Vaderlandsche historie. Deel 10

[p. 333]

Negende hoofdstuk.

des konings verontweerdiging by 't vernemen van het gebeurde. - hy belooft zyne overkomst. - maekt voorbereidselen. - benoemt den hertog van alva. - margareets gedrag hier te lande. - tegenwerking der nieuwsgezinden. - inzonderheid van valencyn en doornik. - de heer van noircarmes verslaet vyandlyke benden. - doornik onderworpen. - egmonts bekeering. - mislukt opzet sommiger edellieden om zeeland op hunne hand te brengen. - gevecht van austruweel. - valencyn belegerd en veroverd. - de nieuwe eed van getrouwigheid. - door eenigen gedaen, door anderen geweigerd. - oranje verwerpt hem en ruimt het land. - toestand der provinciën. - aenkomst des hertogs van alva.

1566-1567.

Het was omstreeks half September, toen de

[p. 334]

koning de laetste brieven ontving, waerin zyne zuster hem berigt deed van alle de misdryven en heiligschennissen hier te lande gepleegd in den loop van Oogstmaend. Philips verontweerdiging en zyne gramschap waren groot: hy zwoer by zyns vaders gedachtenis dat hy het den daders betaeld zou zetten⁽¹⁾; maer hy bevond zich nog niet in gereedheid. De zaek werd, naer gewoonte, besproken in den Staetsraed, alle welks leden het daeromtrent eens waren dat het voornaemste of liever het eenigste middel om den toestand onzer provinciën te verbeteren, bestond in 's konings reis naer de Nederlanden, met verzoek tevens aen de gouvernante van middelerwyl de werving van krygsbenden in Duitschland, zoo wel als hier, yverig voort te zetten, doch zonder haer toe te staen de algemeene Staten te beroepen⁽²⁾. Hierover dan rypelyk nagedacht hebbende schreef Philip, den 3^den October, aen zyne zuster dry verschillende brieven, in den eersten van welke hy, na haer kennis te hebben gegeven van de geboorte

(1) Zie Groen, Supplément, bl. 36.

(2) Zie den Mémorial van Hopperus, bl. 104-107.

[p. 335]

eener Infante⁽¹⁾ zyn tweede kind⁽²⁾, eerstdaegs naer Madrid belooft te gaen⁽³⁾ om zich voor te bereiden tot zyne reis naer deze provinciën, en raedt aen de gouvernante intusschen ernstigen wederstand te doen tegen de sectarissen en kerkverwoesters, zeggende dat zy volk en geld genoeg heeft om zulks te verrigten met de hulp van zoo veel aenzienelyke edellieden, nog innig bereid om zich te besteden tot den dienst van God en van hunnen koning. Hy weidt tevens uit, vooral in den tweeden brief, over de schadelykheid van eene vergadering der algemeene Staten gedurende zyne afwezigheid en verbiedt die op nieuw, terwyl

(1) De sedert zoo vermaerd geworden Isabella-Clara-Eugenia, die te Segovia ter wereld kwam op Sinte Clara's feestdag, den 12 Augusty 1566. Zie Strada, bl. 163, en Burgundus, bl. 152.

(2) Hem bleef een eenige zoon uit zynen eersten echt, don Carlos. Zie boven, bl. 52, aenteek. 1. Isabelle was de oudste dochter van Philips derde gemalin Isabelle van Frankryk. Zie boven, bl. 46. Des konings tweede vrouw, Maria van Engeland, was kinderloos overleden in 1558. Zie boven, bl. 41 en de aenteek. 3.

(3) Philip had, in het Woud van Segovia, eenigen tyd geleden aen de derdendaegsche koorts.

[p. 336]

hy, in den derden brief, zyne zuster aenmaent om met de duitsche Keur- en Ryksvorsten de onderhandelingen te vervolgen, ten einde zy den doortogt van krygsbenden niet beletten, of hunne eigen troepen in gereedheid houden tot ondersteuning zyner belangen in de Nederlanden⁽¹⁾.

Niet lang daerna, schreef de koning byzondere brieven aen de graven van Meghem, van Aremberg en van Mansfelt, om hen te bedanken voor hunne standvastige trouw, hun telkens berigt gevende van zyne aenstaende overkomst en van het loon voor bewezen diensten dat zy mogten verwachten⁽²⁾.

Het oogenblik was inderdaed even zoo gunstig als dringend voor den koning om zyne erfprovinciën in persoon te komen bezoeken. De schandelykheden van half Augusty en de opbruischingen tegen het oude geloof, welke sedert hier en ginds

(1) Zie den Mémorial van Hopperus, bl. 107-108, en de oorkonden in het Supplement op Strada, II, bl. 456-62. Zie mede Margareets antwoord van 18 November, by Gachard, Corresp. de Philippe, I, bl. 481, vlgg.

(2) Zie de dry brieven by Reiffenberg, bl. 210-215.

[p. 337]

nog waren beproefd geweest, hadden een doodelyken knak aen het bondgenootschap toegebragt. Vele edellieden, nog katholiek in 't hart, verbaesd van de verregaende dweepery der sectarissen en meteen beducht voor de gevolgen, hadden, opentlyk of stilzwygend, eene party verlaten die zulke spoorloosheden voorbereid, begunstigd ja aengeraden en, zoo doende, hare zaek voor eeuwig bezoedeld had. Egmont zelf voelde zyn geweten knagen; maer hy was in de omstandigheden te diep verwikkeld, om zich op eens aen vreemden invloed te ontrukken. Niettemin, waer 't dat de koning, 't zy met of zonder krygsmagt, in dit oogenblik, naer onze Nederlanden gekomen was, hy zou op niemand beter hebben kunnen rekenen dan op de trouw en de medewerking van den ridderlyken graef⁽¹⁾.

Had Philip waerlyk het voornemen van onze provinciën te bezoeken, of was dit enkel veinzery? Zulks is een vraegstuk waer moeijelyk eene stellige oplossing kan aen gegeven worden. Was zyn besluit louter schyn, zoo is hy voor het verzuim

(1) Zie Burgundus, bl. 164-65.

[p. 338]

zyner koninklyke pligt allerstrengst gestraft geworden; want hy is bezweken in eene langdurige worsteling die hem de helft der Nederlanden heeft doen verliezen, die de magt en de schatten van Spanje heeft gebroken en uitgeput, en den val der spaensche monarchy heeft voorbereid. Doch wy houden het voor nader by de waerheid dat, terwyl de koning luisterde naer den raed dergenen die zachte maetregelen en toegevendheid verkieslyk vonden, en hem derhalve enkel met zyn hofgezin en geringe krygsmagt liefst zagen vertrekken⁽¹⁾, hy zyne meermaels herhaelde belofte werkelyk voornemens was te vervullen, en dat hy eerst dan begon te aerzelen, toen nieuwe en telkens slimmer tydingen die zelfde raedslieden deden overhellen tot meerdere strengheid en tot het aenwenden van grootere krygsmiddelen⁽²⁾. Van dat oogenblik vertoonden zich allerlei moeijelykheden:

(1) Zie den Mémorial van Hopperus, bl. 114. Granvelle was ook van dat gevoelen. Zie 's konings brief aen den Cardinael, by Gachard, Corresp. de Philippe, I, bl. 489.

(2) Zie den Mémorial van Hopperus, bl. 114, vlg. Zie mede Burgundus, bl. 154-55.

[p. 339]

de Cortès of landstenden van Castielje waren beroepen voor den 1^sten December en vorderden des konings tegenwoordigheid; de heirbenden waren verspreid in Spanje, in noord- en zuidelyk Italië, en niet zonder veel moeite te verzamelen; de reis zou oneindig kostbaer wezen, inzonderheid over zee, en om door Frankryk te trekken met een talryk leger, daer zou Karel IX niet geerne in toestemmen⁽¹⁾. Deze en andere zwarigheden, vermoedelyk nog met opzet vergroot door de Spaensche hovelingen, deden Philip op zyn eerste voornemen terugkomen en misschien afzien van zyne reis, of die althans uitstellen⁽²⁾. Het kwam er dan ook op aen om een hoofd aen het leger te geven, waeromtrent de koning dobberde tusschen den prins van Eboli⁽³⁾ en den hertog van Alva, twee zyner

(1) Zie vooral Burgundus, bl. 161-62.

(2) Zie 's konings brief van 27 November aen de gouvernante, by Reiffenberg, bl. 205-209. Zie nog andere brieven van nagenoeg hetzelfde datum aen zynen gezant te Roomen en aen Granvelle, waerin hy verzekert te volharden in het voornemen van naer zyne erflanden te gaen, by Gachard, Corresp. de Philippe, I, bl. 487-90.

(3) Het was Ruy Gomez da Silva, mede graef van Melito, enz. Zie hiervoren, bl. 18, en de aenteek. 2.

[p. 340]

raedslieden in welke hy een byzonder vertrouwen had. De markies van Bergen en de heer van Montigny zouden den eerstgenoemde liefst met die zending belast hebben gezien⁽¹⁾; maer Alva was ongelyk beter in staet om zich met krygszaken te bemoeijen⁽²⁾ en werd dan ook eerlang door den koning verkozen om, in hoedanigheid van diens plaetsvertreder en kapitein-generael, naer de Nederlanden te vertrekken⁽³⁾.

(1) Zie beider memorie van 15 November aen den koning ingediend voor de benoeming van Ruy Gomez, by Gachard, Corresp. de Philippe, II, bl. 598.

(2) De prins van Eboli was daerentegen meer ervaren in staetszaken, zachtmoediger van aert, en hier te lande ja gunstig gekend: zoodat Philip, naer alle waerschynlykheid, wyzer zou gehandeld hebben met dien edelman herwaert te zenden. Zulks was echter het gevoelen niet van Alonzo del Canto die, reeds in 't begin van July, aen Philip uit Brussel schreef, dat zoo hy zelf naer hier niet komen kon, zich liefst door Alva zou doen vervangen. Zie 's mans brief by Gachard, Corresp. de Philippe, I, bl. 427. En in dien zin uitte zich sedert ook Granvelle by brief van 14 Maert 1567 aen den koning, aldaer, bl. 519.

(3) Zie Alva's benoeming van 1 December 1566, by Gachard, Corresp. de Philippe, II, bl. 600. Zie mede Philips brief van 30 December aen zyne zuster, aldaer, I, bl. cliii.

[p. 341]

Weldra gaf hy bevel om de krygsbenden uit Napels, Sicielje en Sardinië naer Lombardye te doen komen, alwaer tevens de ruitery vermeerderd en nieuwe benden moesten aengewerfd worden. De graef van Lodron⁽¹⁾ kreeg last om een regiment van twaelf honderd Tirolers op de been te brengen, en de baron van Vergy⁽²⁾ zou mede krygsvolk oproepen in het graefschap van Burgondië, werwaerts alle de anderen dienden samen te komen, om aldus door Lorreynen het Luxemburgsche te bereiken. Dit alles behoorde haestiglyk uitgevoerd te worden; doch weldra kwam de winter daer beletsel aen stellen en den overtogt der Alpische bergen onmogelyk maken, waerdoor Philip genoodzaekt werd geheel de onderneming tot de volgende lente te verschuiven⁽³⁾.

(1) Een graefschap in het land van Trenten.

(2) Burgondisch edelman, zeer getrouw aen den koning, die hem tot onder-stadhouder van Franche-Comté had genoemd in de gedurige afwezigheid des prinsen van Oranje. Zie Reiffenberg, Corresp. bl. 11, aenteek. 4. Zie mede Groen, Archives, II, bl. 190.

(3) Zie 's konings brief aen zynen gezant te Roomen, by Gachard, Corresp. de Philippe, I, bl. 487. Zie daer ook, in het voorwerk, bl. cxlviii en vlg.

[p. 342]

Des konings voornemens en herhaelde beloften hadden den moed der gouvernante eenigerwyze opgewekt⁽¹⁾. Zy zag duidelyk genoeg dat de prins van Oranje in de eene hand water en in de andere vuer droeg, trachtende, vooral in de hollandsche steden, den geest van verwoesting te teugelen⁽²⁾, maer tevens de aenhangers en voorstanders der kettery begunstigende⁽³⁾: ook gedroeg zy zich te zynen opzigte, even als ten opzigte zyner vrienden, met voorzorg en achterhouding, doch zonder hun stellige bewyzen van wantrouw te geven. Zy liet slechts gevoelen dat zy ook naer anderen raed luisterde, en ja bevelen dorst uitveerdigen welke hun mishaegden.

De sectarissen, gelyk het te voorzien was, grepen dagelyks verder, niet meer te vrede zynde

(1) Zie de bewyzen harer werkzaemheid in eenen brief van Armenteros aen Antonio Perez, aldaer, bl. 496.

(2) Zie Oranjes briefwisseling met Margareet, by Gachard, Corresp. de Guill. II, bl. 254-292.

(3) Zie Juste, II, bl. 268, vlgg. Zie mede Margareets brief van 18 November aen den koning, by Gachard, Corresp. de Philippe, I, bl, 481-86.

[p. 343]

met de hun toegestane preken, maer willende ook doopen, trouwen en begraven, alsmede hun dusgenaemd Avondmael houden op de nieuwe manier: zoodat zy al meer en meer ergernis gaven aen de katholyke bevolking. Margareet verbood zulks, als niet begrepen zynde in het akkoord van den 25 Augusty, gelyk zy mede de openbare preken deed staken of beletten in de steden waer die niet reeds vóór gemeld akkoord waren gepleegd geworden⁽¹⁾. Aen sommige stedelyke overheden gaf

(1) Zie haren omzendbrief van 28 October aen de goede steden, by Gachard, Corresp. de Philippe, II, bl. 596, en een anderen van 4 December aen de kwade steden, aldaer, bl. 603. Men verstond door goede steden die, waer tot dus verre de protestanten de overhand niet hadden, en onder dat getal telde men Brussel, Leuven, Brugge, Kortryk, Atrecht, Sint-Omaers, Arië, Bethune, Bergen in Henegau, Ath, Namen, Luxemburg, Ryssel, Douay, Dendermonde, Dordrecht, Aelst. Zie Gachard, bl. 596 in de aenteek. De dusgenaemde kwade steden waren die, in welke de nieuwe leer meer vorderingen had gemaekt, en de sectarissen zich stouter toonden. Tot dit getal behoorden Gent, Delft, Amsterdam, Enckhuizen, 's Hertogenbosch, Maestricht, Utrecht, Lier, alsmede de Vier-Ambachten, de Kasselry van Veurne, en vooral zekerlyk Antwerpen. Zie Gachard, bl. 603, in de aenteek.

[p. 344]

zy zelfs bevel van hoegenaemd geene preken of godsdienstoefeningen toe te laten in de plaetsen welke onder haer gebied stonden, alsmede van alle vreemde sectarissen daer uit te houden⁽¹⁾. Men ziet dus hoe Margareet, gebruik makende van de terugwerking of reactie, door de gruwelen van Augusty onder adel en volk veroorzaekt, de slappe toomen weêr allengskens zocht in te korten, en den voortgang der kettery te stuiten. Maer dit was niet genoeg: zy had tevens talryke krygsknechten in Duitschland doen werven⁽²⁾, en hier zelfs vele benden in soldy genomen om de steden, waer meest van te vreezen was, bezet te houden⁽³⁾.

Dat zulks grootelyks tegen den dank sommiger heeren gebeurde, spreekt van zelf: ook lieten zy niets onbeproefd om stokken in 't wiel te steken.

(1) Zie haren omzendbrief van 4 December aen sommige steden, by Gachard, bl. 605.

(2) Zie haren brief van 16 October aen den koning, by Gachard, Corresp. de Philippe, I, bl. 476, en hiervoren, bl. 290, aenteek. 1. Tot dus verre echter waren die duitsche troepen nog niet in het land gekomen, maer werden op wachtgeld gehouden. Zie Gachard, ib. bl. 485.

(3) Zie daer, bl. 482-83.

[p. 345]

Zy hadden reeds te voren veel moeite gedaen om den keizer tot hunne belangen over te halen, en diens tusschenkomst in onze zaken te verkrygen⁽¹⁾; zy hadden ja voorgeslagen den koning af te zweren en de Nederlanden onder het hoofd des Ryks te stellen⁽²⁾. Maer dit alles mislukt zynde, werkten zy thans by de wereldlyke Keurvorsten, inzonderheid by den hertog van Saxen, by den Paltzgraef, en op den ryksdag van Augsburg om hulp en aenhang in Duitschland te verwerven, gelyk zy almede in Frankryk en Zwitserland deden, ja om door Calviensche schriften en predikanten Spanje zelf te ontroeren, ten einde den koning aldaer de handen vol te geven en hem de middelen te ontnemen van zyne gedachten op deze provinciën te vestigen⁽³⁾.

(1) Zulks was afgeslagen geworden, en keizer Maximiliaen had zelfs aen de duitsche vorsten verboden hier te lande de wapens tegen koning Philip te voeren. Zie Gachard, Corresp. de Philippe, I, bl. 466, vlgg. en Strada, bl. 164.

(2) Zie Strada, bl. 167, en Gachard, bl. 474.

(3) Zie Strada, bl. 169, vlgg. en Gachard, bl. 475. Zie mede aldaer, bl. 492-93, Margareets brief van 18 December aen den koning, en onderscheiden brieven by Groen, Archives, II, bl. 428, vlgg. inzonderheid, bl. 498.

[p. 346]

Dit alles belette echter niet dat de gouvernante haren weg ging, stellende, onder goede hoofden, voldoende bezettingen in de voornaemste steden. Terwyl de graven van Meghem en van Aremberg, ieder met een regiment Duitschers onder hun bevel, de burgeryen van Gelder- en Friesland moesten intoomen⁽¹⁾; terwyl de heer van Hierges⁽²⁾, de graef van Roeulx⁽³⁾ en Karel van Mansfelt⁽⁴⁾, met waelsche troepen aen de hand in andere provinciën het zelfde deden, was de landvoogdes werkzaem om Brussel en andere Brabantsche steden⁽⁵⁾ van de noodige troepen te

(1) Zie Gachard, Corresp. de Guill. le Tac. II, bl. 468-73.

(2) Gielis, graef Karels zoon van Berlaymont, heer van Hierges aen de kanten van Givet.

(3) Jan van Croy, graef van Roeulx in 't Henegauwsche. Zie Reiffenberg, Corresp. de Marguerite, bl. 75, aenteek. 1.

(4) Des graven zoon. Zie hiervoren, bl. 264, aenteek. 1. Zie Gachard, Corresp. de Philippe, I, bl. 458, alwaer de edellieden aengeduid zyn op welke de koning rekenen mogt. Zie mede aldaer, bl. 493.

(5) Zy zond dry vendels, door den graef van Mansfelt in het Luxemburgsche verzameld, naer Lier, om aen de hand te zyn, byaldien er in het bygelegen Antwerpen, waer het zeer kwalyk gesteld stond, iets voorviel. Zie Gachard, bl. 482, en bl. 491-92.

[p. 347]

voorzien; meteen hield zy Ryssel wel bezet, even als de kasteel en van Doornik en Bergen, welke laetste stad zy immer in 't oog had om, des noods wordende, haer tot schuilplaets te dienen⁽¹⁾. Niet min gaerne zou Margareet ook Valencyn onder hare magt gezien en er krygsvolk in gesteld hebben, als byzonder woelig zynde⁽²⁾, rakende daerenboven aen Frankryk, en kunnende heel Henegau op den hol brengen, indien de sectarissen daer meester bleven⁽³⁾. Zy had in tyds brieven aen de wethouders dier stad geschreven en, eenigen tyd daerna, den heer van Noircarmes⁽⁴⁾ derwaert gezonden om er eene bezetting te doen ontvangen;

(1) Zie daer, bl. 484.

(2) Zie Pontus Heut. bl. 411. Zie mede Burgundus, bl. 92 en 153.

(3) Zie Strada, bl. 182-83.

(4) Philip van Sint Aldegonde, baron van Noircarmes, in dat oogenblik gouverneur van Henegau, vervangende den Markies van Bergen-op-Zoom. Zie hiervoren, bl. 212, aenteek. 2.

[p. 348]

maer het volk, opgestookt door de aenhangers der kettery, had zulks stout weg afgeslagen en ja, sedert nog, zoo veel moedwil getoond dat de gouvernante, omstreeks half December, bevel gaf⁽¹⁾ aen Noircarmes de plaets te belegeren en met geweld te onderwerpen⁽²⁾. De stedelingen waren of schenen ten minste daer zeer gerust in, staet makende op de stevigheid hunner vesten en meteen op de hulp van anderen⁽³⁾. Inderdaed, terwyl Noircarmes te St. Amands by Condé krygsmagt verzamelde, kwamen er talryke burgerbenden uit Fransch-Vlaenderen toegeloopen, opgeleid door een woestaert met name Ambroos Corneille, die van yzersmid predikant, en van predikant legeroverste geworden was, doch zoo min van 't een als van 't ander verstand had. Hun inzigt was, om de aendacht van Valencyn af te wenden, Ryssel te

(1) By ordonnantie van 14 December verklaert zy de Valencyners vyanden des konings, enz. Zie een uittreksel van het stuk by Strada, bl. 184, en geheel den inhoud by Bor, Nederlantsche Oorloghen, uitgave van 1621, vlgg. I, fol. 94 verso.

(2) Zie Strada, bl. 183, die daeromtrent in byzonderheden treedt. Zie mede Vander Haer, bl. 394, vlgg.

(3) Zie Burgundus, bl. 168-69.

[p. 349]

verrassen, waertoe de sectarissen van Doornik hun de hand moesten leenen en reeds op weg waren, toen de gouverneur der eerstgenoemde stad, de heer van Rasseghem⁽¹⁾, met een handvol volks uitgegaen zynde hun niet alleen den pas afsneed, maer de ongebonden menigte zonder moeite versloeg. Bykans op hetzelfde oogenblik werden die van Doornik, ten getalle van dry à vier duizend, onder het geleide van zekeren Jan Soreau, te Lannoy⁽²⁾ ingehaeld door den van alles in tyds verwittigden Noircarmes, die hen, aen 't hoofd van tien vendels voetvolk en zeshonderd ruiters, overviel, verwon en als slagtvee deed neêrhakken⁽³⁾. Hiermede was dan ook de magt van Doornik gebroken, dat eerlang, namelyk den 2^den January 1567, eene bezetting innam en de wapens neêrlei om grootere onheilen voor te komen⁽⁴⁾.

(1) Zie hiervoren, bl. 298, aenteek. 2.

(2) Tusschen Ryssel en Doornik.

(3) Zie Strada, bl. 184-85.

(4) Zie Strada, bl. 186. Zie mede Vander Haer, bl. 400, vlgg. en onderscheidene brieven van Margareet aen Noircarmes, by Gachard, Corresp. de Guill. le Tac. II, bl. 473, vlgg. Zie ook haren brief van 3 January aen den koning, in de Corresp. de Philippe, I, bl. 499.

[p. 350]

Het zou nu ook niet moeijelyk meer geweest zyn het beleg van Valencyn voor goed aen te vangen, met verzekering zelfs van er haestiglyk in te geraken, gelyk Noircarmes voornemens was; maer het werd hem van wege de gouvernante afgeraden. Margareet, eer zy liet overgaen tot zulke uitersten, waerby de goeden het naest de kwaden misgelden, wilde liever nog talmen, en beval de stad te omringen, met aenleg zelfs tot hare beschieting, in de hoop dat de burgers, verschrikt door deze voorbereidsels, het hoofd in den schoot zouden leggen en, tot hun eigen behoud, zich onderwerpen, een besluit waer de koning, van zynen kant, in toestemde⁽¹⁾.

Intusschen liep nog altyd het gerucht van des vorsten persoonlyke overkomst⁽²⁾; maer thans begon ook de spraek te gaen dat hy den hertog van Alva voorop zou zenden om den weg te openen voor zyne eigen reis⁽³⁾, ten einde hier te lande de

(1) Zie Strada, bl. 186-87.

(2) Philip zelf had die herhaeldelyk beloofd, niet alleen aen zyne zuster, maer ook aen de voornaemste heeren. Zie onderscheidene brieven by Reiffenberg, Correspondance, enz. bl. 205-215.

(3) Hy zou, zoo hiet het, die reis ondernemen in den loop van February. Zie Hopperus, bl. 115, die met dat nieuws zynen Recueil sluit.

[p. 351]

goede orde te herstellen en alles dusdanig te regelen, dat Zyne Majesteit er slechts de laetste hand zou aen te steken hebben⁽¹⁾.

De prins van Oranje had alles voorzien en voorop gezeid: ‘De koning zal niet komen, maer de hertog van Alva zal komen.’ 't Is waer, om zulke prophetiën te doen, had hy zynen aengeboren scherpzin niet eens noodig. Hy onderhield, met magt van geld, heimelyke handlangers te Madrid, die hem kennis gaven van hetgeen er niet alleen aen 't hof maer tot in het kabinet des konings toe omging. Zy zonden hem uittreksels, ja soms volledige afschriften van Philips of Margareets brieven⁽²⁾, zoodanig dat hy zeggen dorst dat de koning geen woord uitte, in 't byzonder zoo min als in 't openbaer, of het kwam hem eerlang ter ooren.

(1) Zie 's konings brief van 30 December aen den graef van Berlaymont, by Reiffenberg, bl. 216. Zie mede Gachard, Corresp. de Philippe, I, in het voorwerk, bl. cliii.

(2) De gouvernante beklaegt zich daerover in eenen brief van 15 October aen den koning, by Gachard, Corresp. de Philippe, I, bl. 474-75.

[p. 352]

Hetzelfde deed hy by het hof van Frankryk⁽¹⁾.

Wat daer van zy, het is blykbaer dat, indien Alva met toereikende krygsmagt naer deze landen kwam, er voor Willem van Oranje niets anders overbleef dan of wel het land te ruimen, of wel het te sluiten voor de Spanjaerts en het aldus buiten 's konings bereik te stellen. Voor het eerste had de prins weinig lust, als men ligtelyk raden kan, derhalve ook dat het ontwerp van de vreemdelingen verwyderd te houden hem toelachen moest: en trouwens, het zou zoo moeijelyk niet geweest zyn om een leger af te keeren dat, over land, niet binnen kon geraken dan door het Luxemburgsche of, over 't water, niet dan door Zeeland; want daer was middel genoeg om die twee provinciën behoorlyk te wapenen tegen allen inval. Ja, en dat zou men wel gedaen hebben byaldien, in 't begin van 1567, het bondgenootschap van het jaer te voren nog stand hadde gehouden en eensgezind ware gebleven; maer diens band was gebroken geworden door en sedert de verwoestingen der beeldstormers, zoodanig dat vele edelen hun

(1) Zie Strada, bl. 169. Zie mede Prescott, II, bl. 304, vlg.

[p. 353]

lidmaetschap verzaekt hadden en thans eerder bedacht waren om hun vroeger gedrag te doen vergeten. De graef van Egmont zelf behoorde tot het getal der afvalligen; want, ofschoon nog niet ten volle bekeerd, zag hy toch van dag tot dag beter in waer de werking sommiger heeren naertoe gestrekt had⁽¹⁾. En echter kon er, zonder Egmont, niets met zekerheid verrigt worden. Hy was nog immer het troetelkind der menigte die geerne naer hem geluisterd en waerschynlyk meêgedaen zou hebben, doch, tegen zynen dank, niet zoo ligtveerdig door anderen zou opgezweept zyn geworden. Oranje wist dat wel: ook drong hy er vooral op aen in eene vergadering met zyne vrienden te Breda gehouden in de tweede helft van January 1567, om nieuwe poogingen aen te wenden ten einde den graef over te halen en zyne medewer-

(1) Margareet had, den 14 December 1566, aen Egmont voorgeschreven een eind te stellen aen de wanorde, door de sectarissen verwekt, in alle de steden en plaetsen tot zyn stadhouderschap behoorende. Zie de oorkonde by Gachard, Corresp. de Philippe, II, bl. 606-610. En Egmont schynt dit bevel regtzinniglyk te hebben uitgevoerd. Zie Gentsche Geschiedenissen, I, bl. 61, vlgg.

[p. 354]

king te verkrygen⁽¹⁾. Hy zelf schreef aen Egmont eenen brief, tevens onderteekend door Hoogstraten, Brederode en Herman van Nuenar⁽²⁾, om hem in een nieuw verbond te trekken, zullende zy samen hun best doen om, door geheel het land, de preken af te schaffen, en aldus des konings overkomst met een leger noodeloos te maken; maer, byaldien de vorst, desniettegenstaende, zyn besluit uitvoerde en vreemde troepen herwaerts bragt, zoo zouden zy de handen ineen slaen en hem den pas afsnyden⁽³⁾. Egmont wees dit voorstel zonder aerzelen van der hand; hy weigerde zelfs den graef van Hoogstraten, die hem te Gent was gaen vinden⁽⁴⁾, naer Antwerpen te volgen om met Oranje

(1) Zie Gachard, Corresp. de Guill. le Tac. II, bl. cvii.

(2) Graef Herman van Nuenar of Nieuwenaer en Meurs was Hoorns zwager, en nauw verwant met Oranje. Zie Reiffenberg, Corresp. de Marguerite, bl. 133, aenteek. 1, en Gachard, Corresp. de Philippe, I, bl. 513, aenteek. 1.

(3) Zie Strada, bl. 175 en Gachard, Corresp. de Guill. II, loc. cit. Zie mede Margareets schryven van 6 Febr. 1567 in de Corresp. de Philippe, I, bl. 510-511.

(4) De Gouvernante, loc. cit. spreekt van een edelman, door Hoogstraten naer Gent gezonden; maer Egmont, by Reiffenberg, bl. 329, by De Bavay, bl. 247, zegt dat Hoogstraten zelf naer Gent gekomen was.

[p. 355]

en diens aenhangers in gesprek te treden. Hy deed meer: hy vermaende die heeren, in een byzonderen brief, om acht te geven op hun eigen gedrag, en zich te wachten van ontrouwe leenmannen des konings te worden; want in dit geval zou hy verpligt zyn hen voor vyanden aen te zien. Hy voegde daerby dat, indien de koning het bestier der provinciën aen Spanjaerts toevertrouwde en al te streng met 's lands edellieden handelde, hy daerom nog de wapens tegen hem niet op zou vatten, maer zich ter zyde houden of, des noods, liever het land ruimen⁽¹⁾.

Het bleek dus genoegzaem dat men op Egmont niet meer rekenen mogt: en nogtans was het reeds zoo ver gekomen, en had men dusdanige voorbereidsels gemaekt, dat er, in zekeren zin, moest doorgewerkt worden, zou niet alles in rook vergaen met uit te stellen⁽²⁾. Terwyl graef Lodewyk van Nassau in Duitschland aen 't werk was om

(1) Zie Gachard, Corresp. de Guillaume, II, bl. cix, en Corresp. de Philippe, I, bl. 511.

(2) Zie Gachard, Corresp. de Guill. II, bl. cx.

[p. 356]

krygsmagt te verzamelen, kwam Brederode naer Antwerpen, waer het krioelde van bondgenooten en sectarissen; want die het elders niet meer houden konden, hadden hunnen toevlugt tot deze handelstad genomen⁽¹⁾. Weldra was men er opentlyk bezig met manschap te werven en in de wapens te brengen, onder verschillende voorwendsels, ja; doch inderdaed om zeker te blyven van de steden waer zy nog in groot getal waren⁽²⁾, en vooral om, met goede gelegenheid, zich meester te maken van Middelburg, Vlissingen, of liever van geheel het eiland Walcheren, zoo niet van gansch Zeeland, ten einde, als vroeger gezegd is, de Spanjaerts te beletten over water deze landen te bereiken⁽³⁾.

(1) Op het einde van February 1567, schreef Margareet aen den koning dat, volgens ontvangen berigten, er, op veertien dagen tyds, meer dan 10,000 andersgezinden van uit al de gewesten des lands naer Antwerpen gekomen waren. De oorkonde staet by Gachard, Corresp. de Guillaume, II, bl. 406.

(2) Als Antwerpen zelf; voorts Amsterdam, 's Hertogenbosch, Utrecht en andere.

(3) Men verwachtte in dat oogenblik de koninklyke troepen langs dien weg.

[p. 357]

De hertogin, kennis hebbende van hetgeen te Antwerpen gepleegd werd, liet niet na daeromtrent klagten te doen aen den prins van Oranje en by de regeerders der stad, hun opleggende alle werving te verbieden en de ongehoorzamen duchtig te kastyden⁽¹⁾. Te vergeefs nogtans. De stedelyke overheid was wel genoeg gezind; maer zy kon zonder de ernstige medewerking van Oranje en Hoogstraten⁽²⁾ niets uitvoeren, en beide deze edellieden juichten toe in hun hart aen hetgeen er verrigt werd, zonder dit echter te laten blyken. Zelfs schreef Oranje, den 18 February, een bevel uit, waerby alle krygslieden, niet zynde in den dienst der stad, gelyk mede alle lediggangers en

(1) Zie twee brieven van Margareet aen den graef van Meghem geschreven den 18 en 19 February 1567, by Gachard, Corresp. de Guill. II, bl. 493 en 94. Zie daer ook in het voorwerk, bl. cxii.

(2) Den 4 October van het vorige jaer, zynde Oranje naer Holland en Utrecht gezonden om daer de orde te herstellen, was de graef van Hoogstraten genoemd geweest om de stad Antwerpen te bestieren, en bleef daer, ook na Oranjes wederkomst. Zie de Annales Antverpiae van Papebrochius, III, bl. 94, en Antverp. Christo nascens et crescens, IV, bl. 346.

[p. 358]

landloopers aenstonds de stad moesten ruimen, zullende zy anders strengelyk gestraft worden⁽¹⁾.

De groote hoop der kwaedwilligen vertrok nog denzelfden dag, de wyk nemende naer Merxem en andere bygelegen dorpen, doch waer zy het zoo bont maekten⁽²⁾, dat men genoodzaekt werd hen nog verder te verwyderen. Eenigen trokken naer Holland; anderen gingen legeren te Austruweel⁽³⁾, waer eenige schepen op anker lagen, om nadere gelegenheid af te wachten. Dit duerde niet lang. Den Zondag, 2 Maert, scheepten er te Antwerpen dry vaendels in, van omstreeks honderd man ieder, onder het hoogbevel des heeren van Toulouse Jan van Marnix⁽⁴⁾, en met het opzet van regt naer het eiland Walcheren te stevenen⁽⁵⁾, Daer was reeds

(1) Zie 's mans tweede bevel by Gachard, bl. cxiii, aenteek. 2. Zie ook Mertens en Torfs, Geschiedenis van Antwerpen, IV, bl. 372.

(2) Zie Geschied. van Antwerpen, IV, bl. 373.

(3) Een dorp, in de noordelyke buert van Antwerpen gelegen, naby de Schelde.

(4) Philip van Marnix oudere broeder. Zie hiervoren, bl. 202, aenteek. 1, en bl. 212.

(5) Zie Gachard, Corresp. de Guill. II, bl. cxvi. De heer Groen wil dat de prins van Oranje geheel vreemd bleef aen die onderneming tegen Zeeland; maer uit de byzonderheden en echte stukken door den heer Gachard aldaer meêgedeeld, blykt duidelyk genoeg dat Willem onderduims den opstand begunstigde.

[p. 359]

gezorgd om verstandhouding in Middelburg te hebben⁽¹⁾; ook rekenden allen op gunstigen uitslag; maer de gouvernante, in tyds verwittigd, had zoo goede maetregelen genomen, en ieder zyne pligten zoo wel voorgeschreven⁽²⁾, dat alles mislukte. Te Vlissingen, even als te Middelburg en elders, ontmoetten zy sterken wederstand; nergens konden zy aen land geraken: in tegendeel, zy moesten de zeeuwsche stroomen weder opvaren, zoodat, reeds den 4 Maert, Jan van Marnix terug was te Austruweel, waer hy zyne manschap uitzette en, een paer dagen later, door de twee andere schepen vervoegd werd. Sedert gaf deze edelman zich nog veel moeite om zynen aenhang te vergrooten, en sleepte, in de omstreek van Antwerpen, alles wat slecht was meê naer Austruweel, niet zonder in 't voorbygaen kasteelen en

(1) Dat zulks vooral Oranjes werk was, blykt ten overvloede uit Gachard, aldaer, bl, cxliv, vlgg. Zie mede Burgundus, bl. 171.

(2) Zie Gachard, bl. cxviii.

[p. 360]

kerken te plonderen, de geestelyken te mishandelen en allerlei andere baldadigheden te plegen⁽¹⁾.

De heer van Toulouse had het in dit oogenblik op Antwerpen gemunt, hopende dat zyne vrienden zoo haest zy de kans klaer hadden, hunne poorten geopend, en hem meester van de stad zouden gemaekt hebben. Eenmael zoo ver zynde, hadde men, van daer uit, geheele provinciën kunnen opschudden, en de edellieden dwingen om in denzelfden zin te werken. Anderen zouden nog liever dieper in het land, en ja tot Brussel toe doorgedrongen hebben, al ware het maer om de hertogin te noodzaken het beleg van Valencyn op te breken. Doch Margareet besloot, te goeder ure, hun dien pas af te snyden en de oproerigen zelf te overvallen. Zy gaf dan last aen Philip van Lannoy, heer van Beauvoir⁽²⁾, om Marnix en de zynen te gaen bevechten met het krygsvolk dat te Brussel aen de hand was, en voegde daer nog andere vaendels by, van elders ontboden, met zoo veel

(1) Zie Gachard, bl. cxx-cxxiii.

(2) Den halven broeder van Jan de Lannoy, wien het bestier van Henegau, in 1559, opgedragen werd. Zie boven, bl. 62.

[p. 361]

haest, dat reeds den 13 Maert Lannoy al vroeg ter plaetse was, gansch onverwacht, mag men zeggen; want toen het volk van Marnix de koninklyke troepen zag verschynen, meende het dat het duitsche hulpbenden waren, door graef Lodewyk van Nassau toegezegd, en deed de lucht weêrgalmen van vreugdekreten. Maer deze vreugd was van korten duer; want eerlang beval Lannoy zyne standaerts op te steken, en toen zagen de anderen met wie zy te doen hadden. Alleman greep naer de wapens; doch verrast als zy waren, konden zy niet veel goeds verrigten, des te minder zelfs, daer zy geene ruitery tegen die van Lannoy te stellen hadden. Kort, zy werden haest verslagen; de meesten sneuvelden op het veld of in den Scheldestroom, anderen werden verbrand in schuren en stallen, of kwamen om in polders en moerassen werwaerts zy de vlugt genomen hadden, of eindelyk vielen in 's overwinnaers handen. Onder deze laetsten was Marnix zelf: hy bood 2,000 kroonen voor rantsoen, doch niemand leende daer het oor aen, en de woedende menigte hakte hem in stukken⁽¹⁾.

(1) Zie Strada, bl. 179, vlgg. Zie mede Burgundus, bl. 178-80, en Gachard, Corresp. de Guillaume le Taciturne, II, bl. cxxiv, vlgg.

[p. 362]

Deze uitslag verwekte te Antwerpen eene allerhevigste gisting, vooral onder de Calvinisten, die byzonder veel geloofsgenooten te Austruweel verloren hadden, en uit dien hoofde gebeten waren op den prins van Oranje, als hebbende hy hen heimelyk tegengewerkt⁽¹⁾ te samen met den graef van Hoogstraten, zoodanig dat beide meer dan eens gevaer liepen van mishandeld, ja vermoord te worden⁽²⁾.

Alles samengenomen echter maekte de overwinning, door den heer van Beauvoir te Austruweel behaeld, een gunstigen indruk op de geesten in 't algemeen, dewyl men zag dat de koning, onder den adel zoo wel als onder het volk, nog trouwe dienaers genoeg telde om zyn gezag staende te houden en de oproerigen te doen zwichten. De gouvernante, van haren kant, meende dat zy deze gelegenheid waer moest nemen om nog verder door te werken, en gaf aen den heer van Noircarmes⁽³⁾ bevel de stad Valencyn zonder langeren

(1) De waerheid is dat prins Willem zeer Luthersgezind, maer afkeerig was van de Calvinisten.

(2) Zie de byzonderheden by Gachard, Corresp. de Guill. II, bl. cxxvi-cxxxvi.

(3) Zie boven, bl. 347, aenteek. 4.

[p. 363]

uitstel te beschieten⁽¹⁾, ten ware de inwoonders, door vrywillige overgaef, hun eigen verderf voorkwamen.

Dat zouden de Valencyners zeker gedaen hebben, indien zy niet voortdurend in hunnen wederstand aengemoedigd en ondersteund waren geweest door den prins zelf van Oranje en andere hooge edellieden. Zy hadden twee vertrouwde medeburgers te Antwerpen welke, gedurig in aenraking met den prins, de stelligste beloften uit zynen mond ontvangen en herhaeldelyk naer huis geschreven hadden dat de stad op krachtdadige hulp rekenen mogt⁽²⁾. Zelfs nog na den afloop des gevechts van Austruweel, toen de gouvernante, uit enkel medelyden, den graef van Egmont en den hertog van Aerschot naer Beuvrages⁽³⁾ afveerdigde om aen de belegerden goede woorden te geven en goede voorstellen te doen⁽⁴⁾, toonden zy zich nog even halsstarrig. Doch weldra kregen zy nieuwe tyding van hunne uitzendelingen te Antwerpen, hun, van

(1) Zie hiervoren, bl. 348.

(2) Zie by Gachard, Corresp. de Guill. II, bl. cxlix, vlgg.

(3) Een dorp benoorden Valencyn.

(4) Zie die by Strada, bl. 187.

[p. 364]

Oranjes wege, meldende dat zy op hem geenen staet meer mogten maken, zoo min als hulp verwachten uit Duitschland of van elders⁽¹⁾. In dat eigen oogenblik beukte Noircarmes op de stad met twee en twintig stukken grof geschut; die van binnen haestten zich dan om tot hem te zenden en voorwaerden van onderwerping te stellen; maer nu was het te laet: de belegeraer wilde nergens meer van hooren, en de stad werd gedwongen zich op genade en ongenade over te geven, gelyk zy deed den 23 Maert 1567⁽²⁾.

Het werd eene soort van spreekwoord dat Margareet in Valencyn de sleutels van alle de andere steden des lands gevonden had⁽³⁾. Inderdaed Maestricht⁽⁴⁾, 's Hertogenbosch en andere steden

(1) Zie Gachard, bl. cli.

(2) Zie Pontus Heut. bl. 423. Volgens Strada, bl. 189, gaf de stad zich over en deed Noircarmes er zynen intrede den 23, zynde Palmen-Zondag. Andere schryvers, als Motley (II, bl. 309), die den naem heeft van zeer nauwkeurig te wezen in zyne datums, stellen de overgaef op den 24^ste. Zie Margareets brief van den 28 Maert aen den Grooten Raed van Mechelen, in de Corresp. de Philippe, II, bl. 632.

(3) Zie Strada, bl. 190.

(4) Maestricht behoorde nog altyd onverdeeld toe aen den bisschop van Luik en aen Philip II, in diens hoedanigheid van hertog van Brabant. Zie ons vyfde Deel, bl. 305, vlgg.

[p. 365]

die, even als Valencyn, geweigerd hadden catholieke garnizoenen in te nemen, openden eerlang hunne poorten voor zulke bezettingen. Antwerpen zelf legde kort daerna het hoofd in den schoot, en begon met alle vreemde sectarissen uit te dryven; vervolgens ontving het ook koninklyke troepen, en verzoende zich zoo ernstig met de landvoogdes, dat deze er tegen het einde van April naer toe ging, en feestelyk onthaeld werd⁽¹⁾.

Margareet had zoo lang niet gewacht om eenen anderen maetregel te nemen, ten einde het bondgenootschap van het jaer te voren geheel en al te vernietigen en het koninklyk gezag in al zyn vermogen te herstellen. Namelyk zy zou van alle krygsoversten en burgerlyke hoogambtenaren een nieuwen eed van getrouwigheid afvorderen, doende hen zweren dat zy bereid waren den koning te dienen tegen wie het ook zyn mogt, met verzaking aller akkoorden of beloften daermeê strydig.

In eene vergadering van den Staetsraed, gehou-

(1) Zie Strada, bl. 194, vlgg.

[p. 366]

den den laetsten December, sprak de gouvernante van het krygsvolk door de sectarissen in Duitschland gewerfd, en zeide dat het oogenblik voor iedereen gekomen was om de zaek des geloofs en des konings aen te trekken en zich daer opentlyk voor te verklaren⁽¹⁾. Zy verzocht derhalve de aenwezige vliesridders het goed voorbeeld te geven en den nieuwen eed af te leggen. De graef van Mansfelt stemde daer gereedelyk in toe en beloofde den eed in plegtige termen te zullen uitbrengen. Zoo deden ook de hertoe van Aerschot, de graven van Berlaymont en van Meghem. Egmont, op zyne beurt, zeide dat hy reeds meermalen gezworen had, en nog bereid was het met zyn bloed te teekenen dat hy den koning dienen zou, niet alleen tegen alle opstandelingen, maer ook tot handhaving van het katholiek geloof⁽²⁾.

(1) Margareet had, eenige dagen te voren, beproefd om de krygshoofden, inzonderheid de bevelhebbers en de leden der Benden van Ordonnantie te bewegen tot het afleggen des nieuwen eeds. Doch zulks was niet wel gelukt, vooral niet van wege de benden welke onder het oppergebied stonden van prins Willem en van den graef van Hoorn. Zie Gachard, Corresp. de Guill. II, bl. xc-xcii.

(2) Zie Strada, bl. 190. Zie mede Juste, II, bl. 290, aenteek. 1.

[p. 367]

In eene volgende vergadering van den 2 January 1567, werd besloten dat de heeren hunne gedane belofte door hun handteeken zouden bevestigen⁽¹⁾; en dewyl, kort daerop, de graef van Egmont naer Vlaenderen had moeten vertrekken, zond Margareet, den 9 January, hem het stuk reeds geteekend van de vier opgenoemde edellieden, met verzoek van daer insgelyks zyn handteeken by te voegen, als hy werkelyk deed, niet nogtans zonder eenige tegenstribbeling, maer die enkel de wyze betrof, niet de zaek in haer zelve, waer hy altyd even ridderlyk voor uitkwam, verklarende dat hy, als eerlyk edelman, lid der Orde en 's konings geboren Vazal, immer zyne pligt zou vervullen, gelyk hy tot dan toe gedaen had⁽²⁾.

Zoo vreedzaem liep het niet af met den graef van Brederode die, sedert lang, aen 's konings stadhouderes allerlei reden van misnoegen en wantrouw had gegeven. Hy was druk bezig met zyne stad Vianen⁽³⁾ te versterken, en had hier te lande

(1) Zie Margareets brief van den 3 January aen den koning, by Gachard, Corresp. de Philippe, I, bl. 502.

(2) Zie daer, bl. 520, in de aenteek.

(3) Zie hiervoren, bl. 248, aenteek. 1.

[p. 368]

krygsvolk in zynen byzonderen dienst genomen, behalve dat hy kettersche boeken drukken en verspreiden liet, naest ergerlyke ja en oproerige prenten⁽¹⁾. Hy had daerenboven ook het bevel over eene bende van ordonnantie, en was dus nog meer verpligt dan anderen om den koning getrouw te zyn. Geen wonder derhalve dat de hertogin, by brieven van 9 January 1567, twee aenzienlyke persoonen, den heer van Quaderebbe meijer van Leuven en Jacob De la Torre secretaris van den Priveën-Raed, benoemde om, in haren naem, zich tot Brederode te wenden, ten einde hem rekenschap te vragen van zyn gedrag, alsmede hem den nieuwen eed voor te lezen en af te eischen⁽²⁾. Op dit alles gaf Brederode zeer onvoldoende bescheiden, en wat den nieuwen eed raekte, verklaerde hy zoo schriftelyk als by monde dat hy des konings ootmoedige en onderdanige dienaer en leenman was, en als dusdanig gereed Z.M. te dienen; maer dat hy geen nieuwen eed af kon leggen zonder zyn

(1) Zie Van der Haer, bl. 436. Zie mede Burgundus, bl. 171-72.

(2) Zie de verschillende oorkonden by Gachard, Corresp. de Guill. II, bl. 419, vlgg. tot bl. 454.

[p. 369]

geweten te kwetsen, enz.⁽¹⁾ Hierop schreef dan de gouvernante aen denzelfden edelman een anderen brief van 2 February, hem stellig gebiedende den gevraegden eed te doen, tot dat, na wederzydsch geschryf, Brederode eindigde met zyn ontslag te geven van zyn krygsambt, en eerlang de Nederlanden ruimde⁽²⁾ om het jaer daerna⁽³⁾, te Rekelinghuizen in Westfalen onbetreurd en onberoemd te gaen sterven⁽⁴⁾.

Twee andere heeren toonden zich insgelyks weigerig ten aenzien van den nieuwen eed welke hun gevraegd werd: het waren de graven van Hoogstraten en van Hoorn, die op het voorstel tot antwoord gaven dat zy hunne trouw verpand

(1) Zie Gachard, Corresp. de Philippe, I, bl. 508, aenteek. 2.

(2) Namelyk den 25 April 1567. Zie Gachard, Corresp. de Guill. II, bl. 451.

(3) Te weten den 15 February 1568. Zie Wagenaar, VI, bl. 230.

(4) Volgens Viglius (Zie de Analecta belgica, I, bl. 51) zou hy van overdaed in den drank gestorven zyn, en de heer Groen, in zyne Archives, III, bl. 170, alhoewel hy daer geen volle geloof aen geeft, laet toch hooren dat het niet onwaerschynlyk is.

[p. 370]

hadden toen zy in bediening getreden waren, en dat zulks volstaen moest, zoo lang men hun niet verwyten kon de gedane belofte geschonden te hebben. Dit belette echter niet dat de gouvernante Hoogstraten, in diens bewind van Mechelen, feitelyk verving door haren hofmeester den heer van Sepmeries⁽¹⁾, hetgeen de eerste zich voor den schyn liet welgevallen, en ja den wensch uitte om ook van zynen post te Antwerpen ontslagen te worden⁽²⁾. De hertogin stemde daer weldra in toe, en riep den graef naer Brussel⁽³⁾, alwaer hy nog een geruimen tyd zyn verblyf hield, maer sedert ook naer Duitschland de wyk nam⁽⁴⁾.

De graef van Hoorn was min standvastig. Egmont, als zyn oude vriend en mede-ambtenaer, en

(1) Zie Gachard, Corresp. de Philippe, I, bl. 500. Zie mede Strada, bl. 190-91.

(2) Inwendig was hy er nogtans zeer om gebelgd, als blykt uit eenen brief aen zyn' zwager den graef van Mansfelt. Zie by Strada, bl. 191.

(3) Zie Margareets brief van 18 April 1567, in de Défense de Messire Ant. De Lalaing, enz. uitgegeven door de Bibliophiles de Mons, bl. 133.

(4) Zie pasgenoemd werk, bl. xxvii. Zie mede Reiffenberg, Corresp. de Marguerite, bl. 232.

[p. 371]

tevens de graef van Mansfelt, als Hoorns zwager⁽¹⁾, gingen hem van Margareets wege te Mechelen vinden om te beproeven hem over te halen; hetgeen hun tot zoo verre gelukte, dat hy verklaerde hoegenaemd geen deel te hebben in alles wat tegen den koning of deze landen gebrouwen werd⁽²⁾. Hy vroeg dan een paer dagen om zich te bedenken, en eindigde inderdaed met den nieuwen eed schriftelyk naer het Hof te zenden, gelyk hy sedert nog by monde aen de gouvernante uitleg gaf van zyn gedrag, en zelfs sommige haestige woorden, welke hem ontvallen waren, behoorlyk wist te verschoonen⁽³⁾.

Margareet had eenigen tyd lang gerekend op eene dergelyke uitkomst van wege den prins van Oranje. De vorstin schrikte af van zoo veel stadhouders en hooge edellieden het land te zin verlaten, en zou hen liever door eene opregte verzoening in het goede spoor weêrgebragt hebben, vooral

(1) De graef van Mansfelt was toen getrouwd met een van Hoorns zusters. Zie Gachard, Corresp. de Philippe, I, bl. 515, aenteek. 2.

(2) Zie by Reiffenberg, bl 233.

(3) Zie daer, bl. 237-38.

[p. 372]

nog Oranje die, in ongenade vallende, zoo veel kwaed berokkenen kon als hy anders nog in staet was dienst te bewyzen. Hy ook had den nieuwen eed met verontweerdiging van der hand gewezen, doch volhardde in dit besluit toen de gouvernante, by brieven van 6 Maert 1567, hem met zachte woorden aenmaende om, in zyne hoedanigheid van stadhouder en hoofd van eene bende van ordonnantie, het geschreven ceds-formulier, dat zy hem toezond, te teekenen⁽¹⁾. Oranje verwierp zulks in een uitgebreid antwoord, waer hy meteen verzocht om van zyne bedieningen ontlast te worden⁽²⁾. Daer wilde Margareet niet aen toestemmen, schryvende hem dat niet zy, maer de koning hem tot het stadhouderschap van onderscheidene provinciën genoemd had⁽³⁾. Zy vermaende hem dan daerin voort te gaen⁽⁴⁾; doch weldra zond zy den staets-

(1) Zie de oorkonde by Groen, Archives, enz. III, bl. 43-45.

(2) Zie Oranjes antwoord, aldaer, bl. 46-47.

(3) Zie hoe Margareet daer rekenschap van doet in haren brief van 16 Maert aen den koning, by Gachard, Corresp. de Guillaume, II, bl. 412, vlgg.

(4) De prins antwoordde daerop dat hy oogenblikkelyk zyne ambten nog waer zou nemen, tot dat Z.M. besliste. Zie daer, bl. 369, aenteek. 2.

[p. 373]

secretaris Berty naer Antwerpen, met last van nieuwe middelen aen te wenden om den prins te overreden en by zyne pligten te houden⁽¹⁾; doch alle die poogingen bragten volstrekt niets te weeg, en het bleek dat 's mans opzet onwrikbaer vast stond⁽²⁾.

Men bedenke wat groote afleiding die zaek van den nieuwen eed aen de geruchten gaf van Alva's aenstaende overkomst, en als dusdanig was daer wel eenig goed in gelegen, dewyl de geesten met iets anders bezig waren; nogtans werden er die geruchten niet volkomen door uitgedoofd. Ook twyfelde daer voortaen niemand meer aen, Oranje vooral niet, die nu ernstiger dan ooit bedacht werd om zich tydiglyk uit de voeten te maken en schuilplaets in Duitschland te zoeken. Berty had hem voor het laetst nog aengeraden om, eer hy vertrok, een gesprek te hebben met de graven van Egmont en Mansfelt in eene plaets naer zyn verkiezen. Deze vergadering werd gehouden den 2 April⁽³⁾ te Willebroek in de buert van Meche-

(1) Zie daer, bl. 370.

(2) Zie Gachard, Corresp. de Guillaume, II, bl. clvii. Zie mede Strada, bl. 191.

(3) Zie dit datum bevestigd door het proces-verbael des Staetsraeds vanden 3^den April, by Gachard, Corresp. de Guillaume, VI, bl. 442.

[p. 374]

len. Daer spraken de twee oude leden van den Staetsraed voor de laetste mael elkander. Oranje ried zynen vriend nog eens zich aen het hoofd van gewapende magt te stellen en de Nederlanden te sluiten voor de vreemdelingen, in welk geval hy hem ter zyde zou gestaen hebben; maer hoorende dat Egmont niet te overtuigen was, en dat hy, steunende op zyne bewezene diensten, immer staet maekte op 's konings billykheid, ‘die trouw zal uw ongeluk zyn,’ sprak Willem, ‘de goedertierenheid waer gy op rekent zal de brug wezen over welke de Spanjaerts in onze provinciën zullen komen, en ze vervolgens afbreken⁽¹⁾.’ Oranje voorzag de waerheid; en hadde hy alles willen zeggen, toonende hoe hy zelf Egmont misleid had, de ongelukkige graef zou waerschynlyk zyn lot niet afgewacht hebben; doch tot zoo verre kon zyne openhertigheid niet gaen: neen, de beide heeren omhelsden elkander met weenende oogen en scheidden voor altyd⁽²⁾.

(1) Zie Strada, bl. 193, en Burgundus, bl. 192-93.

(2) Zie Strada, loc. cit. Zie mede Burgundus, bl. 192.

[p. 375]

De prins te Antwerpen weêrgekeerd, schreef van daer, des anderdags, aen de gouvernante zyn vaerwel, haer biddende te willen indachtig wezen en den koning by gelegenheid te herinneren wat al arbeids hy in zyns meesters dienst besteed had, met verzekering tevens dat hy Hare Hoogheid immer ten nauwste verkleefd zou zyn, werwaerts het lot hem ook leiden mogt⁽¹⁾. Den 10 April schreef hy aen den koning zelf een langen brief, waerin hy geheel zyn gedrag beproeft te regtveerdigen, en dien hy eindigt met nieuwe betuigingen van onveranderlyke trouw als leenman, en van volmaekte gehoorzaemheid als onderdaen⁽²⁾. Den volgenden dag vertrok hy van Antwerpen naer zyn kasteel van Breda⁽³⁾, en van daer, eindelyk den 22 April, met geheel zyn huisgezin naer Duitschland, latende enkelyk zyn oudsten zoon Philip-Willem⁽⁴⁾ te

(1) Zie Strada, pag. cit.

(2) Zie de oorkonde by Gachard, Corresp. de Guillaume, II, bl. 360-70.

(3) Van daer schreef hy nog eens tot den koning. Zie des heeren Groens Archives, enz. III, bl. 64-65.

(4) Wy zullen dien heer later ontmoeten onder den naem van graef van Buren. Hy was geboren uit Willems echt met Anna van Egmont gravin van Buren (Zie boven, bl. 12), en had eene zuster, Marie van Nassau, die toen aen het hof der gouvernante leefde, doch welke de vader naer huis deed komen en meê nam.

[p. 376]

Leuven, alwaer deze jongeling op dat oogenblik zyne Akademische studiën deed. De vader, toen 34 jaren oud⁽¹⁾, verreisde na er de stad Dillenburg, waer hy geboren was, in het graefschap van Nassau⁽²⁾.

Het was nooit Willems inzigt geweest de Nederlanden te ruimen en de wyk naer Duitschland te nemen; maer zyn doel was voorby gestreefd geworden en, zonder daer van af te zien, was hy genoodzaekt andere middelen in het werk te leggen om zulks te bereiken. Wanneer men Oranjes gedrag met aendacht opmerkt en zyne handelwyze nagaet, van keizer Karels afstand af tot op den dag van zyn eigen vertrek uit Breda, zoo ontdekt men met kleine moeite dat het einde hetwelk hy zich altyd voorstelde, en waer alle zyne poogingen op uitliepen, was om eene staetsomwenteling voort te brengen, waerby hy den hoofdrol gespeeld zou hebben en de man geweest zyn rondom welken

(1) Zie hiervoren, bl. 12 en de aenteek. 2.

(2) Zie Strada, pag. cit. 193.

[p. 377]

groot en klein zich hadde moeten scharen, om het tegen Spanje vol te houden. Thans zag hy de omwenteling zoo goed als tot stand gebragt, doch men was te verre gegaen: de woeste schennissen, het jaer te voren, nagenoeg in alle de Nederlandsche provinciën gepleegd, hadden de edelen verdeeld en hun bondgenootschap gebroken. Van dat oogenblik dan kon de prins van Oranje op de krachtdadige hulp der heeren geenen staet meer maken, maer was gedwongen hulp te gaen zoeken in den vreemde.

Sedert het vertrek van Willem den Zwyger, scheen Egmont veel meer op zyn gemak dan te voren; hy moest zich thans voor niemand meer geweld aendoen, maer mogt er opentlyk voor uitkomen om in alles de gouvernante ter hand te staen en de zaek des konings te bevorderen. Ook deed hy weldra in Vlaenderen alle kettersche vergaderingen ophouden, en verklaerde zich vyand van het voormalig Verbond der Edelen, dat van dag tot dag te niet ging. Velen verzaekten hun lidmaetschap en verzoenden zich met de gouvernante. Anderen, als de heer van Kuilenburg, graef Willem van den Berg⁽¹⁾, Lodewyk van Nassau

(1) Zie hiervoren, bl. 221, aenteek. 2.

[p. 378]

maekten gereedschap om den prins van Oranje te volgen of waren reeds weg, gelyk dan ook vele vreemdelingen deden, vooral predikanten en andere sectarissen in aenzienlyk getal, die wel voelden dat het met hen kwalyk af zou loopen, indien zy dorsten blyven⁽¹⁾.

De katholieken daerentegen schepten in al de provinciën nieuwen moed, en hadden weldra de overhand. De steden, zoo van het Noorden als van 't Zuiden, namen even gewillig koninklyke bezettingen in, en verjoegen de voorstanders en aanhangers van het nieuwe Evangelie; zy braken hunne tempels af (met zulken drift dat te Gent, op eene uer tyds, het groot gebouw der Lutheranen met den grond gelyk was gemaekt), en leverden de beeldstormers en oproerstichters aen het geregt, dat hen, overtuigd zynde, straffen deed, met aenslag zelfs hunner eigendommen, die men gebruikte tot het herstel der verwoeste of beschadigde kerken. Men zou gezeid hebben dat hel overal andere steden, andere inwoonders geworden waren, geheel verschillend van die, welke, ettelyke maen-

(1) Zie Strada, bl. 193-94.

[p. 379]

den te voren, zoo veel kwaed hadden bedreven of laten bedryven⁽¹⁾.

De gouvernante zag aldus hare vurigste wenschen vervuld en de openbare rust en orde zoo goed als algemeen hersteld. Het eenigste wat haer griefde was het gedurig aengroeijen van het getal der uitwykelingen, die zich pligtig erkennende en met het regt niet afgeteld hebbende, bevreesd waren voor hetgeen hun te wachten stond van het spaensch leger dat gezegd werd te naderen. Duizende ambachtslieden verlieten de steden en vlugtten in de naburige landen, waer zy hunne nyverheid en neringen overvoerden, tot groote schade van den nationalen handel⁽²⁾, of namen de wyk naer Duitschland, stellende al hunne hoop op den prins van Oranje en andere heeren die hen derwaert waren voorgegaen. De vorstin had dan meermalen aen haer broeder geschreven om gemagtigd

(1) Zie Strada, bl. 200.

(2) Het getal dier uitwykelingen wordt door sommige schryvers zeer overdreven; maer dat het merkelyk groot geweest is, blykt uit de narigten door Gachard gegeven in de Corresp. de Guillaume, II, bl. clxiii.

[p. 380]

te zyn in alle de begane misdryven naer eigen goeddunken voort te gaen, en te straffen of door de vingeren te zien volgens de omstandigheden der zaken en de hoedanigheid der persoonen. Zy drong tevens aen op de noodwendigheid dat de koning zelf zoo haest mogelyk naer deze landen kwame, doch niet met een grooten sleep van gewapende magt, als zynde dit voortaen niet meer noodig en kunnende zelfs eerder kwaed doen dan goed⁽¹⁾. Philip gaf haer op dit dubbel vertoog weinig antwoord en vooral geen voldoende, waerover Margareet zich beklaegt in eenen brief van 11 April 1567, zeggende dat de koning haer zonder reden de handen bindt en, nu dat zyne zaken hier op een goeden voet staen, daer de eer aen anderen wil van geven, terwyl zy er al den last heeft van gedragen en al de gevaren doorgestaen. Zy verzoekt dan met aendrang om van het landbestier ontslagen te worden en het overige harer dagen in de rust te mogen doorbrengen⁽²⁾.

Dat de koning in deze laetste bede niet toe-

(1) Zie Strada, bl. 201.

(2) Zie de oorkonde in de Corresp. de Philippe, I, bl. 523, en bl. 532.

[p. 381]

stemde, spreekt van zelf⁽¹⁾; voor het overige wilde hy niet dat men van de strengheid der wetten afweke in het straffen der misdaden tegen God en zyne Kerk bedreven⁽²⁾; maer tevens onderhield hy zyne zuster in de verzekering zyner aenstaende overkomst. En trouwens, Margareet niet alleen was overtuigd dat die overkomst ten hoogste wenschelyk, ja noodzakelyk was; maer alle Nederlandsche edellieden die het met den koning wel meenden, even als vele Spaensche Grooten waren van dat gevoelen, ja Granvelle zelf en tot paus Pius V toe hielden niet op het den koning aen te raden. Philip dan, van zynen kant, gaf in tyds bevel tot het vertrek; hy deed schepen uitreeden en van manschap voorzien; hy regelde de reis zoo over land voor de troepen, als over zee voor hem; hy stelde ja den dag der afvaert, en bezorgde alles wat de levensmiddelen raekte: en toch had hy geheime redenen welke hem in Spanje terughielden, maer die tot heden toe met geene zekerheid

(1) Zie overigens zynen brief van 28 Mei, aldaer, bl. 540.

(2) Zie 's konings brief van 31 Mei, aldaer, bl. 541.

[p. 382]

gekend zyn⁽¹⁾. Wat daer van zy, de gouvernante verwachtte hem nog immer, toen zy de tyding ontving dat de hertog van Alva, aen het hoofd van een talryk leger, te Diedenhove in het Luxemburgsche aengekomen was, waer, zonder toeven, onderscheidene inlandsche heeren hem, op haer bevel, gingen welkom groeten⁽²⁾.

(1) Strada, bl. 201-211, weidt daerover uit, doch zonder tot eene stellige slotsom te komen.

(2) Zie Strada, bl. 213.