Vaderlandsche historie. Deel 10

[p. 248]

Zevende hoofdstuk.

ontwerp van moderatie der strafwetten tot den koning gezonden. - de baron van montigny en de markgraef van bergen naer spanje afgeveerdigd. - valsche berigten door de verbonden edellieden verspreid. - groote vorderingen der kettery. - vergadering van sint-truijen. - de openbare preken. - toestand van antwerpen. - de prins van oranje derwaert gezonden. - gesprek te duffel tusschen oranje met egmont en de afgeveerdigden van sint-truijen. - dier nieuwe verzoeken te brussel. - wederzydsch mistrouwen en wapening. - wat intusschen de koning in spanje deed. - gevoelens van zynen staetsraed. - verordeningen des konings. - diens brieven van 31 july.

1566.

De bondgenooten waren uit Brussel niet vertrokken⁽¹⁾, of de gouvernante maekte gereedschap

(1) De graven van Brederode, van Kuilenburg, en van den Berg verlieten de hoofdstad den 10 April en vertrokken, de twee laetsten naer Gelderland, de eerste over Antwerpen naer zyne stad Vianen, benoorden Gorcum.

[p. 249]

om hare beloften te vervullen en tot den koning te zenden. Het ontwerp van verzachting der edicten, door den Priveënraed opgesteld, werd meer dan eens in den Staetsraed voorgelezen en besproken⁽¹⁾. De bestaende plakkaerten bleven er gehandhaefd, maer de straffen waren merkelyk gematigd of veranderd en inzonderheid gerigt tegen de predikers der valsche leeringen, tegen de rustverstoorders en de hardnekkigen⁽²⁾. Deze dusgenaemde Moderatie werd door den Staetsraed goedgekeurd; maer dewyl zy, om geldig te wezen, door den koning diende ingewilligd te worden, besloot men de nieuwe verordeningen niet af te kondigen, uit vrees van grooter kwaed indien zy te Madrid van der hand gewezen of slechts gedeeltelyk goedgekeurd wierden⁽³⁾. Alleen zou de gouvernante er een afschrift van overmaken aen de stadhouders en hoogere geregtshoven, hun toelatende er kennis

(1) Zie de debatten daerover in de notulen van Berty, by Gachard, Corresp. de Guill. VI, bl. 366-69.

(2) Zie daer meer van by Vander Haer, bl. 318-21, of by Pontus Heuterus, bl. 401, vlg.

(3) Zie de debatten daeromtrent in de notulen van Berty, bl. 378-82.

[p. 250]

van te geven aen de provincieele Staten, met verzoek aen deze van er hunne aenmerkingen op te maken en die vervolgens aen Hare Hoogheid mede te deelen⁽¹⁾. Zy moesten ook hun best doen om de gehoorzaemheid en de openbare orde te onderhouden en te doen onderhouden, opdat Z.M. des te gemakkelyker in de voorgestelde moderatie toe mogt stemmen⁽²⁾.

Ter zelver tyd werd er in den Staetsraed gehandeld van de bezending naer Spanje door de gouvernante aen de verbonden edellieden beloofd. De graef van Egmont, aenzocht om dien last op te laden, sloeg het af, voor reden gevende dat de koning de beloften, weleer aen hem gedaen, niet gehouden had, en stelde in zyne plaets den mar-

(1) Zulks geschiedde, en de Staten van Atrecht, Henegau, Namen en Vlaenderen gaven hunne goedkeuring aen de Moderatie. Zie Margareets brief van 29 Mei aen den koning, by Reiffenberg, Corresp. de Marguerite, bl. 35-38, en de aenmerkingen der Staten van Vlaenderen, by Gachard, Corresp. de Philippe, II, bl. 565-68. Zie mede den Recueil van Hopperus, bl. 77-78.

(2) Zulks was de raed van Viglius. Zie de notulen, bl. 380. Zie mede den Recueil van Hopperus, bl. 75.

[p. 251]

kies van Bergen voor. Deze maekte, op zyne beurt, ook eenige moeijelykheid, maer aenvaerdde toch eindelyk het gezantschap, mits de heer van Montigny met hem de reis dede, zynde de zaek gewigtig genoeg om door twee persoonen waergenomen te worden. Montigny toonde zich eerst ook weinig geneigd tot hetgeen men van hem verzocht, doch stemde ten laetste daer mede in toe⁽¹⁾. Het kwam er dan op aen om de noodige instructiën aen beide gezanten te geven, en zulks werd besproken in eene vergadering van den Staetsraed, gehouden den 24 April. De twee edellieden zouden den koning bekend maken met den treurigen toestand der provinciën en met de oorzaken der algemeene ontevredenheid. Zy zouden hem vervolgens trachten over te halen om de dubbele bede der bondgenooten te verhooren, namelyk de afschaffing der Inquisitie en de verzachting der strafwetten in den zin der Moderatie, waer men hun een afschrift van meê moest geven. Eindelyk zy zouden den vorst

(1) Zie Margareets brief van 13 April aen den koning, by Gachard, Corresp. de Philippe, I, bl. 407. Zie mede de notulen van Berty, bl. 377, en Strada, bl. 140.

[p. 252]

dringend aenmanen om in persoon naer deze landen te komen⁽¹⁾, zullende, zyn bezoek oneindig meer bybrengen tot het herstel der goede orde en des vreden, dan hoegenaemd welke andere maetregelen⁽²⁾.

Beide zendelingen moesten den 30 April afreizen, toen twee dagen te voren de markgraef van Bergen wandelende, met andere heeren, in het Park van Brussel hevig gekwetst werd door een

(1) Op de noodzakelykheid dier overkomst drong Granvelle insgelyks aen in zyne brieven van 18 April en 1 Mei 1566, uit Roomen aen den koning geschreven, by Gachard, Corresp. de Philippe, I, bl. 409 en 411.

(2) Zie de notulen van Berty, bl. 395-401. Daer werd mede veel gesproken van den weg dien het te wenschen ware dat de koning name om herwaerts te komen. De meesten vonden het raedzaem dat hy niet regtstreeks uit Spanje en vergezeld van krygsmagt, maer over Italië kwame en zonder groot gevolg, vooral zoo hy eerst de dubbele bede der edelen ingewilligd hadde; want op die voorwaerde mogt hy ten volle staet maken op de krachtdadige medewerking van alle de leden des Raeds. Zie andere notulen van Berty, bl. 403. De wensch van den Staetsraed kwam overeen met dien van Granvelle. Zie zyn merkweerdigen brief van 20 Mei aen den koning, in de Corresp. de Philippe, I, bl. 416-17.

[p. 253]

houten bal die hem uit de kaetsbaen, waer sommige edellieden in speelden, tegen het been vloog en oorzaek was dat hy zyn vertrek een geruimen tyd moest verschuiven. En nu wilde Montigny zich niet alleen op weg begeven, zoodat de gouvernante raedzaem vond een' harer hofbedienden⁽¹⁾ naer Madrid af te veerdigen om den koning te onderrigten van het onvoorzien toeval, hem het ontwerp van Moderatie meê te deelen en den toestand des lands bekend te maken, met verzoek van geen besluit te nemen voor aleer de beide heeren te Madrid zouden aengekomen zyn en verderen uitleg gegeven hebben⁽²⁾. Maer de krankte van den markies duerde zoo lang, dat Montigny naer diens hersteltenis niet meer wachten dorst, en den 29 Mei naer Spanje vertrok met brieven van aenbeveling en met wydloopige instructiën hem meêgegeven door de hertogin⁽³⁾. Eindelyk zette de markies zelf zich

(1) Namelyk Fabio Lembo, een Napolitaner. Zie Gachard, Corresp. de Philippe, I, bl. 416.

(2) Zie hare twee brieven van 4 Mei aen den koning by Gachard, ib. bl. 412 en 13, alsmede een derden brief by Reiffenberg, Corresp. de Marguerite, bl. 23-31.

(3) Zie de beide oorkonden in de Correspondance de Philippe, I, bl. 417 en 418. Montigny kwam te Madrid aen den 17 Juny.

[p. 254]

op reis den 1 July⁽¹⁾, insgelyks voorzien van aanbevelingsbrieven, waerin Margareet den koning nogmaels vermaent om de twee punten, door de bondgenooten gevraegd, spoediglyk in te willigen, en hetgeen deze tegen zyne hoogheid mogten misdaen hebben, door de vingeren te zien⁽²⁾.

Maer toen waren reeds de omstandigheden in onze provinciën zeer verslimmerd. Velen der bondgenooten hadden, van eerst af, geheel iets anders in 't oog dan de afschaffing der Inquisitie en het verwerven der Moderatie, waer zy aldra by het volk den naem aen saven van moorderatie. Wat zy wilden, was de triomf der kettery en de val van

(1) De edelman nam zynen weg door Frankryk, alwaer hy zich vry lang ophield, omdat zyn been op nieuw ontstoken was. Hy zond dan, den 25 July, zynen hofmeester voorop, met de instructiën voor den koning welke de hertogin hem gegeven had (zie Strada, bl. 145), en kwam zelf eerst, in Spanje aen omstreeks half Augusty. Zie Gachard, in de Bullet. de l'Académie, XIX, P. II, bl. 114, aenteek. 2.

(2) Zie Margareets brieven van 1 en 7 July aen den koning, in de Corresp. de Philippe, I, bl. 427 en 28.

[p. 255]

het catholicismus in de Nederlanden door eene politieke omwenteling. Niemand vreesde voor de spaensche inquisitie, maer zy diende tot voorwendsel; alleman vroeg de godsdienstvryheid, omdat men vooraf wist dat de koning die nooit zou toegestaen hebben: aldus had men een zeker middel om hem hatelyk te maken en de menigte tot opstand te brengen⁽¹⁾.

De verbonden edellieden, uit de hoofdstad terug gekeerd in de verschillende steden en provinciën, lieten daer opentlyk hooren dat hunne Brusselsche reis allergunstigst afgeloopen was, en spraken alsof zy volle vryheid van godsdienst bekomen hadden⁽²⁾.

(1) Zoo dacht ook over de bedoelingen der bondgenooten de raedsheer Christoffel d'Assonville in zynen brief van 21 April aen Granvelle, by Gachard, Corresp. de Philippe, I, bl. 410. Van Fray Lorenço de Villavicencio willen wy hier niet spreken, alhoewel er zeker veel waerheid was in hetgeen hy gedurig aen den koning overbriefde. Zie Gachard, op. cit. II, bl. xvi-xlix.

(2) Margareet had vernomen dat Brederode te Antwerpen, sprekende tot, eene groote menigte, die vóór zyne herberg den Rooden Leeuw verzameld was, in dien zin zich geuit, en daer den 12 April, op Goeden-Vrydag, openbaerlyk kapuinen gegeten had (Zie eenen brief van Alonso del Canto aen den koning, in de Corresp. de Philippe, I, bl. 410-11). Maer het eerste werd tegengesproken door den markgraef Jan van Immerseele, in eenen brief aen Margareet van den 19 April (by Gachard, Corresp. de Philippe, II, bl. 559-60), en het tweede loochent Brederode zelf in eenen zeer onbeschoften brief aen Lodewyk van Nassau (Zie Groen, II, bl. 98, vlgg.). Strada, bl. 138, vermeldt de oproerige tael die hy te Antwerpen had gevoerd. En wat zyn kapuinen-eten raekt, daer was hy zeker niet te heilig voor, hy die, dat zelfde jaer, uit de kerken van Vianen de beelden met trommel en fluit deed verhuizen (zie de Corresp. de Philippe, I, bl. 473), en daer nog grooter heiligschennissen bedreef of toeliet. Zie Gachard, op. cit. bl. 471-72.

[p. 256]

Zy gingen nog verder. Om meer grond aen hunne gezegden te geven, strooiden zy brieven rond onder den naem der Vliesridders, waerby deze opentlyk verklaerden dat, in 't vervolg, niemand voor geloofszaken zou aengesproken worden of straffen te vreezen hebben, ten ware hy andere misdaden bedreven hadde: zoodat het iedereen vry stond te leven gelyk hy verkoos⁽¹⁾. 't Is waer, de gouvernante had zoo haest geene kennis van dezen moed-

(1) Zie Strada, bl. 138-39, alwaer hy den gewaenden brief vertaelt. Hy staet mede in 't fransch by Le Petit, II, bl. 105, en in het Supplement op Strada, II, bl. 330.

[p. 257]

wil, of zy beriep de Vliesridders die nog te Brussel waren, en hebbende uit den mond van Egmont en Mansfelt de verzekering ontvangen dat men hunne medebroeders valschelyk betigtte⁽¹⁾, leugenstrafte zy aenstonds het bedrog door omzendbrieven tot de hooge geregtshoven, aen welke zy een echt afschrift overmaekte van het Request der edellieden en van haer antwoord, met verzoek van aen geene andere schriften of geruchten geloof te geven en zulks meê te deelen aen hunne onderhoorige steden⁽²⁾.

Doch Margareets teregtwyzing kwam al te laet. Reeds had de list zynen weg gemaekt en de afvalligen dusdanig verstout, dat zy die, om hun hoofd te redden, het land geruimd en in naburige steden schuilplaets gezocht hadden, thans in menigte terug kwamen, rekenende op de bescherming der Geuzen, waervan zy nu ook den naem en de ken-

(1) Zie Strada, bl. 139.

(2) Zie de oorkonde by Gachard, Corresp. de Philippe, II, bl. 558. Een dergelyken omzendbrief schreef vervolgens de hertogin aen de overheden der voornaemste steden. Zie den tekst, aldaer, bl. 565-68. Zie mede den Recueil van Hopperus, bl. 77-78.

[p. 258]

teekens overnamen vooral in Holland⁽¹⁾ en in het volkryke Antwerpen⁽²⁾. Meteen stroomden de vreemde sectarissen toe uit Frankryk, uit Saksen, uit Engeland, en begonnen eerst in de bosschen en afgelegen streken nachtvergaderingen te houden; doch weldra predikten zy met den vollen dag hunne leerstukken in dorpen en vlekken, heviglyk uitvarende tegen de spaensche dwingelandy, tegen den Roomschen eerdienst, tegen de heilige Sacramenten, voor eene menigte soms uit honderden ja duizenden bestaende, en veelal voorzien van wapens om zich zelven zoo wel als den prediker des noods te verdedigen⁽³⁾. Het volk inderdaed liep daer met hoopen naertoe, de eenen omdat zy reeds gewonnen waren voor de dwaling; de anderen uit enkel nieuwsgierigheid of lust tot de

(1) In dat deel der Nederlanden waren zeer vele edellieden nieuwsgezind en onderteekenaers van het Compromis. Brederode schreef, den 9 Juny, aen Lodewyk van Nassau dat de geuzen aldaer zoo talryk waren als het zand op den oever der zee. Zie de oorkonde by Groen, II, bl. 129-31.

(2) Zie Strada, bl. 142.

(3) Zie daer een staeltje van in de Gentsche Geschiedenissen van Bernardus De Jonghe, I, bl. 6-8.

[p. 259]

verboden vrucht; velen om de psalmliederen te hooren en meê te zingen, welke een afgevallen monik⁽¹⁾ van Poperinghen, Petrus Dathenus⁽²⁾, in nederduitsche rymen⁽³⁾ had gesteld⁽⁴⁾; doch verre de meesten omdat zy vermaek vonden in de stoutmoedigheid dier zonderlinge leeraers die, bykans allen van geringen stand en weinig of niet geleerd,

(1) Men denkt althans dat hy monik was, maer daer is geene volle zekerheid van. Zie de Biographie des hommes remarquables de la Flandre occidentale. Brugge, 1843, I, bl. 90, vlgg.

(2) Men wil dat zyn ware naem was Van den Berghe, Petrus Montanus; maer dat men hem, uit hoofde zyner bedrevenheid in het Grieksch, Petrus van Athenen of den Athener, Petrus Dathenus, genoemd heeft. Zie Groen, Archives, IV, bl. 218.

(3) Naer de fransche beryming van Clemens Marot, hiervoren vermeld, bl. 109.

(4) Siegenbeek, in zyne Beknopte Geschiedenis der Nederlandsche Letterkunde, bl. 62, zegt dat Datheens vertaling in 1561 het licht zag. Merkweerdig is het dat die Vlaemsche beryming, hoe gebrekkelyk dan ook, eeuwen lang, ja tot omtrent het midden der achttiende, in de hervormde kerken van Holland is blyven gezongen worden. Over hare litterarische weerde kan men de Tael- en dichtkundige Bydragen nagaen. Leyden, 1760, I, bl. 66-100.

[p. 260]

des te beter verstaen werden door de menigte, wier driften zy gaende maekten⁽¹⁾. Hoe 't zy, het kwaed ging zoo ver dat, vóór het einde van Juny, alle de provinciën zoo van het Zuiden als van 't Noorden door de verkondigers van het nieuw Evangelie afgeloopen werden, behoudens alleen Luxemburg, Henegau, het Naemsche en het Atrechtsche⁽²⁾: in de heerlykheden der graven van Kuilenburg en van Brederode preekten zy zelfs in 't openbaer zonder de minste tegenspraek⁽³⁾.

Om al deze wanorde krachtdadiglyk tegen te gaen, vond de gouvernante weinig steun by de heeren die haer hadden kunnen en moeten helpen. Zy hield niet op den koning te onderrigten van den gedurigen voortgang des kwaeds, en drong telkens aen op de noodzakelykheid van de Moderatie in te willigen, de inquisitie af te schaffen en een alge-

(1) Zie Strada, bl. 143-44. Zie mede Burgundus, bl. 89, vlgg. en Vander Haer, bl. 324, vlgg.

(2) Zie Bentivoglio, I, bl. 129.

(3) Zie den brief van Alonso del Canto aen den koning van 22 Juny, in de Corresp. de Philippe, I, bl. 425, en Margareets schryven van 4 July, in de Corresp. de Marguerite, bl. 62-70, Zie mede den Recueil van Hopperus, bl. 80.

[p. 261]

meen pardon te schenken aen de verbonden edellieden, waerdoor men ten minste diegenen winnen zou die voor hen zelven bevreesd waren en uit dien hoofde het verbond bleven aenkleven⁽¹⁾. Intusschen meende zy niet langer te mogen wachten om strenge maetregelen te nemen, en deed, den 3 July, een edict uitgaen waerby niet alleen de preken strengelyk verboden werden, maer de sectarissen en hunne begunstigers met de dood bedreigd, terwyl zy die de kettersche vergadering gewapend bywoonden uitgebannen en de anderen naer willekeur der regters gestraft moesten worden, blyvende de ouders en meesters verantwoordelyk voor hunne kinderen en dienstboden. Voorts beloofde men eene premie van zes-honderd gulden aen alwie een prediker aenhouden en in de handen der justitie leveren zou⁽²⁾. Meteen zocht Margareet

(1) Zie Margareets brief van 7 July aen den koning by Reiffenberg, bl. 71-82, en een anderen van hetzelfde datum by Gachard, Corresp. de Philippe, I, bl. 428-30.

(2) Zie Pont. Heut. bl. 403, en Vander Haer, bl. 328. De volledige tekst staet by Vandermeersch, Mémoire justificatif, enz. bl. 140, vlgg.

[p. 262]

krygsmagt te verzamelen⁽¹⁾ om, waer het noodig ware, geweld tegen geweld te stellen, en deed de bondgenooten ernstig vermanen dat zy hunne getrouwheid aen den koning, onlangs te Brussel zoo plegtig gezworen, thans door werken te bewyzen hadden, met de rustverstoorders uit te dryven, de volksverzamelingen te beletten en de menigte in te toomen⁽²⁾.

Deze vermaning gaf, natuerlyker wyze, gelegenheid aen de hoofden der verbonden edellieden om eene nieuwe samenkomst te beleggen, en raed te slaen hoe men de maetregelen der gouvernante best verydelen zou. Brederode en graef Willem van den Berg zouden, van in Mei af, er doorgehakt en stout weg de wapens opgevat hebben⁽³⁾, doch vele anderen waren zoo voortvarend niet. Den 4^den July

(1) Dat kostte veel moeite, want de schatkist was ledig, en verre van nieuwe soldaten te werven, kon men zelfs de bestaende krygsbenden geene betaling geven. Zie den pasberoepen brief van Alonso del Canto en dien van Margareet, by Reiffenberg, bl. 51-52.

(2) Zie Pontus Heut. bl. 403, col. 2. Zie mede Burgundus, bl. 98.

(3) Zie beider brieven aen Lodewyk van Nassau, by Groen, II, bl. 108, 122, 126, 130.

[p. 263]

spraken zy elkander te Lier⁽¹⁾ en besloten eene algemeene vergadering te beroepen, niet daer ter stede, maer te Sint-Truiden, alwaer zy op Luikschen bodem, derhalve buiten het grondgebied en het bereik der gouvernante, zoo goed als doenvry zouden wezen. 't Is waer, om zulks voegelyk te verrigten, diende men de toestemming te hebben van den Luikschen kerkvoogd, alsdan Geeraert van Groesbeck⁽²⁾. Graef Lodewyk van Nassau, met die zaek belast, wendde zich tot den bisschop, doch kreeg een weigerig antwoord. Niettemin volhardde hy in zyn opzet en trok, met een aental bondgenooten, naer de Haspengauwsche stad, wier inwoonders, uit vrees van grootere onheilen, hen den 15 July binnen lieten⁽³⁾. Van dag tot dag ver-

(1) Zie daeromtrent eenen brief des graven van den Berg aen Lodewyk van Nassau, by Groen, bl. 134.

(2) Groesbeck stamde uit een adelyk huis van Gelderland. Deken zynde van Sint Lambrechts kapittel, werd hy, in 1563, door Robrecht van Bergen (zie hiervoren, bl. 111 en de aenteek. 3) tot diens opvolger voorgesteld, en beklom den bisschoppelyken Stoel in het begin van 1565. In 1578 verhief hem Paus Gregorius XIII tot de waardigheid van Kardinael.

(3) Zie Strada, bl. 147, en een verslag van den 16 July door den bisschop van Luik aen de gouvernante gedaen, by Gachard Corresp. de Philippe, I, bl. 431.

[p. 264]

meerderde daer het gezelschap; niet alleen het meerendeel dergenen die, in April, te Brussel geweest waren, begaven zich naer Sint-Truiden⁽¹⁾, maer eene menigte van vreemde sectarissen en van nieuwsgezinde inboorlingen kwamen daer vervolgens by, zoodat het getal eerlang wies tot ongeveer twee-duizend⁽²⁾.

Het eerste punt, door de bondgenooten verhandeld, raekte de vraeg van nieuwe verzekering dat niemand hunner om hun vorig gedrag van 's konings wege te vreezen zou hebben. Daeromtrent waren allen het eens; maer de gevoelens liepen uiteen wanneer het aenkwam op een tweede punt, namelyk of zy zich nog voldaen zouden houden

(1) Anderen nogtans, ziende dat het bondgenootschap verkeerde wegen insloeg, onthielden zich van naer Sint-Truijen te gaen. De jonge graef Karel van Mansfelt verliet den bond, en onderscheiden edellieden uit het Luxemburgsche schreven aen Lodewyk van Nassau waerom zy de vergadering niet wilden bywoonen. Zie de Archives van Groen, II, bl. 153, 192 en 203.

(2) Zie Strada, loc. cit. en den Recueil van Hoppers, bl. 91.

[p. 265]

met hetgeen zy te Brussel in April verzocht hadden. De gematigdsten onder de edellieden waren van gedacht dat men daerby diende te blyven; anderen meenden dat men er den oproep der algemeene Staten by moest vragen; maer de vurigsten, in vry groot getal, drongen er op aen dat men volle vryheid van godsdienst eischte, en zich niet meer liete paeijen met eene dusgenaemde moderatie⁽¹⁾. Zoo hiet het, ja; doch het ware doel der Truijersche byeenkomst was om die godsdienstvryheid, of liever de nieuwe leeringen, feitelyk in te voeren, en den koning buiten mogelykheid te stellen van het katholiek geloof in onze provinciën te handhaven. Van wyd en zyd kwamen er gezantschappen en smeekschriften van Lutheranen en Calvinisten naer Sint-Truijen om de bescherming der edelen in te roepen, die, van hunnen kant, niet aerzelden hun woord te geven dat voortaen niemand om zyne godsdienstige begrippen ongelyk noch geweld zou te lyden hebben, tot dat de Staten-generael er anders over beslist hadden⁽²⁾.

(1) Zie Strada, bl. 147, en het schryven van Margareet, by Reiffenberg, bl. 128.

(2) Zie den Recueil van Hopperus, bl. 93, en eene reeks van echte stukken by Groen, II, bl. 159-167.

[p. 266]

Men bedenke wat al steun zulke beloften aen den moedwil der sectarissen geven moesten. Reeds den 19 July schreef Margareet aen haer broeder dat men in het grootste gedeelte des lands zonder wet, zonder geloof en zonder koning leefde; want nergens had men eerbied meer voor den godsdienst, voor 's vorsten ordonnantiën noch voor de stedelyke regters⁽¹⁾. De kettery was overal ingedrongen en speelde meester te Gent⁽²⁾, te Doornik⁽³⁾, te Valencyn, te Middelburg, te Ryssel, te Audenaerde⁽⁴⁾. Zy was insgelyks overgeslagen tot

(1) Bergen in Henegau maekte daeromtrent eene gelukkige uitzondering, alsmede de steden van het Atrechtsche, waer de edellieden vooral getrouw aen koning en godsdienst bleven.

(2) Zie hoe het te Gent en in de omstreek geschapen stond, in P. De Jonghe's Geschiedenissen, I, bl. 9-13.

(3) Zie daer byzonderheden over by Chotin, Hist. de Tournai, II, bl. 154, vlgg. alsmede in de Bullet. de la Commiss. d'Histoire, 1^ste série, XI, bl. 407, vlgg. en 2^de série, XII, bl. 95-96.

(4) Zie daer veel over in den reeds beroepen Mémoire justificatif du magistrat d'Audenarde sur les troubles arrivés en cette ville en 1566, uitgegeven door D^r Vander meersch met eene menigte van echte en gewigtige oorkonden. Gent, 1842, in 8^o.

[p. 267]

Brugge en Yperen, tot Zierikzee, Turnhout, 's Hertogenbosch⁽¹⁾, Haerlem, Amsterdam en andere steden. En wanneer Margareet in den Staetsraed sprak van de wapens te gebruiken, zoo kreeg zy tot antwoord dat, voor eene enkele krygsbende die men verzamelen mogt, de andersgezinden er tien van hunnen kant zouden tegenstellen. Overigens was immer het slotrym dat de algemeene Staten zonder toeven moesten byeengeroepen worden, als zynde dit het eenigste middel om de uiterste onheilen voor te komen⁽²⁾.

Met Antwerpen vooral was er geen huis meer te houden⁽³⁾. Men telde daer zeven plaetsen rond de stad, waer preken gedaen werden, dagelyks bygewoond door meer dan vyftien-duizend persoonen, die er voor het grootste deel met wapens naertoe

(1) Zie eenen brief van Fr. Sonnius aen de gouvernante, by Gachard, Corresp. de Philippe, II, bl. 573.

(2) Zie Margareets brief van 19 July by Reiffenberg, bl. 83-96, en eenen van daegs te voren in de Corresp. de Philippe, I, bl. 432, vlg. Zie mede de notulen van Berty, by Gachard, Correspondance de Guillaume le Taciturne, II, bl. 408-412.

(3) Zie, over den toestand van Antwerpen in 1566, Gachard, Corresp. de Guill. le Tac. II, bl. xxx, vlgg.

[p. 268]

trokken. Weldra-echter vonden de protestanten te veel last in dat uitloopen, en vroegen aen de wethouders om hunne vergaderingen in de stad zelf te mogen houden, met belofte van geen geweer te zullen meêbrengen, indien men hun de verzekering wilde geven dat zy van niemand zouden te vreezen hebben⁽¹⁾. Reeds werd, voor en na, de godsdienst in de kerken door geuzen gestoord⁽²⁾, terwyl vele geestelyken, zoo wel als vreemde kooplieden en gegoede burgers de stad verlaten hadden om verdere onlusten te ontwyken. Kort, daer bleef niet over dan eene sterke bezetting in Antwerpen te stellen, dewyl de overheid onbekwaem was de openbare rust te handhaven. Dit zou de gouvernante dan ook gedaen hebben, met toestemming zelfs van burgemeesters en schepenen⁽³⁾; maer de stedelyke Raed⁽⁴⁾ en vooral het

(1) Zie eenen brief van Alonso del Canto aen den koning, in de Corresp. de Philippe, I, bl. 433, en eenen van Margareet, by Reiffenberg, bl. 76. Zie mede haer reeds beroepen brief van 19 July, aldaer, bl. 84.

(2) Zie de Geschiedenis van Antwerpen door Mertens en Torfs, IV, bl. 316-17.

(3) Alonso del Canto, in zyn pas aengehaelden brief, zegt wel: le magistrat est pire qu'eux (que les gueux); doch zulks blykt ons niet, in tegendeel. Zie overigens Strada, bl. 145.

(4) Versta den dusgenaemden breeden Raed, samengesteld uit velerlei goede mannen. Zie de Geschiedenis van Antwerpen, II, bl. 432.

[p. 269]

gemeen wilden van geene bezetting hooren⁽¹⁾: zoodat daer grooter kwaed uit te volgen stond dan hetgeen men voorhad te verhoeden. De stedelyke overheid verzocht dan de hertogin om zelf naer Antwerpen te komen, en zou haer daertoe overgehaeld hebben, hadden Oranje en Egmont haer willen voorafgaen, ten einde de noodige maetregelen te nemen tot hare veiligheid, want zy vreesde de vreemde sectarissen en het woest gepeupel⁽²⁾. Doch zulks behaegde den prins niet, ten ware men hem alleen, en voorzien van de vereischte volmagt, derwaert zond, in welk geval hy dan ook zyn uiterste best zou doen om alle wanorde voor te komen⁽³⁾. De sluwe edelman, gelyk hy aen

(1) Het was juist om zulks te beletten dat Brederode in het begin van July naer Antwerpen gekomen was. Zie 's mans brief van 6 July aen graef Lodewyk van Nassau, by Groen, II, bl. 140.

(2) Zie den Recueil van Hopperus, bl. 81.

(3) Zie Strada, bl. 146, en Margareets brief van 19 July, by Reiffenberg, bl, 87.

[p. 270]

zyn' broeder schreef⁽¹⁾, wilde niet als fourier der gouvernante naer de ontroerde handelstad trekken, noch de eer, welke men hem daer aendoen zou, met een' ambtgenoot deelen: hy zocht daer zelf de geesten te bestieren en de omstandigheden te doen dienen tot zyne eigen verheffing. Ook wist hy onder duims het zoo ver te brengen, dat de wethouders zich andermael tot de landvoogdes wendden, om haer te verzoeken hunnen burggraef⁽²⁾ naer Antwerpen af te veerdigen, als byzonder geschikt zynde om er de openbare rust te verzekeren⁽³⁾.

Margareet, na eenige dobbering, stemde toe⁽⁴⁾,

(1) Zie Willems brief van 5 July aen Lodewyk van Nassau, by Groen, II, bl. 137.

(2) Zie hiervoren, bl. 12, aenteek. 1. De burggraef van Antwerpen was stadhouder des hertogs van Brabant, in diens hoedanigheid van Markgraef des heiligen Ryks. Hy trok ten kryg aen 't hoofd der ridderschap van zyn regtsgebied; hy had bevel over den Burg, anders gezegd het Steen, ontving den eed der leenmannen en poorters, en had zyn aendeel in breuken en verbeurten of geldstraffen. Zie de Geschiedenis van Antwerpen, I, bl. 162, vlgg.

(3) Zie Oranjes schryven aen zyn' broeder dien hy, niet zonder reden, verzocht alles stil te houden en den brief te verbranden. By Groen, II, bl. 138.

(4) Zie haren brief van 12 July aen de Magistraet van Antwerpen, by Gachard, Corresp. de Guillaume le Taciturne, II, bl. xxxix, aenteek. 2.

[p. 271]

en de prins begaf zich, den 13 July, naer de pasgemelde stad, alwaer hy met geestdrift ontvangen werd. Meer dan dertig-duizend ingezetenen gingen hem te gemoet en hieten hem welkom; maer tusschen de toejuichingen weêrgalmde het ook van leven de Geuzen, terwyl anderen riepen: Daer is hy, die ons de vryheid aenbrengt; - ziet wie ons de Confessie van Augsburg komt schenken. - Aen hem zullen wy voortaen onze smeekschriften indienen: wy hebben nu de verbonden edellieden niet meer noodig⁽¹⁾. Oranje beproefde te vergeefs met woorden en met teekens om dit geroep te stuiten, dat hem verdacht moest maken by de katholieken en vooral by het Hof; maer hy zag, nu het te laet was, dat hy misrekend en zich, op zynen invloed, te veel had laten voorstaen. Nog denzelfden avond, alsmede de volgende dagen, hield hy raed met de overheid om den volksdrift in te toomen en de preken te beletten, doch zulks gelukte maer half en half, of liever de menigte luisterde naer geene vermaningen: de Sectarissen werden in tegendeel

(1) Zie Strada, bl. 146.

[p. 272]

stouter, en indien men voor het oogenblik geene openbare heiligschennissen of gewelddadigheden te betreuren had, het was toch ligt te voorzien dat het vuer, gedurig voortsmeulende, eerlang uit zou bersten en een hevigen brand zou voortbrengen⁽¹⁾.

Hiermede ten zeerste bekommerd, was de gouvernante niet minder vooringenomen met hetgeen te Sint-Truijen verrigt werd. Zy vreesde, en ja op goeden grond, dat de aldaer verzamelde edellieden eindigen mogten met naer de wapens te grypen of, byna even zoo erg, dat men haer nieuwe verzoeken zoude doen, welke zy niet konde inwilligen. Om dit dubbel gevaer voor te komen, werd zy te rade aen Oranje en Egmont last te geven⁽²⁾ van met eenige afgeveerdigden der bondgenooten in gesprek te treden, ten einde de Truijersche vergadering te doen uiteen gaen, of ten minste die

(1) Zie Gachard, Corresp. de Guill. le Tac. II, bl. xl, vlgg. en eene lange briefwisseling tusschen Oranje en de gouvernante, aldaer, bl. 136-170.

(2) Strada, bl. 148, wil dat Margareet deze twee raedslieden koos ten einde hun een blyk van vertrouwen te geven, en ze meteen op te wekken om hunne pligt te kwyten. Hierdoor zouden zy 's konings gunst kunnen winnen.

[p. 273]

heeren door goede woorden in eene vreedzame stemming te houden. De stad Aerschot werd aengeduid voor de byeenkomst; maer dewyl de prins zich van Antwerpen niet verwyderen dorst⁽¹⁾, stelde Margareet Duffel voor, tusschen Lier en Mechelen⁽²⁾, alwaer dan ook, den 18 July, beide leden van den Staetsraed eene vriendelyke woordenwisseling hielden met de hoofden der edellieden, ten getalle van twaelf⁽³⁾, door de gouvernante daertoe uitgenoodigd en door hunne bondgenooten te Sint-Truiden gekozen. Oranje en Egmont spraken nagenoeg in denzelfden zin als Margareet kort te voren gedaen had⁽⁴⁾, de edelen vermanende tot handhaving der openbare rust, en tevens in den naem der gouvernante belovende dat zy by den

(1) Zie Oranjes brief van 15 July aen Margareet, by Gachard, Corresp. de Guillaume, II, bl, 140.

(2) Zie haren brief van 16 July aen Oranje, aldaer, bl. 148.

(3) De voornaemsten waren Brederode, Kuilenburg en Jan Casenbroot heer van Backerzele, Egmonts secretaris. Zie de anderen by Pontus Heut. bl. 404. Zy worden ook genoemd in eenen brief van Margareet, by Reiffenberg, bl. 129.

(4) Zie boven, bl. 262.

[p. 274]

koning aen zou dringen om eerlang 's lands algemeene Staten te mogen vergaderen⁽¹⁾.

Hiermede keerden de zendelingen terug naer Sint-Truijen, waer Brederode verslag deed van hetgeen te Duffel verhandeld en door hem, in negen punten, op het papier gesteld was. De bondgenooten besloten aenstonds hun antwoord schriftelyk te zullen geven⁽²⁾, en ja te Brussel zelf, werwaerts zy, korte dagen daerna, eene nieuwe deputatie⁽³⁾ zonden, met Lodewyk van Nassau aen 't hoofd. Dat zulks volkomen tegen den dank der gouvernante geschiedde, blykt uit het voren gezegde. Ook toen de afgeveerdigden, op het einde

(1) Strada, loc. cit. maekt het uit in eenige woorden. Vander Haer, bl. 334, en vooral Burgundus, bl. 100, zyn wydloopiger. Zie mede de Grande Chronique van Le Petit, II, bl. 107, en Pontus Heut. bl. 404.

(2) De heer Groen, II, bl. 174, in de aenteek. meent dat prins Willem dit antwoord, zoo niet opgesteld, ten minste nagezien en gewyzigd heeft. Het is overigens zeker dat hy de hand had in alles wat de verbonden edellieden verrigtten. Zie eene Memorie van hetgeen hy aen Brederode door eenen vertrouweling zeggen deed, aldaer, bl. 175-77.

(3) Nogmaels van twaelf leden. Zie die opgenoemd in de Corresp. de Philippe, I, bl. 437.

[p. 275]

van July⁽¹⁾, aen het hof verschenen, toonde Margareet hun opentlyk haer misnoegen, en wilde zelfs hen niet hooren spreken; zy moesten zich wenden tot hare raedslieden den graef van Egmont, den heer van Hachicourt⁽²⁾ en den baron van Bouchout⁽³⁾, aen wien zy last gegeven had hen aen te hooren. Ja, maer de gedeputeerden lieten aen de stadhouderes weten dat zy tot haer en niet tot hare raedslieden gezonden waren, daerby te verstaen gevende dat, indien zy niet ontvangen

(1) Prescott, II, bl. 262, zegt den 28^sten, Te Water, I, bl. 398, den 29^sten, en Burgundus, bl. 101, den 30^sten July. De heer Groen (gevolgd door Juste, II, bl. 136) beweert daerentegen, II, bl. 178, dat de gedeputeerden zich den 26^sten July aen het hof vertoonden, en bewyst het datum door eenen brief van graef Lodewyk aen zyn' broeder, gedagteekend van Dynsdag 26 July. Doch de heer Gachard, Corresp. de Philippe, I, bl. cxxxix, aenteek. 3, merkt te regt op dat de 26_ste July 1566 geen Dynsdag, maer een Vrydag was, terwyl de laetste Dynsdag der maend op den 30^sten inviel.

(2) Philip van Montmorency, des graven van Hoorns oom.

(3) Christoffel d'Assonville. Zie Reiffenberg, Corresp. de Marguerite, bl. 130, aenteek. 2.

[p. 276]

wierden, de vergadering van Sint-Truijen die, volgens haren wensch, gescheiden was⁽¹⁾, andermael zou moeten byeengeroepen worden om verder raed te slaen⁽²⁾. Ten einde dan van twee kwaden het minste te kiezen, gaf Margareet aen de afgeveerdigden gehoor in het byzyn van eenige leden des Staetraeds, en luisterde naer hun vertoog in negen punten hoofdzakelyk hierop nederkomende: Dat de langdurige stilzwygendheid des konings over hun eerste smeekschrift, en zekere ontrustende geruchten van strafoefening tegen hen by 's vorsten overkomst naer deze landen, de bondgenooten hadden genoodzaekt op vreemde hulp bedacht te worden; maer dewyl zy veel liever op eene andere wyze wenschten gewaerborgd te wezen, baden zy de gouvernante hun de verzekering te geven, te samen met de ridders van het Gulden-Vlies, dat men hun hoegenaemd geen letsel of overlast aen zou doen. En dewyl de prins van Oranje, alsmede de graven van Egmont en van Hoorn best bekend waren met de zaken der ede-

(1) 't Is hetgeen Margareet ook, daegs daerna, aen haer broeder schreef, by Reiffenberg, bl. 133.

(2) Zie Burgundus, bl. 101.

[p. 277]

len, verzochten zy Hare Hoogheid die dry heeren aen te stellen om de bondgenooten met raed en daed by te staen, en naest hen samen te werken tot behoud der openbare rust en orde, tot dat het den koning beliefde alles voor goed te regelen met tusschenkomst van 's lands algemeene Staten⁽¹⁾.

De gouvernante, en de raedslieden die aen hare zyde stonden, hadden moeite om hunne verontweerdiging in te toomen⁽²⁾ hoorende de stoutmoedige tael der bondgenooten. Deze loochenden op zekere wyze het gezag van 's konings stadhouderes, met de hulp en de bescherming der dry voornoemde heeren in te roepen; maer wat erger was, zy dorsten opentlyk verklaren dat zy buiten 's lands vrienden en voorstanders hadden gevonden die hun, in alle geval, de hand boven 't hoofd zouden houden. En dat zulks geene zwetsery of ydele bedreiging was, blykt allenzins. Dien eigen

(1) Zie Burgundus, bl. 101-104. Zie mede den Recucil van Hopperus, bl. 94; doch vooral Le Petit, II, bl. 107-110.

(2) Zie wat Lodewyk van Nassau over Margareets misnoegdheid schryft aen zyn' broeder Willem, by Groen, II, bl. 178.

[p. 278]

dag schreef graef Lodewyk aen zyn' broeder dat, zoo deze het goed vond, er vierduizend ruiters en veertig vaendelen of achtduizend voetgangers in Duitschland gewerfd, en op wachtgeld of halve soldy zouden gehouden worden⁽¹⁾, tot dat men 's konings besluiten kende⁽²⁾. Prins Willem zelf had, reeds dry weken vroeger, den bystand verzocht des landgraefs van Hessen⁽³⁾ en, door hem, dien van alle de protestantsche vorsten⁽⁴⁾, terwyl, van zynen kant, Brederode niet ophield de anderen aen te wakkeren zich door verzameling van krygsmagt in staet te stellen om, des noods, het bondgenootschap tegen 's konings wraekzucht te verdedigen⁽⁵⁾.

Margareet was van dat alles onderrigt, inzon-

(1) Beider broeder, Jan van Nassau was met die werving belast.

(2) Zie den pas beroepen brief, by Groen, II, bl. 179.

(3) Philip de Grootmoedige, grootvader van Willems gemalin. Zie ons negende Deel, bl. 597, aenteek. 3, en bl. 611, aenteek. 2-3.

(4) Zie de oorkonde by Groen, II, bl. 141, in de aenteek. Zie mede aldaer, bl. 167 en 205.

(5) Zie onderscheiden brieven van dien edelman by Groen, II, bl. 172, 185, 194, 198, 201.

[p. 279]

derheid door de graven van Mansfelt en van Meghem⁽¹⁾. Zy wist er nog by dat de hoofden der fransche Hugenooten, de prins van Condé en de admirael van Coligny groote beloften aen de Nederlandsche edellieden gedaen hadden⁽²⁾. Ook haestte zy zich, op raed des graven van Meghem⁽³⁾, aen den keizer⁽⁴⁾ te schryven en hem te verzoeken aen de onderdanen des Ryks verbod te doen van gewapend naer de Nederlanden te trekken, gelyk de koning van Frankryk⁽⁵⁾, mede op haer verzoek⁽⁶⁾, daer voor zyne onderdanen en edellieden beletsel aen gesteld had⁽⁷⁾. Reeds had zy, eenige dagen te voren, aen de wethouders der voornaemste steden

(1) Zie hunne brieven by Gachard, Corresp. de Philippe, I, bl. 435-36.

(2) Zie de Archives van Groen, II, bl. 196-97.

(3) Zie Gachard, Corresp. de Philippe, I, bl. 436.

(4) Philips oom, keizer Ferdinand I, was, den 25 July 1564, te Weenen overleden, en opgevolgd geworden door zyn oudsten zoon Maximiliaen II.

(5) Karel IX, onder de voogdy zyn er moeder Catharina de Medicis.

(6) Zie Reiffenberg, Corresp. de Marguerite, bl. 124.

(7) Zie Margareets brief aen den keizer, by Gachard, Corresp. de Philippe, I, bl. 441.

[p. 280]

bevel gegeven van goede wacht te doen houden aen hunne poorten, alsmede hunne burgers tot benden te verzamelen en in de onderscheiden kwartieren aen te stellen tot vermyding van alle opschuddingen, aenvallen of andere onlusten⁽¹⁾, terwyl zy insgelyks de bezettingen der grenssteden had doen vermeerderen zoo veel hare bekrompen geldmiddelen en de omstandigheden toelieten⁽²⁾. Eindelyk het gerucht liep overal dat hertog Eric van Brunswyck⁽³⁾, met hulp en toestemming der graven van Meghem en van Aremberg, troepen verzamelde in Gelderland en elders, om die tegen de bondgenooten te gebruiken⁽⁴⁾. Of zulks gegrond was, is twyfelachlig⁽⁵⁾; maer de menigte geloofde het

(1) Zie Margareets omzendbrief van 21 July, by Gachard, Corresp. de Philippe, II, bl. 571. Men leest aldaer nog andere brieven en bevelen van gelyken aert. Zie mede Reiffenberg, bl. 124.

(2) Zie daer, bl. 123.

(3) Zie hiervoren, bl. 211, aenteek. 3.

(4) Zie onderscheiden brieven van Brederode aen Lodewyk van Nassau, in de Archives van Groen, II, bl. 185, 187, 194, 198, 201.

(5) Margareet schynt daer niets van te weten in haren langen brief van 31 July aen den koning, by Reiffenberg, bl. 132; maer uit de brieven des graven van Meghem, by Gachard, Corresp. de Philippe, I, bl. 438 en 440, mag men voor 't minst afleiden dat Eric van Brunswyck zynen dienst aengeboden had (zie de Corresp. de Philippe, I, bl. 447), die sedert dan ook door den koning aenveerd werd.

[p. 281]

toch, en de edellieden vonden er een voorwendsel in om hunne eigen wapeningen met te meer yver voort te zetten⁽¹⁾.

Van uer tot uer ongeruster wordende, beval de gouvernante aen den graef van Egmont om, met twee andere raedslieden, aen de afgeveerdigden van Sint-Truijen naderen uitleg te vragen over hun request van den 30 July. Dit deden zy in een antwoord van 2 Augusty, dat wel wat zachter klonk, maer toch denzelfden geest vertoonde. Zy hadden van eerst af gemerkt dat hun verzoek van 5 April kwalyk was ontvangen geworden, en sedert vernomen dat de koning gereedschap maekte om de edele bondgenooten met de wapens op 't lyf te vallen. Indien zy dan de bescherming van dry leden des Staetraeds gevraegd hadden, zulks was niet geweest om het gezag der gouvernante te verkorten

(1) Zie Margareets brief van den 3 July in zyn geheel, by Reiffenberg, bl. 120-38.

[p. 282]

of te miskennen, maer alleen omdat zy dachten dat, zonder de toestemming en de medewerking dier dry heeren, er geene krygsmagt buiten of binnen het land zou opgeroepen worden. En wat de verzekering raekte, welke zy van Hare Hoogheid alsmede van de Vliesridders verzocht hadden: zy wisten wel dat die hun slechts tydelyk kon gegeven worden, en tot dat de koning zelf die bevestigde of verwierp; maer in dit laetste geval, wenschten zy dat de gouvernante met alle de heeren hun stellig beloofden dat de bondgenooten nog gedurende dry weken, na 's konings verklaring, beschut zouden wezen tegen alle vervolging, om, in dien tusschentyd, naer andere middelen tot hun behoud te kunnen uitzien⁽¹⁾.

Eer Margareet op dit nieuwe vertoog antwoordde, wilde zy daerover spreken met de leden beide van den Priveën- en van den Staetsraed, die allen, of nagenoeg allen, van gevoelen waren dat men, om beters wil, den waerborg, door de edellieden gevraegd, toe moest staen, mits zy van hunnen kant beloofden alle wapening te zullen staken en

(1) Zie het opstel in zyn geheel, by Le Petit, Grande Chronique, II, bl. 115.

[p. 283]

medewerken tot herstelling der openbare rust. Daer werd dan besloten dat, tegen den 18 Augusty, alle de Vliesridders, in het land hun verblyf hebbende, te Brussel zouden beroepen worden om over de verzoeken der bondgenooten nader raed te slaen en hun vervolgens een eindelyk antwoord te geven⁽¹⁾.

Men ziet dat er van wederzyde veel onrust en wantrouw bestond. De gouvernante vooral, zonder tyding blyvende van Philips wege, vreesde dat het onweder uit mogt bersten eer zy de zoo dikwerf gevraegde instructiën en bevelen ontvinge. Ook was zy bedacht om het gevaer te ontwyken met eene veilige schuilplaets te zoeken het zy te Bergen in Henegau waer de beste orde heerschte⁽²⁾, het zy in het kasteel van Gent, gelyk Meghem het haer raedde⁽³⁾.

Terwyl des konings stadhouderes aldus in den

(1) Zie over deze byzonderheden Juste, II, bl. 146, die ze ontleend heeft uit de processen verbael des Staet-raeds van 2, 5 en 6 Augusty.

(2) Zie by Reiffenberg, bl. 136.

(3) Zie eenen brief des graven van Meghem, by Gachard, Corresp. de Philippe, I, bl. 436.

[p. 284]

grootsten angst naer antwoord van Spanje wachtte⁽¹⁾, was Philip zelf maenden lang besluiteloos gebleven. Hy had ja den baron van Montigny vriendelyk ontvangen en, reeds den 18 Juny, daegs na diens aenkomst⁽²⁾, hem ten volle laten uitspreken, doch zonder zyne eigen inzigten te kennen te geven⁽³⁾. De koning zeide te willen wachten op de aenkomst des markgraefs van Bergen⁽⁴⁾ om nog nadere berigten van dezen edelman te krygen; doch werkelyk had hy geen volle betrouwen in Montigny's regtzinnigheid⁽⁵⁾. Hy steunde liever op

(1) Zy schreef nog den 8 Augusty eenen brief aen den koning, om ten minste antwoord te krygen voor aleer de Vliesridders, naer Brussel geroepen tegen den 18^de, van daer weêr vertrekken zouden, byvoegende dat, in geval het antwoord ongunstig was, een burgerkryg het gevolg zou wezen. Zie by Reiffenberg, bl. 141-45.

(2) Zie hiervoren, bl. 253, aenteek. 3.

(3) Zie Montigny's brief van 29 Juny aen Margareet van Parma, by Gachard, Corresp. de Philippe, I, bl. 426.

(4) Zie hiervoren, bl. 254, aenteek. 1.

(5) Daer was reden voor; want Montigny hield geheime briefwisseling met zyne Nederlaadsche vrienden, en werkte aldus den vorst onderduims tegen. Zie de Corresp. de Philippe, I, bl. 448-49.

[p. 285]

het oordeel van den Staetsraed, te Madrid ingerigt om zich met de Belgische zaken te bemoeijen, en waer dry Nederlandsche onderdanen leden van waren⁽¹⁾. Deze raedslieden, dikwerf in gesprek met den heer van Montigny, dachten over den toestand onzer provinciën geheel anders dan hy⁽²⁾. Zy vonden dat de eerste oorzaek der wanorde lag aen een of twee persoonen, die niets anders bedoelden dan het bestier der Nederlanden onder hunne hand te brengen en daer de vryheid van godsdienst in te voeren. En om daervan overtuigd te wezen, behoefde men slechts na te gaen hoe de poogingen der misnoegden elkander waren opgevolgd. Zy hadden begonnen met den kardinael

(1) Namelyk ridder Karel van Tisnacq die, in 1559, met den koning naer Spanje vertrokken was. Zie de Analecta van Papendrecht, I, bl. 187. - Joachim Hopperus, dien Philip, eenige maenden te voren, naer Madrid geroepen had. Zie dezelfde Analecta, II, P. II, bl. 9. - En Joost van Courtewille of Courteville, die mede den koning naer Spanje was gevolgd in hoedanigheid van secretaris. Zie de Analecta, I, bl. 175. De andere leden van dien Staetsraed worden opgegeven in den Mémorial van Hopperus, bl. 87-88.

(2) Zie den Mémorial van Hopperus, bl. 79-80.

[p. 286]

Granvelle uit den zadel te ligten, omdat zy in hem een onoverkomelyk beletsel aentroffen. Daerna hadden zy den graef van Egmont naer Spanje gezonden, om het overwigt des Raeds van State op de twee andere te bewerken en om de gewetensvryheid te verkrygen. Dit insgelyks mislukt zynde was het Verbond der edelen tot stand gekomen, dat, grootendeels samengesteld uit verwanten, vrienden of onderhoorigen van zekere heeren, duidelyk genoeg liet zien wie er achter 't gordyn zaten en de ingevers waren van het smeekschrift, des te klaerder dat nu die heeren zelf nagenoeg gelyke verzoeken deden, en twee hunner vertrouwelingen naer Madrid hadden afgeveerdigd om het gewenschte doel te bereiken. Daer bestonden thans dry partyen: die der heeren, die der verbondenen en die der sectarissen; maer alle dry strekten tot een en hetzelfde einde, de omverwerping van den godsdienst en van den Staet⁽¹⁾.

Dat 's konings raedslieden het geheel mis hadden, zal wel niemand beweeren; maer het kwam er in dat oogenblik niet meer op aen om naer de

(1) Zie den Mémorial van Hopperus, bl. 81-83.

[p. 287]

oorzaek der onlusten uit te zien. Het kwaed bestond en groeide dagelyks aen, als bleek uit alle de brieven der stadhouderes: daer moesten derhalve, zonder dralen, maetregelen genomen worden om het te stuiten eer het onverhelpelyk wierde. Zulks begreep dan ook Philips Staetsraed die, op zyn dringend verzoek, middelen aenwees en wel, als het beste en het krachtigste, des konings vertrek naer de Nederlanden, alwaer hy, zelf ter plaetse zynde, volgens den eisch der omstandigheden, doch altyd vrymagtig handelen zou, de wet gevende, gelyk het betaemde, en ze van niemand ontvangende. Maer dewyl het vertrek des konings niet zoo haestig, of zelfs niet vóór den winter geschieden kon, raedde men hem, voor zoo veel zyn geweten het gehengde, alles wat de edelen gevraegd hadden toe te geven, namelyk de pauselyke Inquisitie af te schaffen en door de bisschoppelyke te vervangen. Voorts, om de gemoederen te stillen, kon hy de begane misdaden en ongetrouwigheden goedgunstiglyk vergeven, met uitzondering nogtans van de gekende voorstanders en predikers der kettery en de hoofden der oproerigen. Maer wat de verzachting der strafwetten raekte: dit zou

[p. 288]

beter uitgesteld blyven tot des konings reis, of, liet de toestand der zaken geenen uitstel toe, dan zoude men, in de Nederlanden, andere middelen tot behoud des geloofs voorstellen en aen de goedkeuring des konings onderwerpen⁽¹⁾.

Met deze gevoelens zyner raedslieden stemde Philip genoegzaem overeen. Hy schreef dan, den 31 July, een uitgebreiden brief aen zyne zuster, waerin hy, na zich te hebben verschoond wegens zyne lange stilzwygendheid⁽²⁾, met grooten tegenzin toestemt in de afschaffing der pauselyke Inquisitie, op voorwaerde echter dat 's lands bisschoppen, thans in toereikend getal, hunne regten en pligten tot behoud des geloofs ernstiglyk uitoefenen en vervullen. Wat het ontwerp van moderatie aenging, hem door Montigny voorgesteld, meent de koning niet dat daer veel zal meê te winnen zyn, dewyl de sectarissen zoo wel als de verbonden edelen geheel andere bedoelingen hebben; doch

(1) Zie den Mémorial van Hopperus, bl. 83-87.

(2) De koning geeft, onder anderen, voor reden het wegblyven des markgraefs van Bergen, die tot dan in Spanje nog niet aangekomen was. Zie hiervoren, bl. 254, aenteek. 1.

[p. 289]

ingezien de treurige omstandigheden waer de provinciën in verkeeren, zoo vindt hy goed dat men te Brussel een nieuw ontwerp van verzachting der plakkaerten opstelle⁽¹⁾, met achtgeving op de hooge belangen van den catholyken godsdienst en op de handhaving van zyn koninklyk gezag, zullende hy dat vervolgens onderzoeken en er zoo haest mogelyk over beslissen. Philip verwachtte ook weinig goeds uit het algemeen pardon dat hem gevraegd werd; maer hy wilde het middel nogtans beproeven, en magtigt de gouvernante om vergiffenis te schenken het zy alleen aen de verbonden edellieden, het zy mede aen alle de overtreders der wetten, mits de eersten beloven zich voortaen te zullen gedragen als goede Catholyken en als trouwe leenmannen, en mits de anderen ophouden alle kettersche of ruststoorende vergaderingen by te woonen. Voorts wenschte hy niets vuriger dan zyne erflanden te gaen bezoeken, en zou dat

(1) In een ander stuk, zegt de koning dat zyne zuster dit nieuwe ontwerp verveerdigen moet met tusschenkomst der Vliesridders en der leden van den Priveënen Staetsraed. Zie Gachard, Corresp. de Philippe, I, bl. 445.

[p. 290]

reeds vóór den winter willen doen, maer zag er geene mogelykheid toe: hy moest dan uitstellen tot in de lente van het volgend jaer. Intusschen zal het noodig wezen de steden, waer meest te vreezen is, van bezettingen te voorzien, en dewyl zyne zuster misschien meerdere krygsmagt zal noodig hebben, is hy bezig met een zeker getal ruiters en voetvolk in Duitschland te werven⁽¹⁾ om haer te ondersteunen, behalve dat zy eerstdaegs dryhonderd duizend kroonen ontvangen zal⁽²⁾.

Men ziet dat de koning, aen den eenen kant, op den goeden uitslag zyner toegevendheid geenen staet dorst maken en, aen den anderen, dat hy meer deed dan hem lief was, vooral ten aenzien dergenen, niet klein in getal, die zeker hunnen eed van getrouwigheid meer dan eens geschonden hadden, en die de eerste aensfokers waren van de onlusten Welke reeds bestonden en er nog veel

(1) In een lateren brief spreekt hy bepaeldelyk van 3,000 peerden en 10,000 voetknechten. Zie daer, bl. 446, en een derden brief by Reiffenberg, bl. 159.

(2) Zie de oorkonde by Reiffenberg, bl. 96-105. - Zie, over die belofte van geldmiddelen, nog andere koninklyke brieven, aldaer, bl. 139, 151 en 154.

[p. 291]

grooter voorspelden. Ook verklaerde hy, in eenen notarieelen akt van 9 Augusty, dat hy niet vry maer gedwongen zynde de hertogin van Parma gemagtigd heeft om de schuldigen aen hoogverraed ongestraft te laten, en derhalve door die magtgeving niet verbonden is; maer dat hy zich daerentegen het regt voorbehoudt van de misdadigen, inzonderheid de aenvoerders en voorstanders des oproers naer verdienste te straffen⁽¹⁾. In desgelyken zin spreekt hy in een anderen brief aen zynen gezant te Roomen, om zyn gedrag te regtveerdigen by den heiligen Stoel⁽²⁾.

Om echter niets onbeproefd te laten, en of er soms nog hoop was van de zaken te redden en de ambtenaers tot hunnen pligt weêr te brengen, schreef Philip omgaende brieven, gedagteekend van 31 July, aen de stadhouders der provinciën, aen de hoofden der Benden van ordonnantie, aen de gouverneurs der grensplaetsen, aen de overheden der voornaemste steden, deze vermanende hun best te doen om alle ongeoorlofde vergade-

(1) Zie de oorkonde by Gachard, Corresp. de Philippe, I, bl. 443.

(2) Zie daer, bl. 445-47.

[p. 292]

ringen te beletten, en alle oproerige bewegingen voor te komen of te stuiten⁽¹⁾.

Maer alles kwam te laet.

(1) Zie die verschillende zendbrieven by Reiffenberg, bl. 106-119.