude spaensche familie-naem.

(2) Eigentlyk Alva de Tormes, eene stad in het koningryk van Léon, gelegen op de rivier de Tormes, en door haren bynaem onderscheiden van een ander Alva.

(3) Hy was geboren in het jaer 1508.

[p. 384]

een der uitstekendste oorlogsmannen zyner eeuw, en dien roem op dit oogenblik nog vermeerderd door eenen togt, waer de Geschiedenis misschien geen tweede voorbeeld van oplevert. Hy was den 10 Mei uit de haven van Carthagena⁽¹⁾ afgevaren met zes en dertig galeijen, hem door Andreas Doria aengebragt en bemand met vyftien vendelen voetvolk, terwyl twee andere vendels te Tarragona inscheepten, en hem volgen moesten. Deze troepen, onlangs aengewerfd, waren bestemd om de oude regimenten, ongeveer 10,000 man uitmakende, 1200 ruiters daerin begrepen, welke de koning in Italië had⁽²⁾ en die met den hertog naer hier zouden komen, te vervangen. Deze hadden reeds de voorbaen genomen, toen Alva, den 17 Mei, te Genua aenlandde. Weldra stelde hy zich aen het hoofd dier krygsmagt en trok, door het vorstendom van Montferrat⁽³⁾, de Cottische Alpen

(1) Spaensche zeestad, in het koningryk van Murcie, op den oever der Middellandsche Zee.

(2) Zie hiervoren, bl. 341.

(3) Oud hertogdom van noordelyk Italië, grenzende, noord- en westwaert aen Piémont, oostwaert aen het Meilandsche en zuidwaert aen het land van Genua.

[p. 385]

over⁽¹⁾, voorts langs de grenzen van Zwitserland en van het dusgenaemde Dauphiné, om verder door Franche-Comté en Lorreynen het Luxemburgsche te bereiken. Dit deed hy met zoo volmaekt eene orde en tucht dat, op geheel dien langen weg, geene enkele boerenstulp, geen akker of veld, de minste schade leed⁽²⁾.

Alva liet nimmer zynen krygsroem bezwalken. Men beweert, zegt een schryver der verledene eeuw⁽³⁾, dat, in den loop van zestig jaren van oorlog, onder verschillende luchtstreken, tegen velerlei vyanden, gedurende alle de jaergetyden, hy nimmer verslagen, noch voorgekomen, noch verrast is geworden.

Wy zeiden hiervoren⁽⁴⁾ dat, indien de koning dezen krygsman in 1559 als stadhouder naer onze provinciën gezonden had, in stede van hem op Margareet van Parma te laten volgen, de omwen-

(1) Langs den weg van Annibal, over den Mont-Cénis.

(2) Zie Strada, bl. 218.

(3) De abbé Raynal, in zyne Histoire du Stadhoudérat, bl. 31, uitgave van Brussel, 1831.

(4) Zie bl. 56.

[p. 386]

teling waerschynlyk geene plaets zou gehad hebben. Maer ook nog in 1567, byaldien de hertog de matigheid hadde weten te paren met de gestrengheid, zyn rol ware juist zoo moeijelyk niet geweest. Neen, men kon van hem niet vergen dat hy aen de groote misdadigen vergiffenis schonke; maer deze hadden reeds de vlugt genomen, en de deftige burgers begrepen thans beter dan ooit dat de hoofden der bondgenooten geene opregte vrienden waren van hun vaderland. Daerentegen bevond er zich eene aenzienlyke menigte van landzaten die slechts den stroom hadden gevolgd, overtuigd dat zy de goede zaek voorstonden, en het is te hunnen opzigte dat er toegevendheid hadde dienen gebruikt te worden. Hiermede zou het vertrouwen weêr zyn gekomen; het gros der vlugtelingen, die enkel uit vrees geweken waren, zouden tot hunne haerdsteden terug zyn gekeerd, terwyl men de voornaemste twiststokers hadde kunnen verwyderd houden, zoo niet voor altyd, ten minste zoo lang, tot dat het herstel der goede orde volkomen genoeg zou geweest zyn, om van een algemeen pardon niets meer te vreezen te hebben. Integendeel, met zich te doen verfoeijen, met, door overdreven streng-

[p. 387]

heid, al de kwade geruchten te bevestigen welke vóór zyne aenkomst geloopen hadden, werkte de hertog volstrekt in het belang van Willem den Zwyger. Want naermate dat het volk een dieperen afkeer opvatte tegen de spaensche heerschappy door Alva verbeeld, volgens die zelfde maet vernaderde het zich tot den prins van Oranje, en deze moest enkel trachten zoo veel aenhangers als mogelyk was in onze provinciën te hebben, om den goeden uitslag zyner nieuwe plannen te verzekeren. Indien de hertog van Alva den eersten gedragregel gevolgd hadde, zou Oranje misschien nooit hebben gedacht om eenen inval ni België te wagen, maer zich aen een onbepaeld ballingschap onderworpen hebben.

De hertog te Diedenhoven, als gezegd is, aengekomen zynde, vond daer onderscheidene duitsche regimenten hem afwachtende, onder het bewind der graven van Lodron⁽¹⁾, van Everstein en van Schauwburg⁽²⁾, waerdoor zyne krygsmagt vermeerderd werd tot omstreeks 24,000 man⁽³⁾.

(1) Zie hiervoren, bl. 341.

(2) Zie Strada, bl. 213.

(3) Zie Gachard, Corresp. de Philippe, I, bl. 564.

[p. 388]

Alva's eerste zorg was een' spaensch edelman naer Brussel af te veerdigen om de gouvernante in zynen naem te groeten en met haer over de plaetsen te spreken, waer men de krygslieden zou bestellen. Ter zelver tyd gaf hy bevel aen den graef van Lodron met twaelf vendels, ieder van 300 man, naer Antwerpen te trekken om daer de inlandsche bezetting te vervangen, terwyl hy zelf met het gros van 't leger, en vergezeld van vele belgische edellieden naer Brussel afkwam⁽¹⁾, dat hy den 22 Augusty in den namiddag bereikte.

Hy liet het krygsvolk grootendeels in de voorsteden, en begaf zich haestelyk zelf, met zyne lyfwacht en talryke edellieden, naer het Hof om zynen eerbied aen Margareet te bewyzen die, weinig te vrede van haren kant, den hertog zonder plegtigheid in hare slaepkamer ontving⁽²⁾, verge-

(1) Zie byzonderheden over Alva's reis in eenen brief van Antonis Van Straelen aen den prins van Oranje, in Groen's Archives, enz. III, bl. 114, vlgg. Zie mede Pontus Heut. bl. 432-33.

(2) De gouvernante was eenige dagen ongesteld geweest, en vond daer eene reden in om Alva zonder complimenten te ontvangen; doch inderdaed was het misnoegdheid wegens zyne aenkomst, vooral met zoo groote krygsmagt. Zie Strada, bl. 214.

[p. 389]

zeld zynde van Egmont, Mansfelt en Aerschot⁽¹⁾. Na een kort gesprek, beleefd maer koel, vooral van de zyde der gouvernante, nam de hertog zyn afscheid en koos oogenblikkelyk zyn verblyf in het huis van Kuilenburg⁽²⁾.

Daegs daerna zond hy aen Margareet de brieven waer de koning hem voor diens zuster meê belast had, alsook zyne benoemingsbrieven tot kapitein generael der Nederlanden⁽³⁾. Hieruit scheen dat

(1) Zie een verslag van dat eerste bezoek, aen den koning gedaen, by Gachard, Corresp. de Philippe, I, bl. 567-69.

(2) Zie hiervoren, bl. 202, aenteek. 1. - Strada, I, bl. 214, en vele andere schryvers zeggen het zoo. Volgens de Hist. de Bruxelles van Henne en Wauters, I, bl. 412, met welke Pontus Heut. bl. 433, overeenstemt, zou Alva zynen intrek genomen hebben in het huis van Jauche (op den hoek der Naemsche straet); en indien men Antonis Van Straelen gelooven moest, by Groen, III, bl. 116, zou de hertog gaen woonen zyn in het huis van Hoogstraten, naby of op de Place royale. Daer is overigens weinig aen gelegen wie hier gelyk heeft, want na korten tyd betrok Alva het paleis zelf en is daer sedert gebleven.

(3) Zie Strada, bl. 214. Zie mede de Corresp. de Philippe, I, bl. 567, vlgg. en den tekst van Alva's Commissie, geteekend den 1^sten December 1566, aldaer, II, bl. 600-602. Misschien heeft men hier te verstaen eene wyziging dier eerste Commissie, voorkomende aldaer, bl. 619-22, onder het datum van 31 January 1567.

[p. 390]

het burgerlyk bestier aen de hertogin van Parma blyven zou; maer in een tweede bezoek van dien dag, toen Alva zich alleen vond met de vorstin, toonde hy haer andere brieven, waerin hem eene magt gegeven werd welke die van Margareet verre overtrof, en zoo goed als onbepaeld heeten mogt⁽¹⁾. Zulks mishaegde de gouvernante derwyze, dat zy er niet alleen openbare klagten over deed, maer tevens by den koning dringend verzocht om van den last des algemeenen landbestiers, sints zoo veel jaren met de meeste opoffering waergenomen, eindelyk ontslagen te worden⁽²⁾.

Deze veroetmoediging van Margareet en de achterstelling van haer gezag aen dat van den nieuwgekomen⁽³⁾ was het eenigste niet dat haer tegen

(1) Zie den tekst dier nieuwe Commissie gedagteekend van den 1^sten Maert 1567, aldaer, bl. 626-27.

(2) Zie Strada, loc. cit. Zie mede eenen brief van Margareet aen den koning, in de Corresp. de Philippe, I, bl. 570-71, en een anderen van Alva, aldaer, bl. 571-72.

(3) De koning, in zyne laetste Commissie, zegt uitdrukkelyk dat, in alles wat de hertog van zynent wege gebieden zal, de gouvernante, zoo wel als alle andere ambtenaren, hem gehoorzamen moet even als aen zynen eigen persoon; en zulks tot dat hy zelf in deze provinciën zal gekomen zyn.

[p. 391]

't hoofd sprong. De vorstin had mede uit Alva's mond verstaen dat hy gezonden en gekomen was om straf te oefenen tegen hen, 't zy edelen of onedelen, die schuld hadden aen de gewezen onlusten, en voorspelde daer niet uit dan heillooze gevolgen. Reeds had de hertog, haers ondanks, Brussel voorzien van een paer duizend man, uit Italië meêgebragt; te Gent stelde hy eene bezetting van negentien vendels; andere steden kregen insgelyks manschap, volgens grootte en bevolking, maer tevens zoodanig geregeld, dat de hertog, als het nood was, op een halven dag tyds of nog minder, al zyne krygsmagt verzamelen kon, en overal waer de spaensche troepen post namen, daer moesten de inlandsche benden uittrekken. De ruitery werd grootendeels besteld te Diest en in de omstreek, op de domeinen van Willem den Zwyger⁽¹⁾.

Een der eerste voorwerpen waer de hertog, vol-

(1) Zie Pontus Heut. bl. 433.

[p. 392]

gens zyne instructiën, zich moest bezig meê houden, was het oprigten van onderscheiden kasteelen in sommige nederlandsche steden, meer blootgesteld dan andere aen den inval van vreemdelingen, als daer waren Valencyn, Groningen en Antwerpen. Zulks gaf dan ook eene gemakkelyke gelegenheid aen Alva om de edellieden, vooral de leden van den Staetsraed dikwerf byeen te roepen en met hen over die belangen te spreken. Dit deed hy werkelyk gedurende de eerste dagen van zyn verblyf te Brussel, en ja met zoo veel beleefdheid ten aenzien der gouvernante en zoo veel lieftalligheid jegens de heeren, dat nagenoeg allen tot de minste achterdocht hadden afgelegd. De graef van Egmont was van dat getal, dagelyks aen het hof verschynende en met den hertog op een vertrouwelyken voet omgaende, tot zoo verre zelfs dat hy zyn voormaligen ambtgenoot den graef van Hoorn aenmaende om Weert daer te laten⁽¹⁾ en mede naer Brussel te komen, gelyk Hoorn dan ook welhaest deed, en, op zyne beurt, met een even vriendelyk

(1) Alva zelf had ook den graef uitgenoodigd of liever uitgelokt om naer Brussel te komen. Zie Gachard, Corresp. de Philippe, I, bl. 563 en de aenteek.

[p. 393]

gezigt onthaeld werd. Dit alles was echter maer veinzery: beide heeren⁽¹⁾ stonden op het zwarte boek, en waren bestemd tot eene voorbeeldige straf.

Alva wachtte slechts naer eene gunstige gelegenheid om de hand op de twee edellieden te gelyk te leggen, en om ter zelver tyd zich te verzekeren van Egmonts secretaris Jan Casenbroot heer van Backerzele⁽²⁾, alsmede van den Antwerpschen burgemeester Antonis van Stralen, een groot vertrouweling van Willem den Zwyger⁽³⁾.

Den 9 September scheen het goede oogenblik gekomen. De hertog beriep in het huis van Kuilen-

(1) Ten opzigte van Egmont had Alva zich byzonder valsch gedragen. De edelman was hem plegtiglyk te gemoet gegaen tot Thienen, en daer met zoo veel vriendschap ontvangen geworden, dat hy voortaen niet luisteren wilde naer den raed van sommigen die zyn vertrouwen voor onvoorzigtig hielden. Zie Strada, bl. 215.

(2) Deze edelman werd gehouden voor byzonder wel onderrigt van al de geheimen des bondgenootschaps. Zie Strada, bl. 215.

(3) Alva meende met die vier personaedjen al de draden der samenzwering te zullen in handen hebben.

[p. 394]

burg eene vergadering om raed te houden over het ontworpen kasteel van Antwerpen, en daer het plan van te bespreken⁽¹⁾. Ter gestelder ure verschenen er Egmont en Hoorn, naest Arenberg, Mansfelt, Aerschot, Noircarmes⁽²⁾ en eenige Spaensche heeren of ingenieurs. Het was avond; en reeds had Alva de zitting vry wat gerekt, tot dat hy, omstreeks den zessen, de tyding ontving van de in hechtenis-neming der twee laetstgenoemde heeren Casenbroot en van Stralen. Alsdan hief de hertog de vergadering; en op het oogenblik dat de graef van Egmont de zael verliet, om in eene andere plaets een schaekspel voort te zetten dat vóór de zitting aengevangen was geworden, zie, daer komt een hoofdman van Alva's lyfwacht, don Sancho d'Avila, en vraegt hem in 's konings naem zynen degen, zeggende bevel te hebben van hem gevangen te nemen. De graef zich nergens aen verwach-

(1) Het kasteel van Antwerpen werd inderdaed nog dat zelfde jaer aengelegd, en de stad moest in de kosten treden voor de aenzienlyke somme van 200,000 kroonen. Zie het bewys in de Corresp. de Philippe, I, bl. 592. Zie mede de Geschiedenis van Antwerpen, IV, bl. 422, vlgg.

(2) Zie hiervoren, bl. 206, in de aenteek.

[p. 395]

tende bleef een oogenblik sprakeloos, doch eerlang weêr zich zelven meester zeide hy dat de degen, dien men hem thans afvroeg, vroeger niet nutteloos voor den koning was gevoerd geworden⁽¹⁾.

Ook de graef van Hoorn werd nagenoeg op de zelfde wyze aengehouden door een anderen hoofdman des hertogs en, even als Egmont, in een afzonderlyk vertrek van het huis opgesloten om, eenige dagen later, onder het geleide van dryduizend Spanjaerts naer het slot van Gent overgevoerd en daer bewaerd te worden⁽²⁾.

Meer andere lieden van aenzien werden in verschillende steden aengehouden en in hechtenis gesteld; doch velen ook, in tyds radende of voorziende waer het heen ging, maekten zich uit de voeten door de vlugt en zochten veiligheid in den vreemde. Tot dat getal behoorde de graef van Hoogstraten die, door Alva uitgenoodigd om naer Brussel te komen, en reeds op reis zynde, onder

(1) De omstandigheden van Egmonts gevangenneming worden by verschillende schryvers verschilliglyk voorgedragen. Wy volgen hier Wagenaar, VI, bl. 249.

(2) Zie Wagenaar, loc. cit. Zie mede Gachard, Corresp. de Philippe, I, bl. 572-74.

[p. 396]

wege vernam wat er in de hoofdstad gebeurd was, en dus zonder aerzelen terug naer Duitschland keerde⁽¹⁾.

De gevangenneming van Egmont en Hoorn verwekte te Brussel eene groote ontsteltenis en algemeene vrees. By het hof van Spanje daerentegen, waer de tyding den 19 September aenkwam, bragt zy geheel andere gevoelens voort en was den koning byzonder aengenaem, die meende dat zonder strengheid de orde in onze provinciën niet kon hersteld worden⁽²⁾. In andere landen en in andere hoven, waer Alva kennis gaf van hetgeen hy verrigt had, werd zyn gedrag verschilliglyk beoordeeld, goed- of afgekeurd volgens ieders gezindheid. Te Roomen vroeg de kardinael Granvelle aen die hem het nieuws boodschapte of Alva, te samen met Egmont en Hoorn, ook den prins van Oranje gevangen had; en een ontkennend antwoord krygende hernam hy, zeggende: ‘Indien die visch in Alva's netten niet mede begrepen is, zoo deugt zyne vangst volstrekt niet⁽³⁾.’

(1) Zie Gachard, Corresp. de Philippe, I, bl. 578.

(2) Zie Philips brief van 16 October aen Alva, in de Corresp. de Philippe, I, bl. 587.

(3) Zie Strada, bl. 216. De kardinael betreurde het lot van Egmont, van wien hy niet dan goed te zeggen heeft, in eenen brief van 2 Nov. in de Corresp. de Philippe, I, bl. 594-95. Zie daer nog eenen brief van 12 Nov. bl. 599.

[p. 397]

De hertogen van Beijeren en van Brunswyck, beide ridders van het Gulden-Vlies, hadden mede de tyding gekregen, en dorsten in hunne antwoorden Alva niet regtstreeks tegenspreken: de eerste liet nogtans hooren dat hem zulks geen genoegen had gedaen, en dat hy hoopte de graef van Egmont zou zyne schuldeloosheid kunnen bewyzen⁽¹⁾. Maer wie in dit oogenblik het minste vrede had, was Margareet van Parma die, verre van toegestemd te hebben in de gevangenneming der beide heeren, niet eens onderrigt was geworden van Alva's voornemens. Deze, 't is waer, zocht zich te verschoonen met te zeggen dat hy, op bevel van

(1) Zie den brief des hertogs van Beijeren by Gachard, Corresp. de Philippe, I, bl. 580, en hoe Alva zelf aen den hertog van Brunswyck schreef, by Groen, Archives, enz. III, bl. 126-27. - Keizer Maximiliaen II, by brieven van 19 en 20 October 1567, verzocht dringend den koning om Egmont en Hoorn op vrye voeten te stellen en hen rekening te laten geven van hun gedrag. Zie de oorkonden in de Corresp. de Philippe, I, bl. 588.

[p. 398]

den koning zelf, stil gezwegen had ten einde alleen verantwoordelyk te blyven voor de oogen van het publiek en alle hatelykheid van 's konings zuster af te weren⁽¹⁾. Hiermede was echter de gouvernante niet voldaen: neen, den 11 September schreef zy andermael aen haer broeder, en drong nog meer dan te voren aen om haer ontslag te bekomen, hetgeen zy dan ook eindelyk verwierf, te samen met eene lyfrent van veertienduizend dukaten en vele betuigingen van dankbare aengekleefdheid⁽²⁾.

Reeds in de eerste dagen van October had Philip den hertog van Alva genoemd om Margareet te vervangen in hoedanigheid van algemeenen Stadhouder⁽³⁾. Kort daerna gaf de koning daer kennis van aen den Grooten Raed van Mechelen, wien hy voortdurend beloofde in de lente van het volgend jaer de reis naer deze landen te zullen onderne-

(1) Zie Strada, loc. cit. bl. 216.

(2) Zie Strada, bl. 218, en eenen brief van Ruy Gomez in de Corresp. de Philippe, I, bl. 583. Zie mede des konings brief van 13 October 1567 aen Margareet, aldaer, II, bl. 651.

(3) Zie de oorkonde van 8 October in de Corresp. de Philippe, II, bl. 650.

[p. 399]

men⁽¹⁾. Hetzelfde deed, op hare beurt, de hertogin, schryvende by omzendbrieven aen de provincieele Staten, aen de voornaemste geregtshoven en aen de stedelyke overheden, om aen die allen haer aenstaende vertrek, te samen met de reden waerom zy haer ontslag gevraegd had, bekend te maken⁽²⁾.

Margareet was immer zeer bemind geweest. Dit bleek vooral in dit oogenblik, toen de Staten van onderscheidene provinciën gezantschappen tot haer afveerdigden om de algemeene droefheid wegens haer vertrek te betuigen en haer meteen eene gelukkige reis te wenschen. Ja meer, Brabant bood haer een geschenk aen van 25,000 gulden en Vlaenderen een van 30,000, welke de vorstin aenveerdde⁽³⁾, gelyk zy mede blyken van vriendschap ontving van den koning en de koningin van Frankryk en zelfs van die van Engeland⁽⁴⁾. Eindelyk, na tot het laetste toe by iedere gelegenheid den

(1) Zie de oorkonde van 13 Oct. aldaer, bl. 652-54.

(2) Zie hare omzendbrieven van 9 en 19 December, by Gachard, Analectes Belgiques, bl. 295, vlgg. en Corresp. de Philippe, II, bl. 657.

(3) Zie het bewys in haren brief van 12 Jan. 1568, by Gachard, Corresp. de Philippe, II, bl. 6.

(4) Zie Strada, bl. 219-220.

[p. 400]

koning haer broeder te hebben aengemaend tot mededoogen en tot het aenwenden van zachte middelen⁽¹⁾, vertrok zy uit Brussel den 30 December, inzonderheid vergezeld van den graef van Mansfelt⁽²⁾, die met haer, door Zwitserland en het Meilandsche, in de laetste dagen van February Plaisance bereikte: en, na een kort verblyf in het Noorden van Italië, ging Margareet hare woonst vestigen te Ortona, in het koningryk van Napels.

Door het vertrek der Gouvernante, ging al de magt en al het gezag der landvoogdy dadelyk over op den hertog van Alva⁽³⁾, die er aenstonds gebruik van maekte om den last van strafoefening te vol-

(1) Zie de bewyzen in de Corresp. de Philippe, I, bl. 601-603.

(2) De hertog van Alva vergezelde Margareet tot aen de grenzen van Brabant; andere heeren gingen meê tot Luxemburg; maer de vorstin had zelf den graef van Mansfelt tot reisgezel gevraegd. Zie Alva's brief aen Mansfelt, in de Corresp. de Philippe, I, bl. 600.

(3) Alva gaf daer kennis van aen den Grooten Raed van Mechelen, by brief van 31 December, by Gachard, Corresp. de Philippe, II, bl. 658.

[p. 401]

brengen welke hem door den koning opgeleid was. Reeds van in September, kort na de aenhouding van Egmont en Hoorn, had Alva gereedschap gemaekt⁽¹⁾ tot het inrigten van een buitengewoon geregtshof of dusgenaemden Raed van Beroerten, samen te stellen uit zeven leden, weldra vermeerderd tot twaelf, en belast om die allen te vervolgen en te straffen die in het Verbond der Edelen getreden waren of dier Smeekschrift geteekend hadden, die geholpen hadden aen het verwoesten der kerken, aen het opbouwen der tempels, aen het onderhoud der predikanten, die deze geherbergd of hunne preken bygewoond en, met een woord, eenig deel aen de geuzery genomen hadden of niet belet wat zy konden en moesten beletten. De hertog zelf, als 's konings stadhouder, zou by den Raed der Beroerten voorzitten; maer noemde om, in geval van afwezigheid, zyne plaets te vervangen, den graef van Berlaymont en den heer van Noircarmes. Voorts noemde hy tot regters onderscheidene leden, presidenten of kanseliers van provincieele Raden of Geregtshoven, hem

(1) Zie zynen brief van 9 September aen den koning, in de Corresp. de Philippe, I, bl. 572-73.

[p. 402]

grootendeels door Viglius aengeduid en algemeen gekend voor deftige lieden⁽¹⁾, by wie hy slechts een paer Spanjaerts voegde, don Juan de Vargas en doctor Louis del-Rio⁽²⁾.

Men ziet, op den keus der leden van den Raed der Beroerten was weinig of niets af te wyzen: ook gaf er Philip zyne volle goedkeuring aen⁽³⁾; doch hier te lande werd, van eerst af, de bevoegdheid zelf van den Raed ernstig tegengesproken of geloochend, en wordt tot heden toe door velen betwist. En trouwens het is zeer moeijelyk over dat vraegstuk eene billyke uitspraek te doen. Wy hebben reeds meer dan eens opgemerkt⁽⁴⁾ dat, in de middeleeuwen, zekere grove misdaden, als geweldenaryen tegen de Kerk, aenslagen tegen den vorst of zyne heerlykheid, aen het oordeel der gewoone schepenbanken onttrokken waren, en

(1) Zie hunne namen en titels opgegeven door Gachard, in de Bulletins de l'Académie, XVI, P. II, bl. 53.

(2) Spanjaert was deze ja van afkomst; maer niettemin in onze provinciën, namelyk te Brugge, geboren. Zie Prescott, III, bl. 48, en Juste, II, bl. 419.

(3) Zie 's konings brief van 15 Oct. 1567, in de Corresp. de Philippe, I, bl. 584.

(4) Zie ons Vierde Deel, bl. 435, aenteek. 2.

[p. 403]

slechts door den vorst zelven in zynen byzonderen raed beregt en gestraft moesten worden. 't Is waer, daer was met verloop van tyd, inzonderheid sedert de vyftiende eeuw, verandering aen gekomen, en onze prinsen hadden, telkens ter gelegenheid hunner bezitneming, vastgesteld dat voortaen de landzaten uitsluitelyk zouden gevonnisd worden door hunne natuerlyke of gewoone regters en volgens de bestaende wetten, zoodat zy niet meer konden gedaegd worden voor buitengewoone zoo min als voor vreemde regters⁽¹⁾. Des nogtans niet tegenstaende hielden de meeste regtsgeleerden van den tyd den Raed der Beroerten voor wettig en bevoegd, byzonderlyk hierop steunende dat de privilegiën, door den vorst aen zyne onderdanen geschonken, verklaerd moesten worden uit des vorsten oogmerk en wil, welke zeker niet konden geweest zyn van misdaden tegen zyn vorstelyk gezag en weerdigheid met zulke privilegiën te be-

(1) Zie M.J. Britz, Mém. sur l'ancien droit belgique, bl. 367, in het XX^ste Deel der Mémoires couronnés de l'Acad. royale. Zie mede E. Poullet, Mém. sur la Joyeuse Entrée de Brabant, bl. 136, in de zelfde verzameling, tom. XXXI.

[p. 404]

gunstigen⁽¹⁾. Volgens deze beginselen meenden zy dan dat de koning het regt had de begane misdaden voor zynen eigen af door hem aengestelden regterstoel te mogen beroepen en straffen, zonder aldus zynen eed te schenden of te kort te blyven aen hetgeen hy beloofd had.

Het schynt wel dat ook die regtsgeleerden, tot Viglius toe⁽²⁾, en ja om dezelfde redenen, of volgens dezelfde princiepen, de bevoegdheid van den Raed der beroerten erkenden ook voor de ridders van het Gulden-Vlies, terwyl anderen beweerden dat, volgens de Statuten der Orde en keizer Karels Edict van 1531⁽³⁾, de Vliesridders niet verantwoordelyk waren dan voor het Kapittel, uit hunne medebroeders samengesteld, en vergaderd onder de voorzitterschap van het hoofd der Orde of diens wettigen plaetsvervanger. En niet alleen beriepen zich Egmont en Hoorn op hunne privilegiën als leden der Orde⁽⁴⁾; maer de graef van Mansfelt,

(1) Zie Bilderdijk, Geschied. des Vaderlands, VI, bl. 93. -

(2) Zie De Bavay, Procès du comte d'Egmont, bl. 21-22. -

(3) Zie De Bavay, bl. 8.

(4) Zie onderscheidene stukken voorkomende in het Supplément op Strada, I, bl. 11, 22, 82.

[p. 405]

anders zoo koningsgezind, had niets onbeproefd gelaten, zoo by Philip zelf als by den hertog van Alva⁽¹⁾ om de privilegiën der Orde aen de gevangen ridders te doen toepassen⁽²⁾; en Berlaymont zelf, die zoo gereedelyk in zyne benoeming tot lid van den Raed der beroerten had toegestemd, meende op zyne beurt den koning te moeten aenmanen om de privilegiën der Vliesridders te eerbiedigen⁽³⁾. Alles nogtans te vergeefs: Philip had het vraegstuk, in Spanje, door geleerde en gemoedelyke raedslieden doen onderzoeken, en voor antwoord gekregen dat de vorderingen der Vliesridders ongegrond waren⁽⁴⁾, weshalve hy aen zynen stedehouder hier te lande opene brieven

(1) Zie des graven brief van 8 Dec. 1567 aen den koning, in de Corresp. de Philippe, I, bl. 607. Zie mede eenen brief van Alva aen den koning, aldaer, bl. 578.

(2) Mansfelt was, sedert 1562, door zyn tweede huwelyk met Maria van Montmorency, Hoorns zwager geworden.

(3) Zie 's mans brief van den 29 Dec. 1567 aen den koning, in de Corresp. de Philippe, I, bl. 614.

(4) Zie 's konings brief van 20 December aen den hertog van Alva, aldaer, bl. 612.

[p. 406]

zond, hem magtigende om zonder aerzelen de misdadige Vliesridders voor het geregt te roepen⁽¹⁾.

De koning kan dan te goeder trouw zyn voortgegaen, en gemeend hebben in zyn regt te wezen ten opzigte der onderdanen en der Vliesridders; want men mag niet ligtveerdiglyk onderstellen dat mannen als een Viglius en andere regtsgeleerden, tegen de stem van hun geweten en den klaren zin der bestaende wellen aen, valschen raed aen den landheer gegeven hebben. Maer het is veel moeijelyker den koning vry te spreken van kwade trouw en willekeur in zyn gedrag ten aenzien van eene menigte edele vazallen, welke hy gelykelyk door den Raed der beroerten liet vervolgen als schuldig aen hoogverraed of gekwetste majesteit⁽²⁾. Doch de belanghebbende leden des adels

(1) Zie de patentbrieven in de Corresp. de Philippe, II, bl. 630. De heer Gachard houdt het stuk, te regt, voor geantidateerd. Zie dezelfde collectie, I, bl. 528, aenteek. 1.

(2) Volgens eene verklaring van den Raed der beroerten, door den koning goedgekeurd en bevestigd (zie de Corresp. de Philippe, I, bl. 590) werden alle de onderteekenaers van het dusgenaemde Compromis gehouden voor schuldig aen het crimen laesae majestatis, en zelfs zy die zulks begunstigd of daertoe geholpen hadden. Zie daer, bl. 609. Zie mede Pontus Heut. bl. 435.

[p. 407]

bragten daertegen in, en naer ons inzien met regt en reden, dat zy niet des konings onderdanen waren, maer zyne leenmannen. Daer voegden zy by dat de onderdanen alleen het crimen majestatis begaen kunnen, terwyl de leenman, wanneer hy zyne pligten schendt of zich vergrypt tegen zynen vorst, eigentlyk in meineed of félonie vervalt: en wil uit dien hoofde de leenheer hem straffen, deze alsdan den misdadige roepen moet voor diens medeleenmannen of zyne pares in curia, zynde geen ander geregtshof bevoegd om in zulke zaken vonnis te stryken⁽¹⁾.

Nog eens, de redenen door de beschuldigde edellieden bygebragt, waren, naer ons inzien, onwederlegbaer; doch, gelyk het gaet, zy werden van der hand gewezen, de Raed der beroerten verklaerde zich wettig en bevoegd, met dit gevolg dat, den 25 January 1568, by plegtig edict in 's konings naem uitgeveerdigd, prins Willem van Oranje, betigt van eene lange reeks van misdry-

(1) Zie Bilderdijk, Vaderl. Geschied. VI, bl. 93.

[p. 408]

ven, ongetrouwigheden en pligtschennissen, gedagvaerd werd om, binnen de dry mael veertien dagen, te Brussel voor den hertog van Alva te verschynen, ten einde zich te verantwoorden en te verontschuldigen, op straf, by aldieu hy in gebreke bleef, van eeuwigen ban en verbeurte van al zyne goederen⁽¹⁾.

Ter zelver tyde, en met nagenoeg gelyke formen, werden ook gedagvaerd Willems broeder Lodewyk van Nassau, de graven van Hoogstraten, van den Berg⁽²⁾ en van Kuilenburg, Hendrik van Brederode, en andere, voor het oogenblik uitlandige heeren; maer niet één van allen wilde of waegde het den gedanen oproep na te komen: neen, zy hielden zich voldaen met te protesteeren tegen de wettigheid en de bevoegdheid van den Raed der beroerten, steunende, over 't algemeen, op de gronden hiervoren vermeld⁽³⁾.

(1) Zie de oorkonde by Pontus Heut. bl. 435 of by Bor, I, fol. 156 v^o. Zie mede de aenstonds te melden Apologie, bl. 207 en 213.

(2) Versta graef Willem van den Berg, Oranjes schoonbroeder. Zie hiervoren, bl. 221, aenteek. 2.

(3) Zie Oranjes antwoord en protestatie by Bor, fol. 157, v^o vgl. of den origineelen tekst, gedagteekend uit Dillenburg den 3 Maert, onder de Annexen aen zyne dusgenaemde Apologie, Brussel, 1861, bl. 251-59. Het was te dier gelegenheid dat Oranje, in een openbaer schrift ondernam zich te ontschuldigen van de misdryven hem aengetegen. Zie de dusgenaemde Justification in dezelfde Apologie opgenomen, bl. 159-205.

[p. 409]

Intusschen ging de Raed voort met zyne hatelyke werkzaemheden. Daer waren Commissarissen genoemd⁽¹⁾ om in alle de provinciën de pligtigen op te zoeken en, meteen, om de goederen der voortvlugtigen te doen opteekenen⁽²⁾. De zaken van de eenen en de anderen, door de plaetselyke regtsbeambten nauwkeurig onderzocht, moesten vervolgens, met stukken en al, overgemaekt worden aen den Raed der beroerten, die ze, op zyne beurt, andermael onderzocht en er uitspraek over deed, zoo nogtans dat de hertog van Alva, naer

(1) Zie den officieelen lyst dier commissarissen in de Corresp. de Philippe, II, bl. 642-48. Daerop volgen nog byzondere brieven van Alva, aen sommige Commissarissen geschreven, tot hunne commissie betrekkelyk. Zie bl. 654, 660, 663, 666.

(2) Die vrywillige verwydering zelf werd beschouwd voor eene schuld-erkentenis. Zie Bilderdijk, Vaderl. Geschied. VI, bl. 89-90.

[p. 410]

luid der statuten, het eindelyk vonnis velde⁽¹⁾.

Daer waren tyden dat de halsstraffen, immer gepaerd met de confiscatie der eigendommen, tot hooge getallen liepen. Den 4 January 1568 werd het doodvonnis geveld tegen 84 inwoonders van Valencyn. Den 20 February verloren 37 Vlamingen het hoofd. Daegs daerna hoorden 25 burgers van Thielt en 46 van Mechelen zich veroordeelen tot een eeuwigdurend ballingschap met verbeurte hunner goederen⁽²⁾, enz. enz. Geen wonder derhalve dat het volk aen het werk van den nieuwen landvoogd den schandnaem gaf van Bloedraed, die hem sedert is gebleven. Men begrypt dan ook ligtelyk dat deftige edellieden, als Berlaymont en Noircarmes, welhaest zulk eene hatelyke taek als hun opgeleid was, moede werden, des te meer ja omdat zy weinig of niets in den Raed te zeggen of te verrigten hadden, dewyl alles in 't eind afhing van Alva's wil en beslissing. Zy bleven dan ook weldra te huis en verschenen op de vergaderingen niet meer, een voorbeeld dat met der tyd ook van

(1) Zie Gachard in de Bullet. de l'Académie, XVI, P. II, bl. 52 en 66.

(2) Zie Gachard, aldaer, bl. 62-63.

[p. 411]

andere leden gevolgd werd die, onder verschillende voorwendsels, hunne schuit zoo veel mogelyk van kant hielden. Het gevolg dan van zulke herhaelde afwezigheden of volstrekte onthouding was dat, van lieverlede, de voornaemste rol in de processen gespeeld werd door de Spanjaerts Vargas en Delrio, twee mannen waer Alva byzonder veel prys op stelde, als van wien hy het meeste werk gedaen kreeg, en welke hy daerom by iedere gelegenheid aen 's konings gunst en mildheid aenbeval, terwyl zy daerentegen, Vargas inzonderheid, het voorwerp werden van den algemeenen haet des volks.

Het was, als men raden kan, verboden het land te ruimen zonder reden en verlof, op straf van verbeurte zyner goederen; doch zulks kon niet beletten dat ontelbare lieden, die eenig deel, hoe klein ook, in de onlusten gehad hadden, het niet dorsten wagen om voor den Raed der beroerten te verschynen en hun vonnis af te wachten; maer liever alles verlieten, en de wyk naer elders namen om hun leven te redden.

Niet allen nogtans, die iets op hun rekening hadden, namen aldus de vlugt naer het buiten-

[p. 412]

land: neen, vele waeghalzen of lieden die anders niets te verliezen hadden, zochten schuilplaets in de wouden van Vlaenderen, van Atrecht of van Henegau, wat hun den bynaem deed geven van Boschgeuzen. Onder hen telde men niet weinige sectarissen die het vroeger deerlyk verkorven hadden en nog immer vervuld waren van haet tegen den katholyken godsdienst. Dit toonden zy door allerlei baldadigheden tegen de geestelykheid gepleegd, door het verwoesten of leegplonderen van kerken en kloosters, terwyl de boschgeuzen in het algemeen ook verbitterd waren op de regtsbeambten, die zy niet spaerden, wanneer er een in hunne handen viel⁽¹⁾. Het kwaed ging zoo ver, dat de hertog van Alva genoodzaekt werd sterke krygsbenden naer de streken te zenden, waer de geuzen zich ophielden, en groote moeite had om de openbare veiligheid te herstellen.

(1) Zie Juste, II, bl. 461.