Vaderlandsche historie. Deel 10

[p. 195]

Zesde hoofdstuk.

snelle vorderingen der kettery. - het concilie van trenten wordt afgekondigd. - de koning wil de inquisitie en de strafwetten gehandhaefd. - gevoelens daeromtrent van de leden des staetraeds. - de gouvernante doet des konings bevelen uitvoeren. - maer vele stadhouders weigeren. - verbittering der gemoederen en algemeene tegenstand. - het verbond der edelen en hun compromis. - samenkomsten te breda en te hoogstraten. - de bondgenooten vergaderen te brussel. - hun request by de gouvernante ingediend. - antwoord van margareet. - aerzeling der bondgenooten. - hun feestmael in het huis van kuilenburg.

1565-1566.

De verregaende wanorde, die op het vertrek van Granvelle gevolgd was, had, mag men zeggen, de deur des lands geopend voor de vreemde nieuwigheids-dryvers. Deze hadden gebruik gemaekt van de algemeene verwarring om binnen te sluipen en hunne dwalingen heinde en ver te prediken, waer-

[p. 196]

door, in 1565, de kettery dusdanig verspreid en het getal der afvalligen zoo groot was geworden, dat er haest geene mogelykheid bleef om voortaen de wetten stiptelyk na te komen. Het bleek aldus genoegzaem dat de voorstellen der geestelyke Commissie, aen den koning gedaen, op goede redenen gegrond waren, en dat Philip niet beter doen kon dan den raed dier wyze mannen te volgen.

Wat de afkondiging van het Concilie van Trenten raekte, daeromtrent had hy den wensch der Commissarissen voorgekomen door eenen brief van 3 Maert 1565 aen de gouvernante geschreven, en haer bevel gevende van het Concilie overal te doen publiceeren en diens verordeningen te doen uitvoeren, zoo nogtans dat hy, om beters wil, toestemde aen de voorbehouding van persoonlyke of plaetselyke regten en privilegiën, in zoo verre die mogten verkort zyn geweest door de Trentsche Vaders⁽¹⁾, met verzoek tevens aen de hertogin

(1) De hertogin gouvernante had, van in Juny 1564, door omzendbrieven aen de bisschoppen, aen de provincieele Raden en aen de voornaemste geregtshoven, hunne gevoelens gevraegd nopens de beste wyze van het Concilie uit te voeren. Zie dien brief, en de antwoorden daerop gegeven, met ieders bezwaren tegen de verordeningen van Trenten by Le Plat, Monumentorum ad hist. Concilii Trid. illustrandam amplissima Collectio (Leuven, 1789 in-4^to), VII, bl. 1-90. Zie mede de voorrede van Le Plat op de Plantynsche editie van het Concilie (Antwerpen 1779), bl. xxxviij-liv. Zie eindelyk eenen brief van den 8 Juny 1564 door Margareet ten zelfden einde geschreven aen de Leuvensche Hoogeschool, in des Heeren De Ram Synodicon Belgicum, I, bl. 20.

[p. 197]

van de moeijelykheden, welke desaengaende mogten opryzen, in der minne te beslissen⁽¹⁾. Zoodan den 11 July vaerdigde Margareet omzendbrieven uit aen alle de nederlandsche bisschoppen⁽²⁾ en, den 24 dier maend, aen de hooge geregtshoven en provincie-Raden⁽³⁾, met bevel van tot het aennemen en bekend maken der Trentsche decreten over te gaen of te doen overgaen, hetgeen dan ook gedaen werd, doch niet overal zonder uitstel⁽⁴⁾ en vooral

(1) Zie Philips brief in de collectie van Le Plat, VII, bl. 91-93.

(2) Zie de oorkonde in de pasgenoemde voorrede van Le Plat, bl. xliv, vlgg.

(3) Zie de oorkonde aldaer, bl. xlvj.

(4) Te Mechelen en te 's Hertogenbosch werd het Concilie plegtiglyk ontvangen en gepubliceerd in den loop van October. Zie het Synodicon Belg. bl. 24, vlgg.

[p. 198]

niet zonder groote tegenstribbeling van sommige belanghebbenden⁽¹⁾.

In dit punt dan was des konings gedrag allenzins wys en voorzigtig; maer de wysheid ontbrak hem ten aenzien der verdere maetregelen door de geestelyke Commissie voorgesteld⁽²⁾. Reeds in het begin van Mei 1565 had hy zyne zuster strenge bevelen opgeleid tegen de gevangen herdoopers, eenigerwyze strydig met hetgeen hy had laten verhopen aen den graef van Egmont⁽³⁾, die dan ook zich daerover ten zeerste misnoegd toonde, en ja klagten deed alsof de koning met hem niet regtzinniglyk gehandeld had, gelyk de hertogin aen haer broeder meldde, met dringend verzoek van een anderen weg in te slaen⁽⁴⁾. Vruchteloos ech-

(1) Zie daer de meeste byzonderheden over in de groote verzameling van Le Plat, VII, bl. 96-200. Zie mede den Mémorial van Hopperus, bl. 53-55.

(2) Hy nam daer echter ook van aen al de maetregelen rakende het onderwys des volks, de oprigting van goede scholen, de herstelling der kerkelyke tucht, enz. Zie den Mémorial van Hopperus, bl. 57-58.

(3) Zie Gachard, Corresp. de Philippe, I, bl. lxxviii, alwaer hy verwyst tot eene later uit te geven oorkonde.

(4) Zie daeromtrent Margareets brieven aen den koning, aldaer, bl. 360-64. Zie mede Reiffenberg, Correspondance de Marguerite, bl. 13, vlgg.

[p. 199]

ter. Philip wilde niet luisteren, en verre van toe te stemmen in eene wyziging of verzachting der strafwetten, gebood hy aen de hertogin, by brieven van 17 en 20 October, de edicten tegen de ketters staende te houden en letterlyk uit te voeren. De wetten, zoo luidde het, welke hy gehandhaefd wilde waren niet nieuw; en indien zy haer doel niet bereikten, zulks was enkel toe te wyten aen de zwakheid of oogluiking der regters die men, des noods, door andere meer hart en yver hebbende ambtenaers diende te vervangen; want met de toomen los te laten, zou men, in dit oogenblik, talryker en grootere onheilen te vreezen hebben, dan met de noodige klem aen de wetten te geven. Hy wilde dan stelliglyk dat de inquisitie door de aengestelde geloofsonderzoekers voortdurend gepleegd wierde op denzelfden voet als zy tot dan toe geweest was, en gelyk het behoorde naer goddelyk en menschelyk regt⁽¹⁾.

(1) Zie, behalve den Mémorial van Hopperus, bl. 55, vlgg. extracten uit 's konings brief van 17 October, waer hy ook antwoordt op Egmonts klagten, by Gachard, Corresp. de Philippe, I, bl. cxxix, en de analyse des briefs van 20 Oct. aldaer bl. 372-74. Denzelfden dag schreef de koning ook aen den graef van Egmont, en vermaent hem om de gouvernante behulpzaem te zyn in alles wat bybrengen kan tot de rust der Nederlanden en tot behoud des geloofs. Zie daer, bl. 375.

[p. 200]

Wat heeft men van zulke handelwyze te denken? De koning bedroog zich niet, wanneer hy zegde dat de regters en overheden hunne pligt niet vervulden, en mogt derhalve den voortgang des kwaeds aen hunne nalatigheid toeschryven. Hy kon dan ook te goeder trouw aendringen op de handhaving der bestaende strafwetten, waervan hy de goede uitwerkselen zag in Spanje dat rustig en welvarend was, terwyl bykans al het overige van Europa diep ontroerd stond. Indien hier te lande alle ambtenaren, even als in keizer Karels tyd, hunne taek getrouwelyk hadden waergenomen, men zou den inval der kettery belet, de misleiding des volks voorgekomen hebben, en haest geene geloofsverzakers moeten straffen. Zoo kan dan de koning, in den grond, geen ongelyk hebben gehad met de edicten zyns vaders te doen onderhouden en uitvoeren; doch waer hy zonder

[p. 201]

twyfel groot ongelyk in heeft gehad was, dat hy het einde wilde zonder de middelen te verschaffen; het was dat hy in deze zyne erflanden vorderde wat er, by den toestand der zaken, volstrekt onmogelyk was geworden. Philip hadde in persoon herwaert moeten komen; hy alleen, door zyne tegenwoordigheid en zyn vorstelyk gezag, hadde den sectarissen schrik kunnen aenjagen en den wankelen moed der magistraten weder opwekken. Eene wyze strengheid, gevoegd by den yver der bisschoppenen der geestelykheid, zou het kwaed in zyne vorderingen hebben gestuit. Maer wat deed hy? Hy zond zyne schriftelyke bevelen van Madrid, en hy had te Brussel, om die ten uitvoer te brengen, niet dan eene zwakke vrouw, verlamd door eene al te beperkte magt, kunnende haer gedrag niet regelen of matigen naer den eisch der omstandigheden, en de grootste hinderpalen ontmoetende van den kant dergenen zelf die vooral hare poogingen konden rugsteunen.

Reeds hadden eenige voorname edellieden, onderrigt misschien door heimelyke brieven wegens des konings besluiten, of die afleidende uit zyne gekende onverzettelykheid in het punt van gods-

[p. 202]

dienst, de hoofden byeen gestoken en middelen beraemd om tegen Philips verordeningen op te komen, terwyl zy mede een aental predikanten uit Geneve ontboden, ten einde hier te lande het Calvinismus te verspreiden en aldus des konings bevelen al meer en meer onuitvoerbaer te maken. Voorts, in eene vergadering, te Brussel gehouden in het huis van Kuilenburg⁽¹⁾, had Jan van Marnix⁽²⁾ voorgeslagen een nieuw bondgenootschap onder de edellieden tot stand te brengen en zich

(1) De heerlykheid van Kuilenburg, in Gelderland, werd ten jare 1555 door keizer Karel tot een graefschap verheven, ten voordeele van Floris van Pallant, geboren in 1537, die, na eerst den katholyken godsdienst zeer aengekleefd te zyn geweest, vervolgens een yverig protestant was geworden. Het dusgenaemd huis van Kuilenburg stond naest dat van Egmont, heden het paleis van Arenberg.

(2) Hy was heer van Toulouse (een dorp op de zuidelyke grenzen van Franche-Comté, eertyds aen Savoyë toebehoorende) uit een oud adelyk geslacht van Savoyë, wiens grootvader hier te lande tot eerambten verheven werd onder het stadhouderschap der aertshertogin Margareet, weduwe des hertogs van Savoyë. Zie Te Water, Historie van het Verbond der Edelen, Middelburg, 1795, III, bl. 26, vlgg.

[p. 203]

meester te maken van Antwerpen, om de Spaensche politiek krachtdadiglyk tegen te werken⁽¹⁾. Ja, nog veel erger, men was, reeds van het jaer te voren, ten volle in gang om duitsche krygsbenden naer hier te lokken en, des noods, in staet te wezen geweld tegen geweld te stellen. Lodewyk van Nassau, Willems broeder, diende dezen tot zendbode naer de protestantsche vorsten van Duitschland, en kwam telkens weder met goede beloften⁽²⁾. En prins Willem zelf, in het vooruitzigt dat hy en zyne aenhangers vroeg of laet vreemde hulp zouden noodig hebben, wendde zich tydiglyk tot graef Gunther van Schwarzburg⁽³⁾, zyn zwager⁽⁴⁾, om zich van hem te verzekeren en, door hem, Joris van Holl, een vermaerd duitsch

(1) Zie dit alles uiteengezet by Juste, II, bl. 6-8.

(2) Zie het portret van dat haentje vooruit by Groen, Archives, I, bl. 180*. Zie mede Schiller, Liv. III, ch. 1.

(3) Een saksisch graefschap, heden verdeeld in twee prinsdommen, Schwarzburg - Rudolstadt en Schwarzburg-Sondershausen.

(4) Gunther was geboren in 1529 en sedert 1560 getrouwd met Catharina van Nassau, Willems zuster. Dr. Leo, II, bl. 435, heet hem een der grootste condottieren der zestiende eeuw.

[p. 204]

krygsman, almede op zyne hand te brengen⁽¹⁾.

De gouvernante, door de graven van Egmont en van Meghem⁽²⁾ onderrigt wegens het gedrag sommiger edellieden en de booze opzetten in Duitschland en elders gesmeed⁽³⁾, was des te meer verlegen toen zy den 5 November 1565 des konings brieven ontving⁽⁴⁾. Zy kon anders niet dan, naer gewoonte, de zaek voor den Staetsraed brengen alwaer, ook naer gewoonte, de gevoelens uiteen liepen. In de vergadering van 14 November, bygewoond door Oranje, Egmont en Hoorn aen

(1) In 1564 waren die beide heeren in Denemarkschen dienst tegen Zweden. Den 8 Augusty van dat jaer schreef prins Willem aen zyn' zwager dat hy geerne den vrede tusschen de twee koningen hersteld zou zien, opdat Joris van Holl en andere vrienden naer deze landen mogten komen om met de edellieden te spreken en raed te slaen. Zie Groen, Archives, I, bl. 279.

(2) De graef van Meghem (hiervoren, bl. 127, aenteek. 1) was aenvankelyk van de oppositie; maer weldra toonde hy zich yverig koningsgezind. Zie Gachard, Corresp. de Guillaume le Tac. II, bl. 455.

(3) Zie den reeds beroepen brief van Margareet, by Reiffenberg, bl. 15.

(4) Zie het datum bewezen in eenen brief van Viglius aen Granvelle, by Groen, Archives, I, bl. 442.

[p. 205]

den eenen, Berlaymont, Viglius en Hopperus aen den anderen kant, toonden de dry eerstgenoemde heeren hun groot misnoegen over de koninklyke brieven; doch vermits de vorst zynen wil zoo uitdrukkelyk had te kennen gegeven, bleef er, naer hun inzien, niet over dan er zich aen te onderwerpen en zyne bevelen af te kondigen. De leden van den Priveën-Raed, wier opinie Margareet mede gevraegd had, vonden insgelyks, ofschoon om andere redenen, dat er gevolg moest gegeven worden aen 's konings verordeningen, met besprek nogtans van te onderzoeken hoe de Inquisitie eertyds gepleegd werd, ten einde alle nieuwigheid in dat stuk te vermyden⁽¹⁾. Hiermede stemden, in eene nieuwe vergadering van den Staetsraed, sommige leden overeen⁽²⁾; maer Oranje en zyne twee vrien-

(1) Zie den Mémorial van Hopperus, bl. 58-59. Zie mede hiervoren, bl. 188-89, en de beroepen oorkonden, bl. 192, aenteek. 1.

(2) In die vergadering, gehouden op het laetste van November, verscheen voor de eerste mael Philip van Croy, hertog van Aerschot en prins van Chimai, onlangs door den koning tot lid van den Staetsraed benoemd. Zie Gachard, Corresp.de Philippe, I, bl. 373. Deze benoeming mishaegde aen Oranje en diens vrienden, die ja den Staetsraed versterkt zochten, maer door dry hunner makkers, den markies van Bergen, den heer van Montigny, en den heer van Noircarmes, Groot-Baljuw en kapitein van Sint-Omaers. Zie Groen, Archives, I, bl. 442. Noircarmes, even als Meghem, heulde in 't begin met Oranje en diens aenhangers, doch naderhand nam hy party voor den koning en volhardde daerin. Zie Gachard, Corresp. de Guillaume le Tac. II, bl. 457.

[p. 206]

den hielden zich aen hun eerste gedacht, alhoewel zy daer groote onheilen uit voorspelden. Viglius dit hoorende verzette zich met strenge woorden tegen zulken raed, waer zy zelf die hem gaven de slechte uitwerkselen van voorzagen. Hy stelde daerentegen voor des konings brieven niet af te kondigen eer men aen Z.M. nieuwe inlichtingen gegeven en nadere besluiten van hem ontvangen hadde, daer vrymoediglyk byvoegende dat hy, in alle geval, de verantwoordelykheid van 't geen hy hier voorstelde op zich nam. Zulks was verloren gesproken: de meerderheid der aenwezigen stemde in Oranjes zin⁽¹⁾ die, toen de vergadering opgeheven was en hy, met de anderen de raedzael verliet, aen een zyner medeleden in het oor fluisterde, men zou weldra het begin zien van eene

(1) Zie den Mémorial, bl. 59-60.

[p. 207]

schoone tragedie⁽¹⁾. Prins Willem kon dit weten, want hy zelf had onderduims het tooneel voorbereid en de hoofdrollen uitgedeeld.

Den 18 December maekte de gouvernante des konings brieven bekend aen de stadhouders en de geregtshoven, hun gebiedende de edicten stiptelyk uit te voeren of te doen uitvoeren, en de geloofsonderzoekers in dier ambtspligten krachtdadiglyk by te staen⁽²⁾. Maer deze bevelen waren door de gouverneurs zoo haest niet afgekondigd, of daer ontstond in de provinciën eene algemeene tegenwerking, door den adel toegejuicht, en welke niet alleen zich uitte in paskwillen en schimpschriften, maer tevens in openbare redevoeringen waer de menigte tot opstand tegen den koning en zyne wetten aengestookt werd⁽³⁾. De stadhouders zelf weigerden de hun opgeleide taek te vervullen.

(1) Zie de Vita Viglii in de Analecta belgica van Papendrecht, I, bl. 45.

(2) Zie den tekst van Margareets omzendbrief in de Apologie de Guillaume de Nassau, uitgave van Brussel, bl. 218, vlgg.

(3) Zie den Mémorial van Hopperus, bl. 61-62, en de Corresp. de Philippe, I, bl. 393-94.

[p. 208]

Reeds den 8 January 1566, schreef de Markies van Bergen aen Margareet dat hy de handen niet leenen wou aen de uitvoering der plakkaerten⁽¹⁾, en ja Oranje zelf, by brieven uit Breda gedagteekend van den 24 January, weigerde insgelyks de bestaende strafwetten te handhaven; en, zyn eigen gevoelen in den Staetsraed uitgebragt opentlyk tegensprekende, vroeg hy de opschorsing der edicten tot des konings overkomst, daerby verklarende dat hy zyn ontslag zou geven van al de posten die hy bekleedde, liever dan de inquisiteurs en hun werk te begunstigen of te ondersteunen⁽²⁾.

Nog andere stadhouders⁽³⁾, als de graven van

(1) Zie de Corresp. de Philippe, I, bl. 386, en Margareets antwoord aen den Henegauwschen stadhouder, aldaer, II, bl. 532.

(2) Zie de oorkonde by Gachard, Corresp. de Guill. le Tac. II, bl. 106; Groen, Archives, II, bl. 16, vlgg. of by Reiffenberg, Corresp. de Marguerite, bl. 16, vlgg. Margareets antwoord van den 3 February volgt daer, bl. 21.

(3) Niet allen echter; want het blykt dat des konings brieven afgekondigd werden in Fransch-Vlaenderen, of Ryssel, Douai en Orchies, alsmede in het Atrechtsche en elders. Zie eenen brief by Groen, Archives, II, bl. 37.

[p. 209]

Mansfelt en van Meghem, alhoewel persoonlyk zeer welmeenend en yverig, lieten aen de gouvernante weten dat zy onbekwaem waren des konings bevelen in hunne provinciën uit te voeren⁽¹⁾, en trouwens, zulks was in het begin van 1566 zoo goed als onmogelyk geworden, wie of wat dan ook de oorzaek mogt zyn van de nare omstandigheden waer het land zich in bevond. De hertogin zelf erkende het gevaer en had zorg haren broeder daervan te onderrigten⁽²⁾, doch zy was niet in staet het af te weren of te stuiten. De inquisiteurs, verre van by de overheden meerderen steun te vinden, werden nagenoeg van alleman verlaten en verloren hun ontzag. De steden, vooral die van

(1) Zie den Mémorial van Hopperus, bl. 63. Hier dient by opgemerkt dat de Inquisitie in het Luxemburgsche niet bestond, en in Gelderland niet aenveerd was, hebbende de Staten dier provincie zulks van der hand gewezen, en zich beroepen op het Tractaet van 1543, met wylen keizer Karel gesloten. Zie ons negende Deel, bl. 576. Zie mede Gachard, Corresp. de Philippe, I, bl. cxxiii.

(2) Zie hare brieven aen den koning van 9 en 21 January, by Gachard, Corresp. de Philippe, I, bl. 386 en 393.

[p. 210]

Brabant, deden vertoogen op vertoogen aen de gouvernante, bewerende dat zy, krachtens hare privilegiën, vry waren van alle inquisitie⁽¹⁾. De inwoonders van Antwerpen, waer het krioelde van sectarissen, spraken van den koning te dagvaerden voor het kamergeregt van Spier, als overschrydende zyne vorstelyke magt ten opzigte der Nederlandsche provinciën welke, begrepen zynde in den Kreits van Burgondië⁽²⁾ en haer aendeel dragende in de lasten van het duitsche Ryk, ook deelachtig waren aen 's Ryks vryheden. De Nederlanders hadden derhalve het regt van tegen den koning, als geweldenaer, op te staen, zonder dat men hen van muitery beschuldigen kon⁽³⁾. Zulke en andere

(1) Zie Strada, I, bl. 121, alsmede den Mémorial, bl. 63-65, en eene reeks van oorkonden desaengaende by Gachard, Corresp. de Philippe, II, bl. 534-550. Weldra maekten de Vlamingen ook dezelfde pretentiën, doch met even weinig grond, als blykt uit het hiervoren verhaelde (bl. 186-89). Zie hoe Granvelle daerover dacht, by Gachard, Corresp. de Philippe, II, bl. li.

(2) Zie ons negende Deel, bl. 618.

(3) Zie Groen, Archives, II, bl. 9-10. Zie mede Vander Haer, bl. 297, vlgg.

[p. 211]

snoode aensporingen⁽¹⁾ hoorde men overal, of men las ze in plakschriften op de muren, waerdoor de gisting dagelyks aengroeide, en reeds velen het land ruimden, het zy uit vrees van aenstaende onlusten, het zy uit schrik voor den koning, dien men zegde eertsdaegs in België te zullen vallen met groote krygsmagt, om alle kettersgezinden te straffen⁽²⁾, enz.

Zy die dit gerucht verspreidden⁽³⁾, gaven daer zelf weinig of geen geloof aen⁽⁴⁾; maer zy vonden er een middel in om de gemoederen te ontrusten, en een voorwendsel om hunne eigen plannen van

(1) Zie eenen brief des bisschops van Namen aen Granvelle, by Gachard, Corresp. de Philippe, I, bl. 385-86. Zie mede Burgundus, bl. 60-61.

(2) Zie eenen brief van Alonso del Canto aen Granvelle, in de Corresp. de Philippe, I, bl. 395, en eenen anderen van Margareet, aldaer, bl. 396-97.

(3) De waerheid was dat hertog Eric van Brunswyck-Calenberg, een by uitstek krygszuchtig vorst en die nimmer stil kon zitten, troepen werfde voor koning Philip, doch enkel om de kusten van Italië tegen de Turken te verdedigen. Zie Strada, bl. 123, en de pas beroepen brieven van Alonso del Canto en van de landvoogdes Margareet.

(4) Zie Groen, Archives, II, bl. 33, in de aenteek.

[p. 212]

opstand te regtveerdigen. Het ontwerp, onlangs door Jan van Marnix te Brussel gesmeed⁽¹⁾ om 's lands adel door een bondgenootschap te vereenigen en den koning gezamenderhand tegen te gaen, kwam nu weldra tot stand. Jans jongere broeder Philip van Marnix, heer van Mont-Ste-Aldegonde⁽²⁾, een yverig Calvinist⁽³⁾ en later Oranjes regte hand, vergaderde in den aenvang van 1566⁽⁴⁾ te Bre-

(1) Zie hiervoren, bl. 202.

(2) Naem van een henegauwsch dorp, gelegen in 't Noordoosten van Binche. Eene andere heerlykheid van Ste Aldegonde, in het Atrechtsche gelegen, behoorde toe aen Philip van Noircarmes (hiervoren vermeld, bl. 205, aenteek. 2), weleens met Philip van Marnix verward. Zie Te Water, III, bl. 29, in de aenteekk.

(3) Hy was te Brussel geboren in 1538, maer had zyne opvoeding te Geneve ontvangen, en werd de vriend van Calvyn en van Beza. Te Water, loc. cit. weidt uit over 's mans afkomst en nazaten.

(4) Vandervynckt, II, bl. 126, stelt die eerste vergadering in February 1566, en zoo doet het, na hem, D^r Leo in zyne Niederl. Geschichten, II, bl. 430; maer nergens elders wordt, by onze weet, maend noch dag stelliglyk aengewezen. Te Water heeft geen zeker datum gevonden, en meent (I, bl. 62) dat het ding gerokkend werd in het huis van Kuilenburg te Brussel. De heer Groen, II, bl. 2, helt ook over tot die meening; maer de heer Juste, II, bl. 27, in de aenteek houdt het voor waerschynlyk, dat de byeenkomst heeft plaets gehad in January 1566. Uit deze verschillende gissingen besluiten wy dat de eerste grondlegging van het Verbond der Edelen eenigerwyze stil gehouden, en de zaek slechts bekend geworden is door het bytreden van anderen.

[p. 213]

da⁽¹⁾ met eenige andere edellieden⁽²⁾, aen dezelfde leer gehecht, en legde daer de eerste gronden van

(1) De heer Juste, bl. 26, zegt au château de Nassau à Bréda, waer Oranje meê overeen schynt te stemmen in zyne Justification, bl. 182. Strada, daerentegen, bl. 124, zegt enkelyk Bredae in urbe principis Orangii foedus conscribunt. En trouwens in de stad Breda of in het slot van Nassau, dat is gansch een en 't zelfde, dewyl beide aen Oranje toebehoorden, en even gunstig waren voor eene byeenkomst van misnoegden of samenzweerders. Indien men nu het datum kende der eerste vergadering te Breda, zoo zou men tevens weten of de Zwyger daer eenig deel kan aen genomen hebben; want het blykt dat hy van omstreeks half January 1566 Brussel heeft verlaten (Zie Groen, Archives, II, bl. 10) en vertrokken is naer Breda, alwaer hy zyn verblyf hield tot den 25 of 26 Maert 1566. Zie Gachard, Corresp. de Guill. II, bl. 135. Indien derhalve de vergadering te Breda gehouden is in een der twee eerste maenden van dat jaer, zoo kan men niet aennemen dat de prins er geene kennis zou van gehad hebben, al beweert hy dit zelf in zyne Justificatie, bl. 183; doch wy zeggen met Bilderdijk, VI, bl. 47: dat het Verbond niet zonder zijn kennis tot stand kwam of tot stand komen kon, is uit alle omstandigheden ontwijfelbaar.

(2) Van elders naer Breda gekomen, en derhalve volgens voorloopige afspraek.

[p. 214]

het sedert zoo berucht geworden Verbond, door eenen akt van nagenoeg den volgenden inhoud. ‘De onderteekenaers van het stuk wisten met zekerheid dat een aental vreemdelingen, kwansuis uit godsdienstyver, doch inderdaed uit eer- en hebzucht, den koning hebben overgehaeld om, ondanks de vele vertoogen aen hem gedaen, in weêrwil van zyne eigene eeden, en tegen de hoop aen zyne onderdanen dikwerf gegeven, de strengheid der plakkaerten te handhaven en, ja, de inquisitie hier te lande met geweld in te voeren⁽¹⁾, welke niet alleen strydt met alle goddelyke en menschelyke wetten, maer de wreed-

(1) Die dit zeiden, wisten wel dat de pauselyke Inquisitie in de Nederlanden vry algemeen bestond en gepleegd werd; maer zy doelden hier vooral op de Spaensche Inquisitie, waer, in dat oogenblik, alleman meê bekommerd was en tegen schreeuwde, het zy te goeder of te kwader trouw.

[p. 215]

heid der grootste tirannen te boven gaet, en niet strekken kan dan tot onteering van den naem Gods en tot het grondig verderf dezer Nederlanden. Inderdaed, uitgeoefend door eenige huichelaers, zoude zy alle orde en politie omver werpen, alle rondborstigheid te niet doen, de kracht aller oude wetten, herkomsten en ordonnantiën verminderen, de vryheid van denken en spreken aen 's lands Staten ontnemen, alle voorvaderlyke vryheden, privilegiën en immuniteiten afschaffen: kortom, zy zou niet alleen de burgers en landzaten dezer provinciën tot ellendige slaven maken der geloofsonderzoekers; maer tevens aen hen de overheden, ambtenaers en edellieden onderwerpen, ja alle de goede en trouwe onderdanen des konings dagelyks in gevaer stellen van lyf en goed te verliezen. Hierdoor zou niet slechts de eer van God en het heilig katholiek geloof (dat zy voorgeven te willen beschermen) gekrenkt wezen; maer ook des konings majesteit zou verkort zyn en hy de kans loopen van zyne landen kwyt te geraken, dewyl er de koophandel gestremd, de ambachten verlaten, de bezettingen der grenssteden aen 't wankelen gebragt,

[p. 216]

en het volk tot gedurige muitery vervoerd zou worden.

Hebbende zy dan dit alles rypelyk overwogen, en overtuigd dat zy, als trouwe leenmannen en edellieden des konings, verpligt zyn hem ter zyde te staen, om door hunnen gereeden en willigen dienst zyn gezag en hoogheid te handhaven, met in het welzyn en het heil des lands te voorzien: zoo meenen zy gehouden te wezen de bovengemelde onheilen en bezwaren af te keeren. En te dien einde zyn zy te rade geworden een heilig en wettig bondgenootschap aen te gaen, alle welks leden beloven en zich onderling by plegtigen eede verbinden om, met al hun vermogen te beletten dat de opgemelde Inquisitie, op welke wyze of onder welken dekmantel ook, hier te lande ingedrongen en ontvangen worde, maer ze daer uit te dryven en te ontwortelen, als de moeder en bronader aller wanorde en ongeregtigheid: protesterende zy voor God en voor de menschen hiermede niets te bedoelen tegen des konings heerlykheid of de welvaert zyner erflanden, maer in tegendeel die te willen beschermen en verhoeden voor alle

[p. 217]

onlusten, opschuddingen en partyschappen. En dit bondgenootschap hebben zy gezworen levenslang te zullen aenkleven en het in stand houden, roepende den Allerhoogste tot getuige dat zy daer nimmer wetens en willens zullen aen te kort blyven. En om daer kracht en vastigheid aen te geven, beloven zy elkander met lyf en goed als broeders te zullen bystaen⁽¹⁾, en de een voor den ander te verantwoorden, in geval dat iemand der bondgenooten eeniger wyze gekweld of vervolgd wierde van wege de Inquisitie en naer de plakkaerten daertoe betrekkelyk, of ter oorzake van deze hunne onderlinge verbindtenis: zullende dit Verbond voortdurend gelden en verpligtend zyn, zoo lang het niet blykbaer bewezen is dat eenig der leden om een gansch ander feit aengesproken wordt. Zy verstaen echter en beloven de een aen den ander dat zy in alle omstandigheden zich zullen gedragen naer het oordeel en goeddunken van hunne medebroeders in 't gemeen, of van sommigen hunner

(1) Het is uit hoofde van dit besprek van onderlingen bystand, dat men aen het Verbond der Edelen, in 't Fransch, den naem heeft gegeven van Compromis.

[p. 218]

daertoe aengesteld, opdat deze heilige unie onder hen volharde, en wat met overeenstemming der leden gedaen zal wezen des te vaster en te bestendiger zy.

En ter oorkonde en verzekering van dit verbond, roepen zy den naem des Heeren in, die hunne harten en nieren doorgrondt, en weet dat zulks hun voornemen en besluit is, biddende hem ootmoediglyk dat hy door zyne hemelsche hulp hen beware in eene opregte standvastigheid, en hun den geest van wysheid en bescheidenheid geve, opdat alle hunne werkingen mogen strekken tot zyne glorie, tot den dienst van hunnen vorst en koning, en tot heil des vaderlands. Amen.’

Zie daer den zakelyken inhoud van een Manifest, door Philip van Marnix voorgespeld.⁽¹⁾, waermede

(1) Strada, bl. 124, zegt uitdrukkelyk dat het geschreven werd dictante Philippo Marnixio S. Aldegundae domino, calviniana pridem haeresi corrupto pariter et corruptore. 't Is waer, de heer Groen, II, bl. 13, heeft zulks tegengesproken en het opstel eerder aen Philips broeder Jan van Marnix toegeëigend, voor reden gevende dat de eerstgenoemde te wys en te omzigtig was van aert om zoo veel hevigheid in zynen styl te leggen. Maer dit is louter gissing, en kan tegen de stellige getuigenis van Strada niet opwegen. Vander Vynckt, II, bl. 127, wil dat Marnix het stuk, te voren vervaerdigd, in de hand had en voorlas.

[p. 219]

de eerste stap gezet werd in de wegen der staetsomwenteling. De godsdienstige toon die er in heerschte vermomde den oproerigen aert van het schrift niet voor de oogen der eerste onderteekenaers⁽¹⁾ zelf, die dan ook een buitengewoonen yver aen den dag

(1) Deze waren, volgens Strada, bl. 125 (behalve Philip van Marnix, door Burgundus, bl. 66, en anderen genoemd), Jan van Marnix, Nicolaes van Hames, wapenkoning der Vliesorde (Zie Gachard, Corresp. de Phil. I, bl. 399, aenteek. 2), Baronnius, uit een adelyk Vlaemsch huis (Zie Te Water, II, bl. 182), Christoffel van Leefdael, huisgenoot van Egmont (Zie Te Water, II, bl. 492-94), Adriaen van Bergen, heer van Dolhain (Zie daer, bl. 205, vlgg.), Cornelis van Ghistelles (Zie daer, bl. 413-15), de baron van Giberchies en Meinserius, welke beide laetsten niet nader bekend zyn. Men ziet dat de eerste bondgenooten voor het meerendeel edellieden waren van tweeden of derden rang, en geene ambtenaren van den Staet. Dezelfde namen worden opgegeven in een verslag aen de gouvernante gedaen door zekeren Andries van Anderlecht, hofmeester des graven van Meghem. Zie Gachard, Corresp. de Philippe, I, bl. 400-401.

[p. 220]

legden om hunne vrienden en kennissen tot het verbond te doen bytreden, in de zeer gegronde hoop dat, hoe grooter het getal der eedgezellen wezen zou, te minder ieder van hen zou te vreezen hebben. Zy haestten zich dan menigvuldige afschriften⁽¹⁾ en vertalingen⁽²⁾ van het opstel te vervaardigen, en die niet slechts in alle de Nederlandsche provinciën maer ook in het buitenland te verspreiden⁽³⁾. Ja zy ontzagen zich niet feestmalen

(1) Geen wonder derhalve dat er teksten van het Compromis bestaen, die onder elkander al vry wat verschillen. Le Petit, in zyne Grande Chronique, II, bl. 88, geeft er eenen; een tweede komt voor by Te Water, IV, bl. 331, vlgg. met een naemlyst van 33 onderteekenaers (Zie daer, bl. 137); eindelyk een derde, dien wy gevolgd hebben, staet by Groen, II, bl. 2-7, en draegt slechts de dry handteekens van Brederode, Lodewyk van Nassau en Karel van Mansfelt.

(2) Te Water, IV, bl. 68, geeft eene nederduitsche vertaling, uit Bor getrokken. Eene engelsche, zegt Strada, bl. 124, was getiteld: Verbond door de Grooten en Edelen der Nederlanden gesloten tegen de Spaensche Inquisitie, welke men daer wilde invoeren. Zie mede Vander Vynckt, II, bl. 134.

(3) Zie daer vele byzonderheden over by Te Water, I, bl. 92-100.

[p. 221]

te houden om telkens nieuwe leden by te werven. Nog meer, zy gebruikten oneerlyke middelen, makende het handteeken en het wapen van prins Willem, van Egmont en anderen na, om hen die aerzelden te doen gelooven dat niemand er zwarigheid in zag lid te worden van het genootschap⁽¹⁾. Door zulke en dergelyke listen bragten zy het zoo ver, dat het getal der bondgenooten eerlang klom tot by of over de vierhonderd⁽²⁾: Nicolaes van

(1) Zie Burgundus, bl. 66, en Schiller, Liv. 3, ch. 1.

(2) Zie hunne naemlyst by Te Water, I, bl. 236-58. De voornaemsten waren, behalve de reeds opgenoemden in onze vorige aenteekeningen, Bernart van Merode, heer van Rummen; Willem van Merode, heer van Duffel; Jan de Cortenbach, heer van Helmont; Joris van Schoonhoven, heer van Waver; Karel van Malsen, heer van Tilburg; Max. de Coterean, heer van Glabbeek; graef Willem van den Berg, Oranjes zwager; Karel van Bronckhorst, heer van Batenburg in Gelderland, en zyne twee broeders Dirk en Gysbrecht; Jan van Casembroot, heer van Backerzeel, Egmonts secretaris; Eustache de Fiennes, heer van Esquerdes in 't Atrechtsche, en zyn broeder Willem, heer van Lumbres in dezelfde streek; Jan de Hornes, heer van Lokeren; Robrecht van Longueval, heer van la Tour in 't Luxemburgsche; Philip de Marbais, heer van Loverval in Henegau; Willem Vander Marck, heer van Lummen in 't Limburgsche; Floris van Pallant, graef van Kuilenburg; Jean le Sauvage, heer van Escaubecque of Esschembeeck by Halle; Diederik Sonoy of beter Snoy, gelyk zyne afstammelingen heden nog schryven; heer Philip van Spangen in Friesland; Thomas van Thielt, afvallige abt van St. Bernards aen de Schelde, enz. Over alle deze personaedjen vindt men bescheiden by Te Water.

[p. 222]

Hames, een der belhamels, beroemde zich dat hy er meer dan twee duizend op zyne lysten telde⁽¹⁾ en, onder hen, de voornaemste edellieden der Zeventien provinciën.

Maer die onderteekenaers van het stoutmoedig Manifest verklaerden zich daerdoor niet alleen tot vyanden der Inquisitie; zy laedden tevens de taek op van haer te bevechten en uit te dryven: derhalve moesten zy tot dadelykheden overgaen, wat zeker geene kleine zaek was. Sommige heethoofden zouden maer woest weg de lont in het buskruid geworpen en de wapens opgevat hebben, om met geweld de Staten-generael byeen te doen roepen en alles feitelyk door te dryven; doch Oranje, dien Nicolaes van Hames daerover raedpleegde, vond

(1) Zie Strada, bl. 125, en een verslag van Anderlecht, by Gachard, Corresp. de Philippe, I, bl. 399.

[p. 223]

zulks hoogst onvoorzigtig, ja en onuitvoerbaer⁽¹⁾. Korte dagen daerna noodigde Willem zelf zyne vrienden uit den Staetsraed en eenige Vliesridders tot een gesprek in zyn huis te Breda, alwaer de graef van Schwarzburg hem, in dat oogenblik, gezelschap hield met Joris van Holl en nog een ander duitsch krygsoverste Herman van Westerholt. Daer verscheen de graef van Hoorn met dien van Hoogstraten; zy vonden er Lodewyk van Nassau naest een twaelftal andere onderteekenaers van het verbondschrift. Men verwachtte er ook den graef van Egmont, den markies van Bergen, Hendrik van Brederode en den graef van Meghem; maer deze vervoegden zich later by de edellieden in het huis des graven van Lalaing te Hoogstraten, werwaerts de prins van Oranje zich met zyne gasten vervolgens begeven had⁽²⁾. In beide die plaetsen werd er ja goede cier gehouden, doch ook veel gesproken over den bedenkelyken toestand der provinciën, en over de middelen om de openbare rust te herstellen.

(1) Zie van Hames brief, aen graef Lodewyk van Nassau, uit Breda geschreven den 27 Febr. 1566, by Groen, II, bl. 35, vlgg.

(2) Zie Vander Haer, bl. 305, vlg.

[p. 224]

Prins Willem zou gewild hebben dat men alles aen de leden van den Staetsraed hadde overgelaten, als ambtshalve meest bevoegd zynde tot het voordragen en aenbevelen van de noodige maetregelen. Doch zulks scheen niet regtstreeks of niet spoedig genoeg tot het gewenschte doel te zullen leiden, en eer het gezelschap uiteen ging, was het zoo goed als beslist dat de bondgenooten zich eerstdaegs naer Brussel zouden begeven, om by de gouvernante een Request in te dienen, genoegzaem eensluidend met het Compromis. Dit geschiedde tegen den dank der graven van Egmont en Meghem, die eerlang van Hoogstraten naer de hofstad weêrgekeerd zynde, aen de hertogin kennis gaven van het opzet der edellieden. Oranje, van zynen kant, stemde daer ten laetste in toe, of evenwel hy zag er zoo veel kwaed niet in als in het eerste ontwerp der bondgenooten⁽¹⁾.

Gemeld besluit dan genomen zynde, zoo werden er onverwyld boden gezonden naer alle de provinciën, met last de verspreide bondgenooten uit te

(1) Zie Vander Haer, bl. 306, Burgundus, bl. 66, en Pontus Heut. bl. 398. Zie mede Groen, II, bl. 38-44, en Juste, II, bl. 35-37.

[p. 225]

noodigen om zich tegen den 3 April te Brussel te vereenigen, terwyl men ook uit de onderscheiden benden van ordonnantie zoo veel edele manschap naer de hoofdstad riep, als er wilde komen⁽¹⁾. Middelerwyl vergat men niet kwade geruchten rond te strooijen van beloften gedaen door de duitsche vorsten, - van vyf-en-dertig duizend protestanten, gereed om in de Nederlanden te vallen, by-aldien de gewetensvryheid daer langer geweigerd werd, - van vyftienhonderd inlandsche edellieden die gewapenderhand de gemeende vryheid zouden gaen vragen, - van Brussel te vermeesteren en de landvoogdes op het slot van Vilvoorden in hechtenis te houden, tot dat zy de verzoeken der edelen zou hebben ingewilligd, enz. Dit alles moest strekken om de hertogin vrees aen te jagen en de burgery te ontrusten; want men rekende op des te beteren uitslag, naer mate de toestand des lands gevaerlyker zou schynen⁽²⁾.

Inderdaed, Margareet, toen dit alles haer ter ooren kwam, was er dusdanig meê verlegen, dat zy

(1) Zie daer meer van by Groen, II, bl. 57-61.

(2) Zie den Mémorial van Hopperus, bl. 69-70. Zie mede Strada, bl. 126, en Vander Haer, bl. 307.

[p. 226]

een oogenblik twyfelde of het niet voorzigtig ware de hofstad te verlaten en eene sterke plaets te betrekken waer zy in veiligheid mogt wezen; doch weldra zag zy daer van af⁽¹⁾, en hield raed met Egmont, Meghem en eenige andere heeren die te Brussel gebleven waren⁽²⁾, wat er diende gedaen te worden om eene opbruisching voor te komen. Daer werden verschillende gevoelens geuit, doch geene of zy bragten zwarigheden meê, weshalve men eindelyk tot het besluit kwam van de gouverneurs der provinciën en de Vliesridders naer Brussel te ontbieden, om, met de leden des Staets- en Priveën-Raeds, het vraegpunt nader te bespreken en op te lossen⁽³⁾. Intusschen zou de hertogin aen den koning kennis geven van de omstandigheden, gelyk mede Oranje en Hoorn naer het hof zouden geroepen worden om de vergadering by te woonen⁽⁴⁾.

(1) Zie Strada, bl. 126.

(2) Oranje was nog altyd te Breda, en Hoorn te Weert.

(3) Zie de byzonderheden in den Mémorial, bl. 70-71.

(4) Zie Margareets brief van den 25 Maert aen Philip, by Gachard, Corresp. de Philippe, I, bl. 401, en hare brieven aen den prins van Oranje met diens antwoorden, in de Corresp. de Guillaume, II, bl. 128-135. Dergelyke brieven werden tevens geschreven aen den markies van Bergen, aen de graven van Mansfelt, Arenberg en Hoorn, alsmede aen den baron van Montigny. Zie daer, bl. 134, in de aenteek. Het antwoord des graven van Hoorn staet in het Supplement op het werk van Strada, uitgegeven door Foppens. Amsterdam, 1729 , II, bl. 289. Daerop volgt een brief van Margareet den 24 aen haer broeder geschreven, en waer zy op zinspeelt in dien van den 25 Maert.

[p. 227]

Deze werd gehouden den 28 Maert, en was vry talryk⁽¹⁾. De gewigtige zaek van 's konings laetste bevelen rakende het punt van godsdienst kwam nog eens op het tapyt, en ieder mogt er vryelyk zyn gedacht over zeggen. De leden van den Priveën-Raed, inzonderheid bevoegd om regtsquestiën te onderzoeken, voerden beurtelings het woord en verklaerden zich, de een voor de afschaffing, de andere voor de wyziging der Inquisitie; maer allen waren daerover eens dat de strafwetten merkelyk behoorden verzacht te worden. Viglius vooral wilde de pauselyke Inquisitie vervangen zien door de bisschoppelyke, althans in de provinciën waer zy

(1) Zie de namen der aenwezigen in den Mémorial van Hopperus, bl. 72.

[p. 228]

bestond en zonder groote tegenspraek gepleegd werd. Zoo ook meende hy dat de intrekking der plakkaerten niet raedzaem was; maer dat men diende te onderzoeken wat daervan bewaerd en wat er verworpen of veranderd moest worden, gelyk het al mede behoorlyk was dat men beter onderscheid maekte tusschen pligtigen en pligtigen, en ieder strafte volgens dat hy in regte verdiende⁽¹⁾.

Terwyl men aldus in het hof met de gouvernante aen 't raedslaen was over de hooge belangen des lands, werd de vorstin verwittigd dat reeds eenige bondgenooten te Brussel aengekomen waren. Zy stelde dan, in eene namiddag-vergadering⁽²⁾, de vraeg voor of men die heeren ontvangen zou en, zoo ja, of men hun toe zou laten ten hove te verschynen in groot getal en met wapenen.

(1) Zie den Mémorial, loc. cit. Zie mede de processen-verbael, gehouden door den secretaris Berty, by Gachard, Corresp. de Guill. le Tac. VI, bl. 355, vlgg. Zie ook eenen brief van Margareet aen den koning, van den 3 April, in het Supplement op Strada, II, bl. 309.

(2) Tot deze tweede vergadering waren alleen de leden van den Staetsraed en de Vliesridders geroepen.

[p. 229]

De hertog van Aerschot, de graven van Berlaymont en van Meghem toonden weinig toegevendheid; de graef van Mansfelt zelf, hoewel vyand van de Inquisitie en de plakkaerten, beschouwde het bondgenootschap voor eene samenzwering en keurde het gedrag der edelen volstrekt af, tot zoo verre dat hy aen zynen zoon Karel bevel had gegeven den bond te verlaten, met bedreiging van hem te onterven indien hy niet gehoorzaemde. Maer de prins van Oranje vond dat men ongelyk had zich te mistrouwen van heeren die men kende, met velen van welke men bevriend of zelfs vermaegschapt was, en dat men hun eene groote beleediging aen zou doen met hun te weigeren hetgeen aen den minsten onderdaen vergund werd⁽¹⁾. In dien zin spraken ook de graef van Egmont en andere leden der vergadering, en 't ging door; doch allen waren het daerover eens, dat men de verbondenen niet in groot getal en vooral niet gewapend toe moest laten. Daer werd dan besloten dat ieder der aenwezigen de vrienden en kennissen, welke hy onder de edellieden had, in het byzonder ver-

(1) Zie Strada, bl. 127, en Vander Haer, bl. 307-308.

[p. 230]

manen zou tot een bescheiden en wys gedrag⁽¹⁾.

In deze zitting, en in onderscheiden andere van dag tot dag gehouden, werd ook gehandeld van maetregelen te nemen tot verzekering der steden welke, het zy door vreemde het zy door inlandsche sectarissen of kwaedwilligen bedreigd waren, gelyk de spraek liep. Te dien einde zou men schryven aen de bevelhebbers dier steden alsmede aen de plaetselyke overheden, opdat ieder op zyne hoede mogt wezen en getrouw blyven aen zyne pligten⁽²⁾. Doch vooral werd de zaek der Inquisitie en der plakkaerten op nieuw onderzocht⁽³⁾, met zulke uitkomst dat de Priveën-Raed belast zou

(1) Zie de notulen van Berty, by Gachard, bl. 361-64. Zie mede in Groens Archives, II, bl. 75, eenen brief van Oranje aen zyn' broeder Lodewyk, hem vermanende van met geen vreemdelingen of ook niet met wapens naer het hof te komen.

(2) Zie de notulen van Berty, by Gachard, bl. 364-65. Zie mede Margareets brieven aen de magistraten van onderscheiden steden, by Gachard, Corresp. de Philippe, II, bl. 551, en bl. 553.

(3) Zie eene merkweerdige redevoering van Margareet daeromtrent gehouden, by Strada, bl. 129, of by Schiller, Liv. III, ch. 1.

[p. 231]

worden om een ontwerp van verzachting der strafwetten op te stellen, terwyl men de pauselyke Inquisitie, in de praktyk, zoo goed als staken zou tot nadere beslissing van 's konings wege. In dezen zin verstond men dan ook dat de gouvernante antwoorden zou aen de afgeveerdigden, wier verzoeken men reeds genoegzaem kende⁽¹⁾.

Den 2^den April⁽²⁾, in den vooravond, deden Hendrik van Brederode en Lodewyk van Nassau, te peerd gezeten en vergezeld van tweehonderd gewapende ruiters⁽³⁾, hunnen intrede te Brussel,

(1) Zie de notulen van Berty, by Gachard, bl. 366-69. Zie mede Margareets langen brief van 3 April aen den koning, by Gachard, Correspondance de Philippe, I, bl. 403-406, en een geheimen van hetzelfde datum, in het Supplement op Strada, II, bl. 304-318.

(2) Strada, bl. 132, zegt den 3^den April, en Viglius spreekt ook zoo in eenen brief aen Hopperus (zie de Analecta Belg. I, P. II, bl. 358); doch Margareet, by Gachard, Corresp. de Philippe, I, bl. 406, schryft aen haer broeder dat de twee heeren den 2^den aenkwamen, en daer stemt Vander Haer meê overeen, bl. 308. Daer zou wel reden te geven zyn van dit verschil, maer het heeft hier geen gewigt.

(3) Oranjes brief aen zyn broeder Lodewyk, hiervoren beroepen, bl. 230, aenteek. 1, was hem te laet geworden. Overigens bestond al hun wapentuig uit een koppel pistolen aen den zadelboog vastgehecht.

[p. 232]

statiglyk hunnen weg nemende naer het huis van Nassau, alwaer zy by den prins van Oranje gingen herbergen. De twee andere hoofden des Bonds de graef van den Berg en die van Kuilenburg, werden verwacht voor den volgenden dag, doch kwamen wat later, insgelyks met een gezelschap van ongeveer honderd-vyftig man⁽¹⁾, die zonder moeite hunnen intrek vonden by de gegoede burgers of in de openbare gasthuizen. Eene voorloopige vergadering der Edelen werd, den 4 April, gehouden in het huis van Kuilenburg, alwaer Brederode, vermoedelyk na aen zyne medegenooten te hebben kennis gegeven⁽²⁾ van het Request dat des ande-

(1) Zie een postscriptum van Margareet op haren brief van 3 April, by Gachard, Corresp. de Philippe, I, bl. 406. Volgens Strada, bl. 132 en 134, kwamen die beide heeren met hun gevolg eerst te Brussel aen den 6 April.

(2) Wy vinden die omstandigheid nergens geboekt, doch men kan ze raden; want het Request, door Lodewyk van Nassau opgesteld (zie Groen, II, bl. 67), was laetst, in het huis van Nassau, merkelyk veranderd en door Oranje zeer verzacht, schoon anderen zeggen verslimmerd. Zie, in de Corresp. de Philippe, I, bl. 411, eenen brief van Alonso del Canto aen den koning, die Oranje aenwryft het eerste opstel verergerd te hebben; maer de schryver verdient geene volle trouw, en moet onderdoen voor de getuigenis van Vander Haer die uitdrukkelyk zegt, bl. 309: libello ab Orangio caeterisque in lenius verborum genus commutato. Zie mede Pontus Heuterus, bl. 398.

[p. 233]

rendags moest ingediend worden, hen nog eens met vurige woorden toesprak en verzocht om den plegtigen eed, weleer door hen gedaen, van voor elkander goed en bloed te wagen, hier te vernieuwen, gelyk zy deden zoo in hunnen eigen naem als in den naem der afwezigen⁽¹⁾.

Zoo dan den 5 April, omstreeks middag⁽²⁾, kwamen de verbondenen andermael te samen in het huis van Kuilenburg, ten getalle van twee- à dryhonderd⁽³⁾, en trokken van daer processies-gewys naer het hof, te midden eener ontelbare menigte

(1) Zie Strada, bl. 132.

(2) Dag en uer waren door de gouvernante gesteld.

(3) De schryvers zyn het niet eens over het getal. Hopperus, in het Recueil, bl. 73, spreekt van 300, min of meer. Strada daerentegen meldt er slechts twee honderd of iets meer, en Burgundus, die zich daermeê vereenigt, voegt by, bl. 76, dat hy dit getal in Margareets brieven heeft gevonden.

[p. 234]

nieuwsgierigen. De opleiders waren Brederode en Lodewyk van Nassau. Beide stapten vooruit, met eenigen der aenzienlyksten, tot in de verhoorzael waer de gouvernante hen wachtte; anderen schaerden zich links en regts langsheen de wanden, terwyl de groote hoop op het voorplein staen bleef. Voor den zetel der hertogin gekomen, boog Brederode eene knie ter aerde en stierde haer eene aenspraek toe, luidende: ‘Dat zy, edellieden, in de hoofdstad vereenigd, en vele anderen van gelyken rang, die om zekere redenen daer niet tegenwoordig waren, besloten hadden, voor den dienst des konings en voor het welzyn des lands, dit hun eerbiedig vertoog aen Hare Hoogheid te overhandigen, met ootmoedig verzoek van het goedgunstiglyk te willen ontvangen en er over te beslissen volgens dat zy het zou betamelyk vinden.’ Tot dus verre kon het er door; maer wat volgt was onbeschaemde leugentael: namelyk Brederode ‘protesteerde tegen zekere geruchten, hun ter ooren gekomen, als of zy met het bondgenootschap op onlusten en muiteryen gedoeld hadden, ja veel erger nog, bedacht waren om hunnen wettigen vorst te verloochenen en hem

[p. 235]

den voet te ligten, hebbende zy te dien einde akkoorden gesloten en samenzweringen gemaekt met vreemde prinsen en krygsoversten, iets wat nimmer hun ingevallen was. Ook bidden zy Hare Hoogheid hun die valsche beschuldigers te noemen en, van lastertael overtuigd zynde, voorbeeldiglyk te straffen⁽¹⁾.’ Brederode wist nogtans, ja beter dan iemand, door wie die geruchten verspreid waren geworden en kende er insgelyks al de gegrondheid van: hy hadde dan ten minste daer moeten van zwygen, indien de moed hem ontbrak om zyn eigen werk en dat zyner makkers te verantwoorden⁽²⁾.

(1) Zie de aenspraek in haer geheel by Groen, II, bl. 78-79.

(2) De heer Groen zelf kan (bl. 79, aent. 1) Brederode van geene kwade trouw ontschuldigen; maer hy zwygt van Oranje die, misschien meer dan eenig andere, gezorgd had om vreemde hulp aen de hand te hebben en haer, des noods, tegen den koning te gebruiken. Zie twee zyner brieven in dezelfde verzameling, bl. 27 en 65. Daer is nog meer. De gelyktydige Pontus Heuterus zegt uitdrukkelyk, bl. 399, dat de voorzael vol was van verbonden edelen en dier bedienden met degens en dolken aen hunne zyde en met geladen pistolen onder hunne rokken, gelyk mede het buitenhof krioelde van voorstanders en vrienden derzelfde bondgenooten, uit naburige steden toegestroomd om, byaldien de hertogin de handen wilde doen slaen aen die van binnen, oogenblikkelyk ter hulp te snellen, ja, zoo het er op aenkwam, de kerkers open te breken en de gevangenen los te laten. - Het is dus geen wonder dat de schryvers verschillen in de opgaef van het getal der edelen die naer het verhoor gingen.

[p. 236]

Na deze lafhartige toespraek reikte Brederode aen de gouvernante het smeekschrift over, hoofdzakelyk hierop neêrkomende: ‘Dat zy, edellieden en trouwe leenmannen van Z.M. den koning, erkennende de groote gevaren waer de Nederlanden zich in bevonden ter oorzake der Inquisitie en der strenge plakkaerten (die eertyds wel eenig goed hadden kunnen stichten, maer thans enkelyk tot 's lands verderf strekten), te rade waren gekomen om Hare Hoogheid daervan te verwittigen, en ootmoediglyk te bidden dat het haer behagen mogt iemand tot den koning te zenden, met dringend verzoek van daerin te willen voorzien en de Staten-generael eerstdaegs byeen te roepen om, door hunne medewerking⁽¹⁾, een eind te stellen aen de algemeene

(1) Zy vroegen ja bepaeldelyk dat de koning andere edicten dede opstellen met raed en toestemming der algemeene Staten, iets waer de Staetsraed zelf zich tegen verzette, als aen de Staten-generael eene wetgevende magt toekennende welke zy nimmer gehad hadden, ofschoon men, in andere tyden, daer zoo nauw niet op zag. Zie de notulen van Berty, by Gachard, Corresp. de Guillaume, VI, bl. 383, vlgg.

[p. 237]

onrust. In den tusschentyd baden zy Hare Hoogheid de oefening aller Inquisitie en de uitvoering der plakkaerten op te schorten. Eindelyk protesteerden zy voor God, den koning en de Raedsheeren, dat zy in hun geweten meenden ontlast te zyn van alle wanorde, ongevallen en bloedvergietingen welke, by gebreke van spoedige hulpmiddelen, te vreezen waren⁽¹⁾.’

Margareet had hare bedeesdheid niet kunnen verbergen, ziende dezen talryken troep binnen komen. Toen Brederode uit had gesproken, wierp zy hare oogen in 't rond en erkende, in de vergadering, onderscheiden magen, vrienden of beambten van Oranje en Egmont die daer, als leden des Staetsraeds, aen hare zyde stonden. Zulks

(1) Wy geven de substantie van het verzoekschrift volgens den Recueil van Hopperus, bl. 74. De volledige en oorspronkelyke tekst staet by Groen, II, bl. 80-84.

[p. 238]

ontroerde de vorstin dusdaniglyk, dat zy een oogenblik sprakeloos bleef en hare tranen niet wederhouden kon⁽¹⁾; doch welhaest zich zelve beheerschende zeide zy kortelyk het ingediend request te zullen onderzoeken, en daer vervolgens antwoord op geven⁽²⁾.

Zy liet de edelen niet lang wachten. Den dag daerna, 6 April, werden deze ten hove geroepen, werwaerts zy zich begaven in dezelfde orde, maer nog talryker dan daegs te voren⁽³⁾. Dit mael gaf hun de gouvernante het verzoekschrift weder, met eene Apostille op den kant bygeschreven, gelyk het toen ter tyd de gewoonte was. Dit antwoord behelsde ‘dat hare Alleze kennis had genomen van het request, en voornemens was tot den ko-

(1) Zie De Wez, Hist. générale de la Belgique (uitgave van 1826, vlgg) V, bl. 350.

(2) Zie Margareets brief van 13 April aen den koning, in het Supplement op Strada, II, bl. 338, alwaer zy tevens meldt wat er, dien zelfden dag, in den Staetsraed besproken en beslist werd. Zie mede de notulen van Berty, by Gachard, Corresp. de Guill. VI, bl. 371-73.

(3) De graven van Kuilenburgen Van den Berg waren intusschen, met hun gezelschap, te Brussel aengekomen. Zie Strada, bl. 134, en hiervoren, bl. 232.

[p. 239]

ning te zenden om hem rekenschap te doen van den toestand der provinciën, niet twyfelende of Z.M. zou de bede der remonstranten gunstiglyk verhooren en middel schaffen in de noodwendigheden. Zy had reeds vroeger met de leden des Staets- en Priveën-Raeds, alsook met de stadhouders en Vliesridders een ontwerp van verzachting der strafwetten vervaerdigd om aen 's konings goedkeuring voorgesteld te worden, en hoopte dat ieder daer vrede meê hebben zou. Maer tot dat Z.M. uitspraek dede, stond het haer niet vry de Inquisitie of de edicten op te schorten, behalve dat men het land zoo lang zonder regel in het punt van godsdienst niet laten mogt. Intusschen zou zy aen de Inquisiteurs en regtsdienaers bevelen hunne pligten met de meeste bescheidenheid te vervullen, opdat niemand te klagen hadde⁽¹⁾. Zy vertrouwde dan ook, van haren kant, dat de edelen des konings besluit verduldiglyk zouden afwachten, middelerwyl samenwerken tot behoud van het voorvaderlyk geloof, en het goed voorbeeld ge-

(1) Dit deed zy zonder uitstel. Zie de oorkonden by Gachard, Corresp. de Philippe, II, bl. 554-58.

[p. 240]

ven, met alle nieuwigheid zorgvuldiglyk te vermyden⁽¹⁾.’

Hiermede vertrokken weêr de bondgenooten, zich weinig voldaen toonende met het gegeven antwoord der hertogin. Vooral de vermaning, waer de apostille meê sloot, bleef sommigen in den krop steken en gaf gelegenheid tot eene nieuwe bezending. Namelyk de vier kopstukken, vergezeld van eenige andere edellieden, begaven zich den 8 April naer het paleis, en in de tegenwoordigheid der hertogin ontvangen zynde las Brederode haer een opstel voor, waerin ‘hy en zyne bondgenooten hunnen dank betuigden voor het spoedig antwoord dat Hare Hoogheid hun had gegeven, en voor het genoegen dat zy genomen had in hunne vergadering, waermede zy werkelyk niet beoogden dan den dienst des konings en het heil des lands. Zy hadden, 't is waer, meer verhoopt, doch erkenden niet te min dat H.H. niet verder had kunnen gaen, en beloofden zich te zullen

(1) Zie den Recueil van Hopperus, bl. 74, en de Apostille in haer geheel by Groen, bl. 84-85. Zie mede de notulen van Berty, by Gachard, Corresp. de Guill. VI, bl. 373.

[p. 241]

onderwerpen aen hetgene Z.M. gebieden zal, met raed en toestemming der algemeene Staten, tot behoud van het geloof, alsmede zich derwyze te zullen gedragen, dat H.H. geene reden van klagen zal hebben. Zy bidden dan de vorstin al het gedane te willen beschouwen als enkelyk strekkende tot 's konings dienst, en tot haren dienst, aen wier voeten zy alle oogenblikken bereid zyn te sterven, vertrouwende dat, zoo er iets kwaeds voorviel, zulks hun niet zal worden te laste gelegd⁽¹⁾.’

De verlegenheid welke in dit nieuw adres doorstraelde⁽²⁾ gaf moed aen de gouvernante. Zy zag dat de bondgenooten geen vast plan hadden en voor hun eigen opzet terug weken. Ook was dit mael haer antwoord vry wat scherper: zy zeide kort af ‘dat, na de bevelen aen de Inquisiteurs

(1) Zie den volledigen tekst by Groen, bl. 86-87.

(2) Zy waren ja des te meer verlegen, omdat er reeds afschriften van het eerste request omliepen, in welke de edelen eene veel stoutere tael voerden en de oproer doorklonk. Ook vroegen zy, in dit tweede adres, om den zuiveren en echten tekst van hun request te mogen doen drukken, wat hun toegestaen werd. Zie Groen, loc. cit.

[p. 242]

en regtsdienaers te geven, er wanorde noch ergernis te vreezen was, ten ware de edellieden zelf daer gelegenheid toe gaven. Zy dienden derhalve hunne eigen beloften indachtig te wezen, en vooral niet te zoeken om nog nieuwe leden in hun genootschap te lokken⁽¹⁾.’

Men ziet, van de beteekenis welke de vorstin aen het gedrag der edelen hechtte, rept zy geen woord. Deze voorbedachte stilzwygendheid trof die heeren dusdaniglyk, dat zy schoorvoetend de gehoorzael verlaten hebbende, op het voorplein een oogenblik raedpleegden over hetgeen hun te doen bleef. Het besluit was haest genomen: Brederode dorst niet meer terugkeeren, omdat hy uit de vuist niet spreken kon⁽²⁾, vooral om nieuwe leugens te smeden. Men verzocht dan Eustache van Fiennes⁽³⁾ zich nogmaels tot de vorstin te vervoegen en haer in aller naem te danken voor haer goedgunstig antwoord, met byvoeging tevens dat het hun byzonder lief wezen zou, indien H.H. wilde verklaren ‘dat zy hunne samenkomst te

(1) Zie Margareets antwoord by Groen, bl. 88.

(2) Het is Strada die deze reden opgeeft, bl. 134.

(3) Hiervoren vermeld, bl. 221, aenteek. 2.

[p. 243]

Brussel en wat daer verrigt was, hield voor gedaen ten dienste Gods en des konings⁽¹⁾.’ Ei! de edelen voelden zelf dat hun gedrag dubbelzinnig was en zeer slecht kon uitgeleid worden: ook zei de gouvernante niet hoe zy daer over dacht, en toen de uitzendeling er op aendrong om hare meening te kennen, antwoordde zy droog weg ‘dat de tyd en hun toekomstig gedrag, beter dan alle woordelyke betuigingen, toonen zou wat de edelen met hun verbond en hun smeekschrift bedoeld hadden⁽²⁾.’

Aldus liep die reis naer Brussel af, waer zoo veel gerucht van gemaekt was. De aerzeling zelf der bondgenooten en hun verlangen om de zuiverheid hunner inzigten te doen erkennen, bewyzen twee dingen: 1^o dat er geene eenheid van oogmerken tusschen hen bestond, en dat zy eerder door den stroom meêgesleept waren dan uit eigen beweging te werk gingen; 2^o dat de meerderheid der verbondenen inderdaed geene booze inzigten

(1) Zie Groen, bl. 89.

(2) Zie Groen, loc. cit. en Margareets brief van 13 April aen den koning, in het Supplement op Strada, II, bl. 339. Zie mede Burgundus, bl. 79.

[p. 244]

had Trouwens, het waren allen geene Brederoden of Lodewyken van Nassau, wier persoonlyke bedoelingen een geheim bleven voor den grooten hoop, terwyl velen, zeer velen niet wenschten dan de rust en het heil des lands, en te goeder trouw meenden dat hetgeen zy deden daertoe strekken moest⁽¹⁾.

Het verbond was tot stand gekomen door feesten en banketten, en daermeê eindigde ook de brusselsche reis der edele heeren. Brederode onthaelde hen, in het huis van Kuilenburg, op een laetste gastmael waer, schynt het, dryhonderd genoodigden by aenzaten en, te midden van het feestgebral, de sedert zoo berucht geworden bynaem van Geuzen⁽²⁾ aenvang nam, zonder dat men regt wete

(1) Het zal dan ook wel geweest zyn om de goedzakken te ringelooren, dat hun het dubbel vertoog of remonstrantie werd voorgelezen, waer de heer Groen den tekst heeft van meêgedeeld in zyne Archives, II, bl. 90 en 91.

(2) Het is, in zich zelven, niets dan een bastaertwoord, namelyk het fransche gueux, een bedelaer, een schooijer. Sedert werd het door de katholieken, by wyze van schimpnaem, gegeven aen de hervormden of protestanten in 't algemeen, en zoo is het heden nog gebruikelyk.

[p. 245]

wat daer aenleiding toe gegeven heeft⁽¹⁾. Beter is 't bekend dat, in het oogenblik zelf toen de drinkschalen met den meesten geestdrift opgeheven en geledigd werden, Oranje, Egmont en Hoorn

(1) Hopper, in zyn Recueil, bl. 75, weet er geene reden van te geven, zoo min als de hertogin gouvernante in eenen geheimen brief aen den koning, by Gachard, Corresp. de Philippe, I, bl. 409. Hoogst waerschynlyk echter is het woord zynen oorsprong verschuldigd aen een gezegde des graven van Berlaymont die, ziende de edelen naer het hof komen en willende de ontstelde Margareet aenmoedigen, haer vermaende om niet verschrikt te zyn, byvoegende ce n'est qu'une troupe de gueux. Berlaymont zinspeelde op den bekrompen toestand van het meerendeel dier heeren; maer het woord was afgeluisterd en werd door Brederode inter pocula opgehaeld. Hy beroemde zich een dier geuzen te zyn, en had een bedelzak meêgebragt dien hy om den hals hing; meteen trok hy een houten schoteltje of dusgenaemden bedelnap uit, en hebbende dat met wyn gevuld, dronk hy op de gezondheid der geuzen. Zulks vond byval en, gelyk het gaet, de anderen deden 't hem na, onder het geroep van leven de geuzen, getrouw aen den koning en aen het land tot den bedelzak toe. Zie Strada, bl. 135, en het ding verbeeld by Van Loon, Histoire métallique, I, bl. 83, vlg. Zie mede Gachard, Corresp. de Philippe, I, bl. 409, en Burgundus, bl. 78-79.

[p. 246]

de feestzael binnen traden, tot groot genoegen van heel het gezelschap. Zy hadden alle dry, met den graef van Mansfelt, het middagmael genomen in het huis van Nassau, en begaven zich tegen den avond naer het paleis, om eene vergadering des Staetraeds by te woonen; maer gaende voorby het huis van Kuilenburg hoorden zy het rumoer dat daer gehouden werd⁽¹⁾, en vonden goed eens in te kyken, al ware het slechts om alle overdaed en buitensporigheid voor te komen. Aenstonds werden dan de bekers weêr gevuld, en de feestelingen dronken op de gezondheid der edele bezoekers roepende met luider stemme: Leven de Koning en de Geuzen, waer dan ook de dry heeren met dezelfde woorden bescheid aen deden⁽²⁾, doch kort

(1) Prins Willem vroeg wat daer geschiedde, en vernam dat de bondgenoten feest hielden, waerop hy voorstelde binnen te gaen om de dronkenschap te beletten en een eind aen het feest te maken. Zoo ontschuldigt zich de graef van Hoorn in zyne Réponse personnelle. Zie het Supplement op Strada, I, bl. 161. Het is echter zeer moeijelyk aen te nemen dat de dry heeren niet vooraf wisten wat er in het huis van Kuilenburg verrigt werd.

(2) Zie Gachard, loc. cit.

[p. 247]

daerna de zael verlieten⁽¹⁾, in het gezelschap des graven van Hoogstraten, die in den Raed een verslag moest doen, en daerom ook zyn afscheid nam.

(1) Hoorn, ter aengehaelde plaetse, zegt dat zy niet meer dan een paer Miserere's in de zael bleven en zonder te willen neêrzitten. Zie ook hoe Egmont zich omtrent dit alles verantwoordt in pasgemeld Supplement, bl. 69-70.