Vaderlandsche historie. Deel 10

[p. 293]

Achtste hoofdstuk.

beroeping der vliesridders naer brussel. - de sectarissen slaen aen 't woelen. - eerste kerkverwoestingen. - margareets kloekmoedigheid. - beeldenstorm en plondery te antwerpen. - nagevolgd in de steden van vlaenderen en elders. - bedreiging der sectarissen van de hoofdstad aen te randen. - beraedslaging met de vliesridders. - margareet bedacht om naer bergen te vlugten. - verzekeringsbrieven aen de bondgenooten gegeven. - de preken toegelaten op zekere voorwaerden. - gedrag van oranje, egmont, hoorn en hoogstraten. - dier byeenkomst te dendermonde. - eene politieke omwenteling te voorzien. - aendrang van margareet by den koning tot diens overkomst.

1566.

Terwyl de gouvernante nog immer wachtte naer het antwoord van Spanje, verzuimde zy niets om de openbare orde hier te lande te handhaven, en beriep in tyds de Vliesridders tot de vergadering

[p. 294]

welke, den 18 Augusty⁽¹⁾, te Brussel moest gehouden worden⁽²⁾. Doch te midden van hare beslommeringen, kreeg zy de treurige tyding dat de sectarissen zoo goed als meester waren in de aenzienlykste steden van Vlaenderen, alwaer zy de kerken en de kloosters bedreigden; want het was hun thans niet meer te doen om gewetensvryheid te bekomen, maer eerder om den catholyken godsdienst in de Nederlanden te vernietigen. Het gereedste middel dat de hertogin aenwenden kon, was den graef van Egmont, stadhouder dier provincie⁽³⁾, derwaert te zenden met de noodige instructiën⁽⁴⁾ om het kwaed te bevechten en de

(1) Deze dag werd sedert versteld op den 20^ste. Zie Gachard, Corresp. de Philippe, II, bl. 588.

(2) Zie haren brief van 7 Augusty aen den prins van Oranje te Antwerpen verblyvende, in de Corresp. de Guillaume le Tac. II, bl. 179. Zie mede eenen anderen aen den graef van Hoorn, die sedert een geruimen tyd zich te Weert ophield, in het Supplement op Strada, II, bl. 365, en over de verwydering des graven van Hoorn, Burgundus, bl. 105, alsook Margareets schryven by Reiffenberg, bl. 133.

(3) Zie hiervoren, bl. 61.

(4) Zie die instructiën by Gachard, Corresp. de Philippe, II, bl. 579-82.

[p. 295]

stedelyke overheden te rugsteunen. Egmont vertrok dan naer Gent, den 9 Augusty⁽¹⁾, en bezocht vervolgens Brugge, Yperen en Audenaerde, maer handelde, om niets meer te zeggen, overal even zwakkelyk⁽²⁾, want zyne tegenwoordigheid deed er meer kwaed dan goed: de valsche leeraers verklaerden aen alwie het hooren wilde dat de preken met des graven toestemming en goedvinden gebeurden en dat hy het over alles met hen eens was⁽³⁾. Geen wonder derhalve dat zy stout weg de katholyke koningen en vorsten uitmaekten voor aenbidders van steenen beelden en gebakken brood, voor vereerders van knoken en beenen, voor aenroepers van doode menschen, enz. dat zy aen het

(1) Zie zynen brief van dat datum, by Gachard, ib. bl. 578. Zie mede eenen brief van Margareet aen den graef, van den 11 Aug. aldaer, bl. 582-83.

(2) Zie de Gerlache, OEuvres complètes, Brussel 1859, I, bl. 150-51 en de oorkonden aldaer beroepen. Zie mede Strada, bl. 151, en Burgundus, bl. 120. Zie eindelyk Margareets brief van 18 Aug. aen den koning, in de Corresp. de Philippe, I, bl. 449.

(3) Zie Mémoire justificatif du Magistrat d'Audenarde, een werk vol van belangryke byzonderheden, uitgegeven door D^r J. Vander Meersch, Gent, 1842, bl. 23.

[p. 296]

hoofd der Kerk den naem dorsten geven van Anti-christ, aen de bisschoppen dien van zyne dienaers, aen de stedelyke wethouders die hunne pligt kweten dien van goddelooze vervolgers der waerheid, en vele andere groffigheden meer, ontstekende aldus den haet en de woede der bedorven menigte en deze in het harnas jagende tegen alles wat heilig en eerbiedweerdig was⁽¹⁾. Ook overvielen de nieuwsgezinden weldra de kerken, kloosters en abtdyen van West- en Fransch Vlaenderen, voornamelyk in de buert der steden, en hielden daer schandelyk huis. Alles werd uitgeplonderd, de beelden verbryzeld, de kostbare gewaden verbrand, biecht- en predikstoelen afgebroken, het aenbiddelyk Lichaem des Heeren zelf vertrappeld, de heilige oliën op den vloer gestort, de kerkhofkruisen neêrgesmakt, de graven opgebroken en geroofd, de grafschriften en gedenkstukken doorkerfd of vernield: kortom de razerny was zoo roekeloos, dat er, op weinige dagen⁽²⁾, meer dan vierhonderd kerken, klein en groot, het zy van

(1) Zie Pontus Heut. bl. 404.

(2) Namelyk van 10 tot 14 of 15 Augusty.

[p. 297]

binnen verwoest, het zy geheel of gedeeltelyk in puinen waren gelegd, erger ja dan of er de Noordmannen der negende eeuw jaren lang in uitgewoed hadden⁽¹⁾.

Middelerwyl, namelyk den 12 Augusty, was des konings antwoord⁽²⁾ te Brussel aengekomen, terwyl de laetste brief der gouvernante⁽³⁾, waer vooral in aengedrongen werd op de vergadering der Staten-generael, nog onder wege naer Spanje was; maer Philip wist van die vraeg uit een vroeger schryven zyner zuster⁽⁴⁾, en had ze reeds afgeslagen in een post-scriptum op zyne brieven van 31 July⁽⁵⁾. Sedert verbood hy nog stellig aen de gouvernante zulke vergadering toe te laten⁽⁶⁾,

(1) Zie den Mémorial van Hopperus, bl. 96, en Strada, bl. 150-51. Zie mede Burgundus, bl. 117-120, en Vander Haer, bl. 342-48.

(2) Zyn brief van 31 July. Zie boven, bl. 288.

(3) Die van 8 Augusty, by Reiffenberg, bl. 141, alwaer hy verkeerdelyk op den 31 July gesteld is.

(4) Namelyk uit haren brief van 19 July, by Reiffenberg, bl. 81.

(5) Zie dat post-scriptum by Reiffenberg, bl. 105.

(6) Namelyk in eenen brief van 2 Aug. aen zyne zuster, by Gachard, Corresp. de Philippe, I, bl. 438; alsook in eenen anderen van 13 Aug. by Reiffenberg, bl. 149, en vooral in eenen derden van 24 Aug. antwoordende op Margareets schryven van den 8^sten dier maend, aldaer, bl. 163. Zie mede bl. 166.

[p. 298]

en hy had volkomen gelyk: aen de Staten, in dat oogenblik, verlof geven van zich met het landbestier te bemoeijen en maetregelen te nemen tot herstelling der openbare rust, of zyne vorstelyke regten verzaken en al zyn gezag aen den nederlandschen adel afstaen, dat kwam nagenoeg overeen⁽¹⁾; doch zulks kon men van den koning niet vergen.

Op de eerste tyding van hetgeen er in Vlaenderen gebeurd was, zond Margareet zonder toeven den heer van Rassenghien⁽²⁾ naer Ryssel, om het gepeupel in te toomen en te ontwapenen⁽³⁾. Niet

(1) Zie hoe Viglius er over dacht, by Burgundus, bl. 106. Zie mede hiervoren, bl. 236, aenteek. 1.

(2) Maximiliaen Vilain van Gent, baron van Rasseghem of Rassenghien, Groot-baljuw van Aelst en Geertsbergen die, in 1565, gouverneur was geworden van Fransch Vlaenderen, na de dood des getrouwen heeren van Courrières. Zie hiervoren, bl. 63 en de aenteek. 2. Zie mede Reiffenberg, Correspondance de Marguerite, bl. 41, aenteek. 1.

(3) Zie Strada, bl. 152, en Gachard, Corresp. de Philippe, I, bl. 449-50.

[p. 299]

minder kloekmoedig vertoonde zy zich den 15 Augusty toen, na eene preek in de buert van Vilvoorden gehouden, de sectarissen gereed stonden om de voorsteden van Brussel insgelyks op te schudden: de hertogin liet hun weten dat zy zelve, met haer hofgezin en lyfwacht, het zou komen beletten en de predikers onder hare oogen doen ophangen⁽¹⁾. Doch ter nauwernood waren hare raedslieden en de Vliesridders in de hoofdstad vergaderd⁽²⁾, om met de gouvernante een eindelyk besluit te nemen over de laetste vragen der verbonden edelen, of zy hoorde dat de verregaendste wanorde te Antwerpen uitgeborsten was. Reeds den Zondag onder de Octave van O.L.V. Hemelvaert, zynde de 18 Augusty, hadden de sectarissen blyken van onwil gegeven, en zouden ongetwyfeld de plegtige processie gestoord hebben, waren zy niet wederhouden geweest door de tegenwoordigheid des prinsen van Oranje. Maer deze vertrok

(1) Zie eenen brief van Thomas Armenteros in de Corresp. de Philippe, I, bl. 447. Zie mede eenen brief des graven van Merode aen Lodewyk van Nassau, by Groen, II, bl. 221-22.

(2) Zie hiervoren, bl. 283.

[p. 300]

daegs daerna⁽¹⁾ naer Brussel om de aangezegde vergadering by te woonen, en nog den zelfden avond was 't er op. Een jonge losbol van 17 of 18 jaren beklom, na het Lof, den predikstoel der hoofdkerk, en voer daer uit tegen den ouden godsdienst, verwekkende aldus eene groote verontweerdiging onder de geloovige menigte, tot dat een scheepsknaep grimmig naer boven liep en den woestaert by de voeten gevat hebbende, hem van den kansel trok. De tusschenkomst van den Schoutet stelde een eind aen dit eerste rumoer; maer den volgenden dag begon het spel voor goed. Het gemeen, opgeruid door zekeren Calvinist met name Herman Modet⁽²⁾, stoof tegen den avond de kerk

(1) Oranje zou liever te Antwerpen gebleven zyn, of ten minste vervangen geworden het zy door den graef van Hoorn, het zy door dien van Hoogstraeten; maer de gouvernante had het een noch 't ander willen toestemmen, meenende dat de stedelyke overheid alleen genoeg was om, voor eenige dagen, de goede orde te handhaven. Zie Gachard, Corresp. de Philippe, II, bl. xlvii-lii.

(2) De schryvers der Geschiedenis van Antwerpen, IV, bl. 327, meenen dat hy van Zwolle afkomstig was en eigentlyk Herman Stuyker hiet. Zie daer, bl. 326, hoe zyne land- en geloofsgenooten over dien schurk dachten. Twee desgelyke predikers speelden, met hem, te Antwerpen den hoofdrol, een van welke verwer van zyn ambacht was, en de andere een leêrtouwer. Zie Gachard, op. cit. bl. xxxv, in de aenteek.

[p. 301]

binnen en ving aen met het beeld der heilige Maegd op den grond te halen en aen stukken te slaen. Het zelfde deden zy met de beelden der Heiligen, ja en met dat van Christus dat, boven den ingang van het Choor, stond of hing tusschen die der beide dusgenaemde Moordenaers. Deze twee bleven alleen gespaerd. Vervolgens vielen zy aen op de schilderyen, welke zy tot flarden scheurden. De autaren⁽¹⁾ werden verbryzeld of voor eeuwig geschonden, de biechtstoelen vernield, de kostbare kerkgewaden verbrand, de gewyde oliën tot schoensmeersel gebruikt, het Tabernakel zelf verkracht en het aenbiddelyk Sacrament ysselyk onteerd: kortom, de geheele kerk, tot dan, door gansch Europa heen, zoo vermaerd om hare rykdommen en kunstgewrochten, was, op min dan vier uren tyds, verwoest, uitgeplonderd, en de

(1) Daer waren ongeveer 70 autaren in de kerk, en daeronder vele kostbare.

[p. 302]

vloer, voeten hoog, met puinen overdekt⁽¹⁾.

Al deze baldadigheden waren gepleegd geworden door een honderdtal lieden van het slechtste gespuis⁽²⁾, zonder dat de katholieke burgery en even min de stedelyke overheid daer beletsel aen stelde, gelyk het gaet in zulke oogenblikken van eerste opstuiving der volksdriften: de goeden zyn als met lamheid geslagen, en het janhagel is doenvry. Aengezet door eenige belhamels, en gebruik makende van de werkeloosheid der stadsvoogden, verliet het, omstreeks middernacht, de kerk van O.L.V. om elders zyn goddeloos werk voort te zetten. Voorzien van fakkels en toortsen, van bylen en hamers, en onder het tieren van leven de Geuzen, stortten zy in aengroeijende menigte door de straten, kruis- noch andere beelden op de bruggen of de huisgevels sparende. Voor en na werden, op hunnen weg, de parochie- en klooster-kerken, de

(1) Zie Strada, bl. 152-54. Pont. Heut. bl. 405. De Annales Antverpienses van Papebrochius, III, bl. 66, vlgg. Diercxens, Antverpia Christ. nasc. et cresc. IV, bl. 306, vlgg.

(2) Zie Margareets brief van 22 Augusty aen den koning, by Reiffenberg, bl. 183. Zie mede den Recueil van Hopperus, bl. 97.

[p. 303]

kapellen zelfs, met geweld ingeloopen en aen de verwoesting prys gegeven, zoo ylings voortvarende, dat er, tegen zonnen-opgang, niet ééne bidplaets meer ongeschonden was. De twee volgende dagen ging het even zoo: wat hier en ginds nog heel bleef werd verbroken, het inwendige der geestelyke gestichten afgezocht, refters en dormters uitgeroofd of ontheiligd, de kelders geledigd, de bibliotheken verhakkeld, boeken ja en handschriften met vet bestreken en door 't vuer verslonden, de moniken en kloostervrouwen mishandeld of uitgejaegd, waerna het geboefte naer buiten trok om ook in de voorsteden en bygelegen dorpen hunne razerny bot te vieren. De ryke Sint-Bernaerds abtdy had, onder anderen, zeer veel te lyden⁽¹⁾.

Van sedert een paer dagen nogtans waren de Gilden in de wapens geroepen en bewaekten de groote markt alsmede het stedelyk Raedhuis, vergaderplaets der overheden, doch zonder zich de kerken aen te dragen, waer Herman Modet en consoorten in preekten zoo veel het hun lustte. Deze

(1) Zie Strada, bl. 154-56. Voorts de pas gemelde schryvers, alsmede Burgundus, bl. 121, vlgg. en Vander Haer, bl. 348, vlgg.

[p. 304]

lydelykheid vond echter een eind den 23 Augusty, toen de Magistraet verwittigd werd dat de beeldstormers in het Choor van O.L.V. bezig waren met de wapenschilden der Vliesridders⁽¹⁾ los te maken en reeds dat van den koning neêrgesmakt hadden. Alsdan staken zy handen uit de mouw; de Schoutet Jan van Immerseel, vergezeld van een handvol schutters, trok naer de kerk, joeg de plonderaers daer uit, en deed er een tien- of twaelftal by den kraeg vatten om die naer het Steen te leiden. Vervolgens sloot hy de kerk toe, en beval nog dien zelfden dag eene galg op het marktplein te vestigen, tot dat de prins van Oranje, tydiglyk onderrigt en weêrgeroepen, verder over de oproermakers beslissen zou. Oranje keerde inderdaed

(1) In de kerk, waer het kapittel der Orde was gehouden geweest, moest ieder Vliesridder zyn geschilderd wapenschild laten, welke gewoonlyk in het Choor naest elkander opgehangen werden, gelyk men het te Gent in Sint-Baefs nog zien kan. Het zelfde was te Antwerpen gedaen na het kapittel van 1556, in hetwelk de prins van Oranje, de graef van Hoorn, de markies van Bergen en andere edellieden den Halsband ontvangen hadden. Zie Reiffenberg, Hist. de l'Ordre, bl. 450.

[p. 305]

haestiglyk terug naer Antwerpen, en deed daer, den 28^ste(1), dry der gevangen booswichten in zyne tegenwoordigheid ophangen, en dry anderen uitbannen, waerdoor het tempeest haest gestild was⁽²⁾.

Men ziet met hoe weinig goeden wil en kloekmoedigheid het kwaed hadde kunnen belet zyn geworden; doch nu, mag men zeggen, was het te laet, want het verderfelyk voorbeeld te Antwerpen gegeven, was in alle de provinciën aenstonds bekend geweest, en had overal maer al te veel navolgers gevonden. Van den 20^ste Augusty stond Gent in vuer en vlam⁽³⁾; reeds twee dagen vroeger was het te Audenaerde uitgeborsten⁽⁴⁾; te Door-

(1) Hy was er twee dagen te voren aengekomen.

(2) Zie Gachard, Correspondance de Guillaume le Taciturne, II, bl. liii-lvi.

(3) Zie, voor de plaetselyke byzonderheden (welke het te lang zou zyn hier telkens op te halen en die overigens in het algemeen veel overeenkomst hebben), het werk van P. De Jonghe, I, bl. 20, vlgg. doch vooral het Verslag der Magistraet van Gent, enz. door den heer Kervyn de Lettenhove in de verzameling der Vlaemsche Bibliophilen uitgegeven, en verrykt met eene reeks van belangryke oorkonden. Zie daer, bl. 28, vlgg.

(4) Zie D^r Vander Meersen, Mém. justif. bl. 33.

[p. 306]

nik begon het den 23^ste(1), daegs daerna te Valencyn. Doch wat noemen wy hier eenige steden op? geheel het land werd verwoest: in alle de provinciën zoo van het Noorden als van 't Zuiden, weinige uitgezonderd⁽²⁾, zag men, nagenoeg te gelyker tyd ja en op dezelfde dagen, kerken en kloosters vernield⁽³⁾ door de dweepende ketters⁽⁴⁾. De schade aen Nederland toegebragt, was onbereken-

(1) Zie de Bullet. de la Commiss. d'Histoire, 1^ste serie, XI, bl. 414, vlgg. lt. 2^de serie, I, bl. 150, vlgg. en XII, bl. 97. Zie mede Chotin, Hist. de Tournai, II, bl. 157, vlgg. en Reiffenberg, bl. 199, in de aenteek.

(2) De provinciën, waer de goede orde gehandhaefd werd en de sectarissen ingetoomd, waren Atrecht, Namen, Luxemburg en een deel van Henegau. Zie Strada, bl. 156. In Friesland en Gelderland, dank aen hunne regtschapen stadhouders, ging het ook minder erg. Zie Burgundus, bl. 129.

(3) In Brabant telde men alleen Brussel, waer, voor het oogenblik, de beeldstormers uitbleven, en Leuven waer de overheid, ondersteund door de leeraers en studenten der Hoogeschool, de moedwilligen beteugelde. Zie den Recueil van Hopperus, bl. 97.

(4) Zie Strada en Hopperus, locis cit. Zie mede Burgundus, die in vele byzonderheden treedt, bl. 124, vlgg.

[p. 307]

baer⁽¹⁾: schade van beelden en schilderyen, van kostbare reliquie - kassen en heilige vaten, van gouden en zilveren kunstgewrochten, van sny- en dryfwerk, van edelgesteenten en peerlen, enz. Maer het grootste verlies van al, als onherstelbaer zynde, was dat van tallooze handschriften in onze ryke abtdyën bewaerd en welke roekeloos verscheurd of verbrand werden, in eenen tyd dat de boekdrukkunst nog zeer jong en dus ook verre was van al de schatten der Oudheid voor de nakomelingschap gered te hebben.

De Lezer beseft van zelf hoe grievend, hoe verscheurend het voor Margareet moest zyn, van dag tot dag, ja men mag zeggen ieder uer, nieuwe tydingen te ontvangen van zoo veel afschuwelykheden en heiligschennissen⁽²⁾. Daerby voegde

(1) Strada (bl. 156) en anderen beweren dat er te Antwerpen in O.L.V. kerk alleen, voor ongeveer 400,000 gouden kroonen verwoest werd, eene geldsom welke heden door miljoenen francs zou uitgedrukt worden.

(2) Zie haren brief van 22 Aug. aen den koning, by Reiffenberg, bl. 182-86, en twee andere van 29 Aug. aldaer, bl. 187-204. Zie mede eenen brief van 27 Aug. by Gachard, Corresp. de Philippe, I, bl. 452-54. In dezen laetsten vooral doet zy groote klagten over Oranje, Egmont en Hoorn.

[p. 308]

zich het gerucht, door moedwilligen verspreid, dat de beeldstormers eerlang naer Brussel zouden komen, niet alleen om daer insgelyks de kerken, ja de hofkapel zelf, te verwoesten; maer tevens om de gouvernante in hechtenis te stellen, tot dat zy alles vergund zou hebben wat men haer vragen wilde⁽¹⁾. De vorstin gaf daer geloof aen, en voorwaer niet zonder reden. Zy vreesde zelfs voor haer leven en voor dat van Viglius die, thans meer dan ooit, in den haet stond der kettersgezinden⁽²⁾.

Te midden echter van deze zware bekommernis mogt het voorwerp der vergadering, tegen den 20 Augustus⁽³⁾ aengezeid, niet vergeten blyven. Den 22^ste, voor middag, gaf de gouvernante in den Staetsraed⁽⁴⁾ kennis van de brieven des konings,

(1) Men had aen de menigte wys gemaekt dat Margareet blank-geteekende brieven had van haer broeder, om alles te doen wat zy goed vond. Zie Strada, bl. 160.

(2) Zie by Gachard, Corresp. de Philippe, I, bl. 450-51, een smaedschrift in de straten van Brussel uitgestrooid tegen de hertogin en tegen Viglius.

(3) Zie hiervoren bl. 294, aenteek. 1.

(4) Zie de namen der heeren die de zitting bywoonden in de notulen van Berty, by Gachard, Corresp. de Guill. VI, bl. 413, of by Reiffenberg, bl. 189.

[p. 309]

onlangs aengekomen⁽¹⁾, en bragt in omspraek, 1^o hoe men spoedigst de bevelen Zyner Majesteit uit zou voeren; 2^o wat men diende te antwoorden op de laetste verzoeken der bondgenooten; en 3^o welke middelen best geschikt waren om de ergernissen en de verwoestingen te doen ophouden⁽²⁾. Op deze noodwendigheid in 't byzonder aendringende, hing de gouvernante een treffend tafereel op van de gruweldaden reeds gepleegd, en bezwoer hare raedslieden en de Vliesridders hunne pligten en eeden indachtig te zyn, byvoegende dat, wat haer aenging, zy nimmer de valsche leeringen der ketters gedoogen zou: ja, al vergunde de koning vryheid van godsdienst (wat hy gewis niet doen zou), dan nog zou zy liever het land ruimen, dan daer aen meê te werken, roepende God tot getuige dat zy haer eerder zou laten in stukken ryten, dan het voorvaderlyk geloof niet te handhaven⁽³⁾. Voorts gaf zy uitleg van de

(1) Zie hiervoren, bl. 297.

(2) Zie by Reiffenberg, bl. 190.

(3) Zie by Gachard, Corresp. de Philippe, I, bl. 453, en Margareets redevoering in haer geheel, by Strada, bl. 157-59.

[p. 310]

dry punten, door den koning toegestaan, en vroeg dat ieder zich daermeê tevreden hielde⁽¹⁾. De graven van Mansfelt, van Arenberg en van Berlaymont toonden zich gereed om hun leven te wagen voor's konings dienst; maer Oranje, Egmont, Hoorn en Hoogstraeten vonden de besluiten en vergunningen van Philip onvoldoende in dit oogenblik, en weigerden de wapens op te nemen tegen de sectarissen, voorgevende dat er meer dan vyftienduizend te Brussel alleen waren, welke men, met geweld te gebruiken, slechts verbitteren zou, en aenleiding geven tot grooter kwaed. De byeenroeping der algemeene Staten scheen hun het eenigste middel om de wanorde te stillen⁽²⁾.

In eene avondvergadering van denzelfden dag, liep het gesprek over een ontwerp van ordonnantie om den voortgang der beeldstormery te beletten en het dragen van wapens te verbieden. Voorts

(1) Zie by Reiffenberg, bl. 190, vlgg.

(2) Zie by Gachard, Corresp. de Philippe, I, bl. 453, en de notulen van Berty, in de Corresp. de Guillaume, VI, bl. 413-21. Zie mede den Recueil van Hopperus, bl. 99-101.

[p. 311]

werden de artikels voorgelezen van het antwoord dat men geven zou aen de afgeveerdigden der verbonden edellieden⁽¹⁾, sommigen van welke reeds te Brussel daer naer wachtten, en zeker met groot ongeduld: want men zeide aen de gouvernante dat, indien zy langer uitstelde, de sectarissen in de hoofdstad zelf en onder hare eigene oogen, alle de priesters en geestelyken, en mede hare hofbedienden zouden komen vermoorden⁽²⁾.

Deze verwittiging, waer of valsch, naest andere ontzettende tydingen, welke haer gedurig ter ooren kwamen, verschrikte de hertogin meer en meer, dusdaniglyk dat zy, in den nacht van 22 tot 23 Augusty, eensklaps bevel gaf van alles gereed te maken om naer Bergen te vlugten, waer zy op veiligheid rekenen mogt⁽³⁾. Al vroeg in den morgen stond zy reisveerdig; maer Viglius, haestiglyk ten

(1) Zie de notulen van Berty, bl. 421. Zie mede Margareets schryven by Reiffenberg, bl. 193.

(2) Margareet, by Reiffenberg, bl. 188, schryft aen den koning dat de vier pasgenoemde heeren haer zulks gezeid hadden.

(3) De hertog van Aerschot voerde het bevel op het kasteel van Bergen in Henegau, sedert het vertrek des markgraven van Bergen-op-Zoom.

[p. 312]

hove geroepen⁽¹⁾, raedde Margareet dat voornemen stellig af⁽²⁾, en trok het gesprek zoo lang, dat weldra ook de leden van den Staetsraed verschenen, die op hunne beurt haer onder 't oog bragten hoe gevaerlyk haer vertrek uit Brussel in deze omstandigheden wezen zou, en hoe weinig zy te vreezen had, omringd zynde van de hoofden des adels en van de Vliesridders, allen gereed om, desnoods, bloed en leven voor haer op te offeren⁽³⁾.

(1) Margareet wilde hem meê naer Bergen nemen.

(2) De deftige man maekte gebruik van deze omstandigheid om aen de gouvernante hare vorige wantrouw te zynen opzigte met zachte woorden te verwyten. Zie Vita Viglii, in het eerste Deel der Analecta van Papendrecht, bl. 47-48. Zie mede Burgundus, bl. 131, vlg.

(3) Vele schryvers wyzen aen dit feit den 22^sten Augusty aen, afgaende op eenen brief des graven van Hoorn, die voorkomt in het Supplement op Strada, II, bl. 477. Wy nemen het datum van Gachard, Corresp. de Philippe, I, bl. cxlvi, omdat er in Margareets brief van 22 Aug. by Reiffenberg, bl. 182, geen woord van het feit gerept wordt, en tevens omdat zulks beter overeenkomt met het verhael van Strada, van Burgundus en Vander Haer, bl. 354, alwaer deze van den 24 Aug. spreekt, doch zeker eenen dag te laet opgeeft.

[p. 313]

Ter zelver tyd kwamen de stedelyke overheden, van de zaek reeds verwittigd, Hare Hoogheid smeeken Brussel niet te verlaten, zeggende dat het volk daer aenstonds de stadspoorten gesloten had⁽¹⁾, en die voor niemand zou open maken. De vorstin was derhalve zoo goed als genoodzaekt in de hofstad te blyven, waer zy dan ook, schoon tegen haren dank, toe besloot, na den graef van Mansfelt tot kapitein van Brussel te hebben aengesteld, en hare lyfwacht versterkt⁽²⁾.

Dit alles echter was niet bekwaem Margareets onrust te stillen. Zy vreesde thans inzonderheid dat de edelen, op eene of andere wyze de algemeene Staten zouden byeen roepen⁽³⁾, of dat deze

(1) Volgens Schiller, Liv. IV, ch. 1, en Burgundus, bl. 134, zou Viglius zelf bevel hebben gegeven van de poorten toe te houden. Zulks is niet onwaerschynlyk; maer het wordt toch niet gezegd in 's mans leven, door hem zelf opgesteld.

(2) Zie, behalve den Recueil van Hopperus, bl. 99, Margareets schryven by Gachard, Corresp. de Philippe, I, bl. 455, en by Reiffenberg, bl. 188 en 196. Zie mede Strada, bl. 160. De wethouders stemden ook toe in eene ligting van 1800 man krygsvolk om de goede orde in de stad te verzekeren. Zie Burgundus, bl. 132.

(3) Mansfelt had den prins van Oranje hooren zeggen dat, indien de gouvernante naer Bergen vertrok, hy aenstonds de Staten zou verzameld hebben. Egmont had in denzelfden zin gesproken, en bygevoegd dat men 40,000 man op de been zou brengen om Bergen te gaen belegeren. Zie Margareet by Gachard, Corresp. de Philippe, I, bl. 454.

[p. 314]

uit eigen beweging en zonder oproep zouden vergaderen, in beide welke gevallen binnen de vieren-twintig uren tyds heel de politieke Staet het onderste boven zou geraken, even als nu de kerkelyke⁽¹⁾. Aldus niet wetende hoe de zaken te redden, en vooral bekommerd om de beeldstormery te stuiten; welke dagelyks nog algemeener werd, riep zy des avonds 23 Aug. den prins van Oranje met Egmont en Hoorn in hare kamer, en maekte hun haer genomen besluit kenbaer van

(1) Zie hoe Margareet daerover aen haer broeder schryft den 30 Augusty, by Gachard, bl. 455. De koning had haer, den 13 Aug. op nieuw verboden in eene Statenvergadering toe te stemmen. De oorkonde staet by Reiffenberg, bl. 149. Hy komt hier nog op weêr in eenen brief van 24 Aug. aldaer, bl. 162, en schreef overigens aen de landvoogdes eene reeks van brieven nopens het aenwerven van vreemd krygsvolk en de middelen om dat te onderhouden. Zie die insgelyks by Reiffenberg, bl. 151-181.

[p. 315]

aen de bondgenooten pardon te schenken naest de gevraegde verzekering dat zy van niemand iets zouden te vreezen hebben, met verlof tevens aen de andersgezinden van, onder zekere voorwaerden, naer hunne preken te gaen⁽¹⁾. Zy voegde er nogtans by dat zy zulks niet vergunde uit overtuiging, maer gedwongen zynde door de omstandigheden⁽²⁾. Zoodan werden er, nog dien zelfden

(1) Namelyk de vorstin besprak, onder anderen, dat de kettersgezinden zonder wapens naer hunne preek zouden gaen, maer alleen in de plaetsen waer zulks reeds gepleegd werd, met vermyding tevens van alle ergernis en wanorde, zullende dit toegestaen blyven tot dat Zyne Majesteit, met goedvinden der algemeene Staten, daer zelf een eindelyk besluit zou over genomen hebben, en mits de sectarissen zich onthielden van iets te ondernemen tegen den katholieken godsdienst of diens uitoefening, maer aen de geloovigen het vry gebruik hunner kerken lieten, gelyk in de vorige tyden. Zie by Reiffenberg, bl. 197, of het Supplement op Strada, II, bl. 364-65, alwaer het datum van 3^den in 23^sten Augusty te veranderen is.

(2) Zie hoe de vorstin zich deswege by den koning verschoon en beklaegt in haren brief van 27 Aug. by Gachard, bl. 454, doch vooral in haren eersten brief van 29 Aug. by Reiffenberg, bl. 192, vlgg. Zie mede eenen brief van Margareet aen den bisschop van Luik, by Gachard, Analectes belgiques, bl. 178. Sedert, namelyk den 30 Sept. deed zy, tot hare ontschuldiging, eene soort van protestatie opstellen, waer alle de omstandigheden uiteen zyn gezet. Zie de oorkonde by Gachard, Corresp. de Philippe, II, bl. 588, vlgg.

[p. 316]

avond schynt het, brieven opgesteld, waerby de hertogin hare beloften schriftelyk uitdrukt en vernieuwt, mits de edelen, van hunnen kant, ernstiglyk medewerken om alle wanorde, heiligschennis en kerkverwoesting te doen ophouden en haer de hand leenen om de misdadigen naer behooren te straffen⁽¹⁾.

Deze brieven van verzekering werden vervolgens, door de dry opgenoemde leden des Staetsraeds en een paer andere hofbeambten, medegedeeld aen Lodewyk van Nassau en de overige afgeveerdigden der edelen die op hunne beurt plegtige brieven, door hen geteekend en bezegeld afleverden, waerby de vergunningen der gouvernante dankbaer aenveerd en de door haer gestelde voorwaerden tot eene toe bygestemd werden, met verklaring dat zy voortaen hun verbond voor te niet gedaen en afge-

(1) Zie de oorkonde, in haer geheel, by Le Petit, II, bl. 120-21.

[p. 317]

schaft hielden, zoo lang ten minste als de verzekering, door de landvoogdes in 's konings naem gegeven, eene waerheid bleve⁽¹⁾.

Ofschoon deze laetste woorden zeer veel onwil toonden, schreef niettemin Margareet, overeenkomstig het akkoord, brieven van 26 Augusty⁽²⁾ aen de provincieele justitie-raden en aen de wethouders der voornaemste steden om hun kennis te geven van hetgene zy aen den adel vergund had⁽³⁾. Van hunnen kant zonden de afgeveerdigden der verbonden edellieden, in aller yl, naer Afflighem en Tongerloo, waer de geuzen gereed stonden om de vermaerde abtdyen van dien naem te plonderen

(1) Zie den tekst by Le Petit, bl. 121-22, en de namen der onderteekenaers, aldaer, of by Reiffenberg, bl. 186. Margareet had hun het origineel schrift van dat verbond gevraegd om het te vernietigen; doch zulks was haer geweigerd geworden. Zie by Reiffenberg, bl. 192.

(2) Het wederzydsch akkoord voert het datum van 25 Augusty.

(3) Zie den tekst van Margareets omzendbrief, by Gachard, Corresp. de Philippe, II, bl. 584. Hy komt ook voor onder de oorkonden, door den heer Kervyn gevoegd by zyn Verslag der Gentsche Magistraet, bl. 141, vlgg.

[p. 318]

en te verwoesten⁽¹⁾. Deze beide stichten bleven dan voor het oogenblik gespaerd, even als andere waer tot dan toe de beeldstormers nog de handen niet hadden aen gestoken. Reeds den 24 Augusty werd een Doorniksch regtsgeleerde, met name Gielis Le Clercq, van Brussel naer Gent afgeveerdigd met eenen brief, door Lodewyk van Nassau en eenige andere heeren geteekend, en gerigt tot de hoofden der sectarissen, aen welke men de weet liet van het gesloten akkoord en bevel gaf om het volk in te toomen en geene baldadigheden meer te bedryven. Van dat oogenblik kwam er een eind aen de onlusten in de hoofdstad van Vlaenderen, en zoo weldra in de overige steden en provincien⁽²⁾. Men zou gezeid hebben dat alle de beeldstormers aen een en het zelfde commando gehoorzaemden; want zoo algemeen het onweêr geweest, en met gelyke hevigheid door gansch het land bykans op den zelfden stond uitgeborsten was, zoo ook bedaerde het overal te gelyk op een

(1) Zie by Reiffenberg, bl. 197.

(2) Zie Vandervynct, II, bl. 165, en het feit bevestigd by P. De Jonghe, Gentsche Geschiedenissen, I, bl. 128.

[p. 319]

enkel woord⁽¹⁾. Het blykt daeruit ten klaerste dat de verbonden edellieden de eerste oorzaek waren van het kwaed en dat zy alleen het, naer goeddunken, konden stuiten⁽²⁾.

Het verwoesten van kerken hield dan voor 't oogenblik op, ja; maer de geesten bleven ontroerd en de kettersgezinden even driftig. Te Brussel zelfs was de godsdienst onderbroken, en de sectarissen, door Lodewyk van Nassau begunstigd, gingen naer Vilvoorden de preken bywoonen, zich beklagende dat men hun binnen de stad geene vergaderplaetsen aenwees, en voor reden gevende dat de burgers der hoofdstad zoo min slaven waren als die van Antwerpen of elders. Gelukkiglyk vond Margareet veel steun by den graef van Mansfelt alsmede by de stedelyke overheden, die niet alleen opentlyk verklaerden geene preken binnen Brussel

(1) Lodewyk van Nassau schreef mede aen Brederode om de kerkplondery in Holland tegen te gaen, hetgeen deze aenstonds deed, de verwoesting belettende der vermaerde abtdy van Egmont. Zie zyn onbeschotten brief van 27 Augusty aen graef Lodewyk, by Groen, II, bl. 251-56.

(2) Zoo dachten er ook de Staten van Utrecht over, in 1569. Zie Groen, Archives, II, bl. 158.

[p. 320]

te zullen gedoogen, maer zelfs de stadspoorten deden sluiten om het geloop naer de omstreken te beletten⁽¹⁾.

De gouvernante had intusschen den prins van Oranje terug naer Antwerpen laten gaen, terwyl de graef van Egmont, in zyne hoedanigheid van Stadhouder naer Vlaenderen keeren moest, en Hoorn bevel kreeg de sectarissen van Doornik te beteugelen⁽²⁾. Zoo werd almede de graef van Hoogstraten, ten zelfden einde, naer Mechelen afgeveerdigd⁽³⁾; maer geen van allen beantwoordde aen

(1) Zie Margareets schryven by Reiffenberg, bl. 198. Zie mede de Histoire de Bruxelles, I, bl. 407, vlgg. en Burgundus, bl. 140.

(2) Margareet koos den graef van Hoorn, niet slechts omdat hy een der groote edellieden was die op het volk het meest vermogten, even als Oranje en Egmont; maer tevens omdat hy te Doornik zyn' eigen broeder Floris vervangen kon, die zich in Spanje bevond en te Doornik zeer geliefd was geweest.

(3) Ook voor Antonis de Lalaing, graef van Hoogstraten was er eene byzondere reden om hem naer Mechelen te zenden. De Lalaings, zeer gehecht aen wylen Margareet van Oostenryk, keizer Karels moei, hadden zich te Mechelen gevestigd, en zich daer niet slechts bemind gemaekt; maer ook, in 1522, het dus genaemd Huis van Hoogstraten doen bouwen, dat heden dient voor het Klein-Seminarie.

[p. 321]

Margareets vertrouwen. Die heeren, het zy nu met goede of met kwade bedoelingen, toonden zich zwak ten aenzien der sectarissen, en gaven hun meer toe dan zy mogten of zelfs raedzaem was. De eerste inderdaed had nauwelyks eenige strengheid getoond tegen de belhamels der kerkverwoesters, of hy maekte, den 2 September, een akkoord met de Calvinisten van Antwerpen, waerby hy hun dry plaetsen in de stad vergunde om er hunne preken en godsdienst te houden op de zon- en feestdagen⁽¹⁾, hetgeen hy dan ook, den zelfden dag, aen de Lutheranen toestond, grootelyks tegen den dank der gouvernante die hem zulks, in hare briefwisseling, duidelyk genoeg te kennen gaf⁽²⁾. Eene byna gelyke inschikkelykheid toonde

(1) Zie de oorkonde by Gachard, Corresp. de Guill. le Tacit. II, bl. 215-18. Zie daer ook, bl. 383, vlgg. hoe deerlyk het toen te Antwerpen gesteld was.

(2) Zie Strada, bl. 161 en, met veel byzonderheden, Gachard, Corresp. de Guill. II, bl. lviii, vlgg. alwaer de uitgever verwyst naer alle de stukken in dat boekdeel opgenomen. Zie mede het proces-verbael des Staetraeds van 5 September, aldaer, VI, bl. 422.

[p. 322]

de graef van Egmont voor de Vlaemsche geloofsverzakers. Zynde den 8 September te Gent aengekomen, ondersteunde hy daer de wethouderschap, die het goed meende en niet toestemmen wilde dat er preken binnen de muren of in de buert der stad gedaen wierden⁽¹⁾. Doch sedert, immer wankel van aert, aangemoedigd of misleid door het voorbeeld van Oranje, ontzag hy zich niet in onderscheidene steden van Vlaenderen den nieuwen godsdienst toe te laten, ook daer waer, vóór het akkoord van 23 Augusty, de ketters nog niet gepredikt hadden en ja de plaetselyke overheden er

(1) Zie De Jonghe, I, bl. 39-42. Zie mede het Verslag der Magistraet, bl. 42, vlgg. Egmont had, vroeger reeds, blyken van regtzinnigheid gegeven. Den 27 Augusty zond hy zyn' vertrouweling en secretaris, den heer van Backerzele, naer Audenaerden om aen de katholyken hunne kerken te doen weêrgeven welke de sectarissen hadden ingenomen, gelyk, dry dagen later, Backerzele, aen de kanten van Geertsbergen, eene bende van plonderaers ontmoet hebbende daer met zyn gevolg opviel, er een twaelftal neêrvelde en vyftig gevangen nam, van welke er aenstonds 22 aen de galg geknoopt en de overigen met de roede gestraft werden. Zie den Mémoire justificatif, bl. 48-49. Zie mede Burgundus, bl. 151.

[p. 323]

volstrekt tegen waren⁽¹⁾. Te Doornik ging het even zoo. De graef van Hoorn zynde, den 29 Augusty, derwaert gezonden, met last van de onlusten te doen eindigen, de wapens uit de handen des volks te halen en de stad aen 's konings gezag te onderwerpen⁽²⁾, werd er ontvangen, gelyk de prins van Oranje te Antwerpen, onder het geroep van Leven de koning en de Geuzen. Voorts nam hy zynen intrek by zekeren ryken Calvinist Jan Says, tot groot ongenoegen der wethouders, die daer niet dan kwaed uit voorspelden⁽³⁾. Inderdaed, hy gedroeg zich zoo vriendelyk ten aenzien der andersgezinden, en zoo geneigd om hun, binnen de stad, een paer kerken in te ruimen, dat de gouvernante hem zulks, in hare brieven, stellig verbieden moest,

(1) Namelyk te Thielt, te Deynze, te Meenen, te Belle, te Haerlebeke en elders. Zie De Jonghe, I, bl. 43, en andere bewyzen by De Gerlache, OEuvres compl. I, bl. 184-87.

(2) Zie Hoorns Commissie in het Supplement op Strada, II, bl. 370, vlgg.

(3) Zie het verhael van Pasquier de Le Barre, te Doornik geboren en ooggetuige van hetgeen hy verhaelt, in de Bullet. de la Commiss. d'Hist. 2^e serie, I, bl. 163.

[p. 324]

en hare ontevredenheid te zynen opzigte meer dan eens te kennen gaf⁽¹⁾. Eindelyk, de graef van Hoogstraten, naer Mechelen afgeveerdigd, en daer aengekomen den 24 Augusty, legde almede kleinen yver aen den dag tot behoud dier stad tegen de aenvallen der kettersgezinden. Deze hadden, daegs te voren, daer nog groote heiligschennissen bedreven⁽²⁾, en zagen nu weldra hunne voornaemste aenleiders opgesloten; doch sedert viel de graef zelf de gouvernante weêr lastig om de kwaeddoeners in vryheid gesteld te krygen⁽³⁾.

Zulke toegevendheid van den kant der grootste

(1) Zie hare en des graven briefwisseling in het Supplement op Strada, II, bl. 375-456. Zie mede Gachard, Extraits des registres des Consaux de Tournay, enz. in de Bullet. de la Commiss. d'Hist. 1^ste serie, XI, 2^e Partie, bl. 416, vlgg. en 2^de serie, I, bl. 163, vlgg.

(2) Zy hadden by de Minderbroeders, de beelden der Heiligen in stukken geslagen, de kerk der Carmelieten onteerd, de kloosters van Leliëndael en van Hanswyck, beide toen nog buiten de stad gelegen, schandelyk verwoest, enz. Zie Défense de messire Ant. de Lalaing, enz. uitgegeven door de Bibliophiles de Mons, 1838, bl. ix, vlgg.

(3) Zie daer, bl. xiv en by Gachard, Corresp. de Guillaume le Tac. II, bl. 388-89.

[p. 325]

edellieden⁽¹⁾ moest noodwendiglyk de stoutmoedigheid der sectarissen vermeerderen, vooral in Holland en Zeeland die mede onder het bestier van Oranje stonden, en waer hy zich even zoo inschikkelyk vertoonde als te Antwerpen⁽²⁾. Kortom, het was reeds zoo ver gekomen, dat men op geene gewetensvryheid meer doelde, maer eerder werkte om het oude geloof uit te roeijen en de kettery alleen te doen heerschen in de Nederlanden. 't Is hetgeen Margareet eerlang erkende, schryvende aen haer broeder dat er hier vryheid scheen te zyn voor allerlei godsdiensten, behalve alleen voor den katholyken⁽³⁾.

't Is waer, de prins van Oranje⁽⁴⁾ en andere

(1) Zie hoe bitter de gouvernante zich over de pasgenoemde vier heeren beklaegt by den koning in haren brief van 13 September, by Gachard, Correspond. de Philippe, I, bl. 458-62. Zie mede eenen anderen brief van 10 October, by Gachard. Corresp. de Guill. II, bl. 386-91.

(2) Zie Strada, bl. 162; Pontus Heut. bl. 410, en Burgundus, bl. 143.

(3) Zie De Gerlache, I, bl. 159, en den Mémorial van Hopperus, bl. 111.

(4) In September 1566, dobberde Oranje nog, althans voor het uitwendige, tusschen het Catholicismus en het Lutheranismus, waer hy inwendig aen gehecht was of scheen te zyn. Maer in Mei 1567 dacht hy het masker te mogen afwerpen en als Luthersgezind optreden. Zie Groen, II, bl. 338, 452 en 497.

[p. 326]

heerschzuchtige heeren, om het voorvaderlyk geloof, waer de koning met hart en ziel aen verkleefd was, hier te lande te onderdrukken, wisten zeer wel dat die religieuze omwenteling niet te bewerken was dan te samen met eene politieke omwenteling. Daer legden zy dan ook op aen; en alhoewel zy met de meeste zorg al hunne werkingen geheim hielden, lekte daer toch van tyd tot tyd iets van uit, dat kwaed vermoeden gaf aen Margareet van Parma, welke niet naliet den koning daer kennis van te geven⁽¹⁾. De vorstin bedroog zich niet, als

(1) Reeds den 27 Augusty schreef zy hem (by Gachard, Corresp. de Phil. I, bl. 453) gehoord te hebben dat Oranje van plan was zich meester van den Staet te maken, en 's lands steden te deelen met de voornaemste heeren. Zy weet daer nog meer van in eenen brief van 30 Aug. (aldaer, bl. 455-56), alsmede in dien van 13 September (aldaer, bl. 460). Eindelyk, den 15 October schryft zy (aldaer, bl. 473) voor alsdan zeer wel te weten dat het ontwerp van verdeeling onzer provinciën gemaekt was, en dat Friesland met Over-Yssel toegezegd scheen aen hertog August van Saxen, Holland bestemd voor den graef van Brederode. Gelderland zou gedeeltelyk toebehooren aen den hertog van Kleef en aen dien van Lorreynen, terwyl de prins van Oranje (zoo zeide men) Brabant zon hebben, en Vlaenderen met Henegau en het Atrechtsche aen den koning van Frankryk over zou gaen, met den graef van Egmont tot bestendigen stadhouder aen 't hoofd.

[p. 327]

later maer al te duidelyk blyken zal uit de daden zelf van Willem den Zwyger. Ja, en van nu af was het blykbaer genoeg door de strevingen van Oranje en diens makkers die, voorziende dat Philip zich zyne erfstaten niet stilzittend zou laten ontvreemden, nacht en dag hunnen yver besteedden om, in Duitschland en elders⁽¹⁾, hulpbenden aen te werven⁽²⁾, ten einde den koning het hoofd te kunnen

(1) Vooral in Frankryk, waer de hugenoten aen onze nieuwsgezinde heeren 6,000 voetknechten en 4,000 ruiters hadden beloofd, zullende zy die in Duitschland werven om hunnen koning niet te verkroken, die verboden had de opstandelingen dezer provinciën by te staen. Zie Margareet, by Gachard, Corresp. de Philippe, I, bl. 473. Zie ook Strada, bl. 170.

(2) Margareets brieven van dien tyd zyn vol van bewyzen, zoo wel als de brieven van Oranje zelf en van diens broeder Lodewyk. Zie Groen, II, bl. 205, 256, 271, 288, 314, 388, enz.

[p. 328]

bieden, wanneer hy gewapende magt herwaert zou zenden of er zelf naer dit land meê komen, om zyne vyanden volgens verdienste te straffen. Doch zonder den graef van Egmont kon Oranje, zoo min als de andere heeren, iets goeds of iets groots verrigten: en het schynt wel dat toen reeds de ligtzinnige prins van Gaveren zyne oogen begon te openen en rouwkoop kreeg van zich zoo ver te hebben laten vervoeren door de bondgenooten, wier heimelyke strekkingen, uit het verwoesten der kerken en velerlei andere wanbedryven blykende, hy thans beter inzag. Hoe 't zy, tegen het einde van September werd hy uitgenoodigd door zyn' ambtgenoot van Antwerpen, om met hem en met den graef van Hoorn te Dendermonde een gesprek te hebben op Donderdag 3^den October. Tot reden of tot voorwendsel diende dat het meer dan tyd was elkander te verstaen, indien men niet wilde dat katholieken⁽¹⁾ zoo wel als andersgezinden tot eene volslagen slaverny gebragt wierden⁽²⁾. Egmont

(1) Oranje wist wel aen wien hy sprak en dat Egmont, in zyn hart, altyd even regtgeloovig was.

(2) Het bewys staet by Groen, II, bl. 323-26. Oranje was zeer gebeten geweest, omdat de gouvernante, zonder hem te kennen, bezettingen had gesteld te Woerden en te Gouda, twee steden welke onder het stadhouderschap van prins Willem stonden die daer, te regt, een teeken van mistrouwen te zynen opzigte in zag. Zie Margareets brief by Groen, II, bl. 322.

[p. 329]

zou liefst die onderhandeling uitgesteld hebben tot een nader samenkomen aen het hof te Brussel; maer hy dorst echter niet weigeren, en antwoordde in eenen brief van 1^sten October dat hy te Dendermonde wezen zou⁽¹⁾.

Inderdaed, op den gestelden dag zagen de dry vrienden elkander in de vlaemsche stad, alwaer graef Lodewyk van Nassau en de graef van Hoogstraten zich mede vertoonden en, schynt het, nog eenige andere edellieden van het bondgenootschap⁽²⁾. Men weet niet nauwkeurig wat daer eigentlyk verhandeld werd⁽³⁾; doch het is zeker dat

(1) Zie de oorkonde aldaer, bl. 344.

(2) Zoo zegt het Margareet in haren brief van 15 October, by Gachard, Corresp. de Philippe, I, bl. 474. Burgundus, bl. 163, wil dat de voornaemste bondgenooten (conjuratorum praecipui) daer tegenwoordig waren; doch zulks is niet wel aennemelyk.

(3) Waren de meeste bondgenooten te Dendermonde geweest, men zou daer meer byzonderheden van kennen. Zie den Mémorial van Hopperus, bl. 112.

[p. 330]

er vooral spraek was van 's konings gramschap en van diens wraekzuchtige voornemens zelfs tegen de grootste edellieden⁽¹⁾. Hiermede beproefde Oranje, door den mond van zyn' broeder Lodewyk⁽²⁾, den

(1) De heeren wisten dit inzonderheid door eenen zoogenaemd onderschepten brief van don François de Alava, 's konings afgezant te Parys, maer die valsch en door een of anderen moedwillige verzonnen was, om den koning hatelyk te maken. Zie Gachard, Corresp. de Philippe, I, bl. 455, 462 en 476. Zie mede zyne Corresp. de Guill. II, bl. 391-97. - Groen, III, bl. lxvi-lxx, houdt den brief voor echt, en verdedigt zyn gevoelen tegen den duitschen geschiedschryver D.^r Leo.

(2) Hetgeen Willem, in zyne verschillende hoedanigheden van 's konings leenman, van Staetsraed en stadhouder, zelf niet doen kon noch dorst, dat verrigtte hy door zyn' broeder, die niets te ontzien of te verliezen had: ook was graef Lodewyk overal tusschen en overal aen 't hoofd. Zulks werd dan ook geweten (zie Groen, Supplément, bl. 31) zoo wel van den koning als van de gouvernante. Deze, by brief van 26 September (by Groen, II, bl. 315-321), bekloeg zich daerover aen den prins van Oranje en verzocht hem zyn' broeder te verwyderen, althans voor eenigen tyd. En Philip zelf had dit alreeds gedaen in eenen brief van 1 Augusty (zie den tekst by Le Petit, II, bl. 125-26). Graef Lodewyk gaf, in de eerste dagen van October, een stout antwoord aen de gouvernante (Zie Groen, II, bl. 368-69, en bl. 370-79), en kwam daerover klagten doen in de vergadering van Dendermonde.

[p. 331]

graef van Egmont over te halen om de wapens op te nemen en, aen het hoofd van een inlandsch leger, des konings overkomst te beletten; maer daer wilde Egmont niet van hooren⁽¹⁾, en zoo bleef alles steken⁽²⁾.

(1) Egmont was, in dat oogenblik, twyfelmoediger dan ooit. Hy droomde niet dan van de vergadering der algemeene Staten, meenende dat daerdoor alleen 's lands rust zou te bewerken zyn; doch wankte immer tusschen zyne vrienden en de gouvernante, en wist niet aen wie zich te vertrouwen (Zie Strada, bl. 167-68). De beklagensweerdige edelman werd, op korten tyd, zoo oud en zoo grys, dat hy kwalyk te kennen was, en sliep niet meer dan met zyne wapens en pistolen vóór het bed. Zie Morillons schryven aen Granvelle, by Groen, Supplément, bl. 35.

(2) Dit komt niet slechts overeen met hetgeen Burgundus (bl. 162-66) en Strada (bl. 166-68) over de Dendermondsche vergadering meêdeelen; maer tevens met het verslag van Margareet (by Gachard, Corresp. de Philippe, I, bl. 474-75) en met Egmonts antwoorden in zyn Interrogatoire van 13 November 1567 (by Reiffenberg, Corresp. de Marguerite, bl. 326) en in zyn Mémoire de défense, uitgegeven door den heer De Bavay (Procès du comte d'Egmont, enz. Brussel, 1854). Zie daer, bl. 139-42, alsmede bl. 201-203. Zie mede het Supplément op Strada, I, bl. 74, en Groen, II, bl. 344.

[p. 332]

Wat daer van zy, de omstandigheden werden van dag tot dag slimmer, en het kwaed kankerde gedurig voort. Geen wonder derhalve dat Margareet, in alle hare brieven aen den koning, telkens meer en meer aendrong op de noodzakelykheid van naer deze landen te komen. Indien hy nog uitstelt, schryft zy hem den 17 Augusty⁽¹⁾, zoo is alles verloren, de Staet zoo wel als de godsdienst. Twee maenden later zal er geen helpen aen zyn, zegt zy den 13 September⁽²⁾. Eindelyk schryft zy hem, den 16 October, dat zyn vader Karel V, om enkelyk de oproerige stad van Gent te dempen, te midden van den winter naer deze landen is gekomen, terwyl in dit oogenblik alle de provinciën in rep en roer staen, en dat derhalve de koning verpligt is alle andere belangen ter zyde te stellen om, in persoon en zonder toeven, zyne erflanden te komen redden⁽³⁾.

(1) Zie Gachard, Corresp. de Philippe, I, bl. 449.

(2) Zie daer, bl. 457.

(3) Zie Strada, bl. 163, en den Mémorial van Hopperus, bl. 106-110. Margareet schreef zelfs meer dan eenen brief aen Montigny en aen den markgraef van Bergen om hen te verzoeken den koning tot de reis aen te sporen. Zie Gachard, Corresp. de Philippe, I, bl. 476, en II, bl. 587.