Vaderlandsche historie. Deel 10

[p. 152]

Vyfde hoofdstuk.

gedrag des adels na het vertrek van granvelle. - de staetsraed verzet zich tegen de afkondiging van het concilie van trenten. - verregaende wanorde in de provinciën. - zending van egmont naer spanje en zyne instructiën. - zyne onderhandelingen met den koning. - des graven wederkomst en verslag in den staetsraed. - benoeming eener geestelyke commissie. - dier voorstellen nopens de strafwetten en de inquisitie. - wat, toen ter tyd, de inquisitie eigentlyk was.

1564-1565.

Koning van Frankryk.	Keizers.
Karel IX.	Ferdinand I, † 1564.
	Maximiliaen II.

Zoo was dan eindelyk de steen des aenstoots weggeruimd, en het land verlost van eenen ambtenaer die, als groot en klein beweerde, de oor-

[p. 153]

zaek was van al het kwaed dat hier geschiedde. Voortaen zou alles in de beste orde gaen, gelyk de heeren het aen den koning zelf voorzeid en verzekerd hadden. Inderdaed, de prins van Oranje en zyne beide vrienden waren eerlang te Brussel, alwaer zy, na elkander gesproken te hebben rakende den brief dien zy van 's konings wege hadden ontvangen⁽¹⁾, aen de gouvernante lieten weten dat zy hunne plaets in den Staetsraed zouden hernemen, en deden dit werkelyk den 18 Maert⁽²⁾. Kort daerna gaven zy daer ook kennis van aen den koning in eenen gemeenen brief, die tevens dienen moest om hun vorig gedrag te regtveerdigen, met nieuwe betuiging van hunne getrouwheid aen zynen dienst⁽³⁾. En ook de andere

(1) Zie hiervoren, bl. 148, aenteek. 1.

(2) Zie Margareets brief van den 29 Maert aen den koning, in de Corresp. de Philippe, I, bl. 294, vlgg.

(3) De oorkonde, gedagteekend van den 27 Maert, staet in de Corresp. de Guillaume, II, bl. 70-72. De koning antwoordde op dien brief niet meer; maer schreef aen ieder der dry heeren in 't byzonder, en toonde zich voldaen. Zie zynen brief van 23 April aen de Gouvernante, in de Corresp. de Philippe, bl. 298-99. Zie mede een anderen, van het zelfde datum, aen Egmont, aldaer, bl. 300, en een derden aen den prins van Oranje, in de Corresp. de Guillaume, bl. 76.

[p. 154]

tegenstanders van Granvelle, de markies van Bergen, de graven van Meghem en van Hoogstraten, de heeren van Montigny en van Brederode kwamen naer de hoofdstad, en toonden den bereidwilligsten yver om de hertogin in alles te believen en ter hand te staen. De leden der collaterale Raden, voortaen immer op hunnen post, werkten van 's morgens tot 's avonds, ja soms tot half nacht, om de gouvernante te overtuigen dat zy noch het land aen Granvelles vertrek iets verloren hadden, of liever dat het er door gered was⁽¹⁾. De hertogin zelf meende het zoo⁽²⁾; in hare brieven aen den koning wist zy geen goed genoeg te zeggen van den vlyt harer raedslieden en geen kwaed genoeg van den kardinael⁽³⁾ die, byaldien

(1) Zie den Mémorial van Hopperus, bl. 37.

(2) Zy zag dat sedert beter in, en had dan spyt genoeg van zich te hebben laten bedriegen.

(3) Zy was thans op den kerkvoogd zoodanig gebeten, dat men, in hare tegenwoordigheid, van hem niet meer spreken mogt. Zie eenen brief van Morillon, des kardinaels Vicarius te Mechelen, in de Papiers d'état, VIII, bl. 57, en een anderen, bl. 131, vlgg.

[p. 155]

hy terug naer deze provinciën kwam, gelyk het gerucht vry algemeen liep, er niet levend meer uit zou geraken⁽¹⁾. Ja, en ook in Burgondié was hy nog te na by deze landen en vreesde men nog zynen boozen invloed⁽²⁾; zy vond dus dat het raedzaem ware hem naer Roomen te zenden, zullende hy daer niemand meer in den weg staen⁽³⁾. De twee andere leden der Consulta stonden by haer insgelyks op het zwarte blad; Viglius zelf, te voren zoo hoog geacht, was aen de hertogin hatelyk geworden, tot zoo verre dat zy niet alleen in zaken van gewigt zynen raed verzuimde, maer by den koning velerlei beschuldigingen tegen hem inbragt⁽⁴⁾, waeromtrent deze ambtenaer ernstige

(1) Zie hare brieven van 12 Juny en van 29 Aug. 1564 aen den koning, in de Corresp. de Philippe, I, bl. 302 en 311, en Philips antwoord, bl. 316.

(2) De waerheid is dat Granvelle, zeer wel onderrigt van hetgeen hier te lande omging, niet naliet den koning daer kennis van te geven. Zie zynen brief van 8 October, aldaer, bl. 321-26.

(3) Zie haren brief van 20 November 1564 aen den koning, aldaer, bl. 328.

(4) Zie haren brief van 8 October aen den koning, aldaer, bl. 318-20.

[p. 156]

klagten liet hooren aen den kardinael Granvelle⁽¹⁾.

Men ziet, de gouvernante was begoocheld door hare thans geliefkoosde raedslieden, die aen de vorstin deden gelooven dat alles wel ging, terwyl inderdaed alles met rasse schreden naer 't verderf liep. De Raed van State was voortaen niet meer dan eene factie, door Oranje bestierd, en waer de andersgezinde leden, onder den scheldnaem van Cardinalisten, al hunnen vorigen invloed verloren hadden.

Zoo stonden de zaken, toen de landvoogdes eene koninklyke Ordonnantie ontving van den 30 July 1564, waerby Philip bevel gaf de Decreten van het onlangs geëindigd Concilie van Trenten⁽²⁾ in deze provinciën aen te nemen en af te kondigen⁽³⁾. Hy was de eerste der katholieke vorsten die zich aen de besluiten der roemweer-

(1) Zie eenen brief van Viglius aen den kardinael, in de Archives van Groen, I, bl. 317. Zie mede eenen anderen aen Joost de Courtewille, secretaris van den Staetsraed en van den Priveën-Raed, in de Bulletins de la Commiss. d'Histoire, 1^ste série, XVI, bl. 204.

(2) Zie ons negende Deel, bl. 643, aenteek. 1.

(3) Zie de oorkonde in de Papiers d'état, VIII, bl. 177. Zie mede Strada, bl. 106.

[p. 157]

dige kerkvergadering volkomentlyk onderwierp, en te regt: want de geloofspunten door het Concilie bepaeld en vastgesteld, dragen den stempel der goddelyke inspraek, en de wetten, uitgevaerdigd tot hervorming en verbetering der kerkelyke disciplien, dragen mede het kenmerk eener hoogstverlichte wysheid. Niettemin verwekte des konings bevel veel tegenspraek hier te lande, waer de aenhangers der nieuwe leerstukken hunne dwalingen door het alleen wettig gezag plegtiglyk gedoemd zagen, terwyl anderen opstonden tegen zekere verordeningen, als zynde daerdoor de regten en hoogheden des konings verkort en gekrenkt, zoo wel als sommige privilegiën der edele leenmannen of der provinciën⁽¹⁾. Inderdaed, het Concilie had maetregelen genomen om de inmenging der wereldlyke magt in geestelyke zaken te beletten of te wyzigen, met andere woorden, om oude, doch by uitstek schadelyke misbruiken te weren, en het kerkbestier te onttrekken aen onervaren, ja dikwerf onweerdige handen. Zyne poo-

(1) Zie daer meer van in den Mémorial van Hopperus, bl. 51, vlgg. Zie mede de Papiers d'état, VIII, bl. 286, vlgg.

[p. 158]

gingen waren dus allenzins loffelyk, en des konings bereidwilligheid om de inzigten der Trentsche Vaders te vervullen, kan door geen regtschapen Christen misduid worden⁽¹⁾.

Van dat gevoelen waren dan ook de leden van den Priveën-Raed, tot wie de ordonnantie eerst verzonden werd, als voornamelyk bevoegd zynde om den aert en de wettigheid der betwiste verordeningen van het Concilie te onderzoeken⁽²⁾. Zy vonden dat 's konings bevelen onvertoefd mogten uitgevoerd worden, zullende men, met tyd en stond, sommige moeijelykheden die er meê gepaerd gingen door wederzydsche inschikkelykheid ligt kunnen slechten. Maer toen de landvoogdes het vraegstuk voor den Staetsraed bragt, kreeg zy een geheel ander antwoord. De prins van Oranje verzette zich met byzonderen yver tegen de aenneming en de afkondiging van het Concilie, doende vooral naer gewoonte het tooverwoord van vryheid klinken⁽³⁾, en bragt het zoo ver dat, op twee na,

(1) Zie 's konings brief van den 6 Augusty aen Granvelle, in de Papiers d'état, VIII, bl. 229.

(2) Zie ons negende Deel, bl. 438.

(3) Zie Bentivoglio, I, bl. 79. Dezelfde schryver voegt by, bl. 82, dat de graef van Egmont zich veel matiger toonde, willende enkelyk dat men trachten zou de bevelen des konings overeen te brengen met de belangen der provinciën.

[p. 159]

Viglius⁽¹⁾ en Hopperus⁽²⁾, al de leden des Priveën-Raeds omvielen en hem gelyk gaven⁽³⁾. De gouvernante, op hare beurt, schreef dan ook in dien zin aen den koning⁽⁴⁾ die, ofschoon by zyne meening blyvende en ontevreden over den wederstand dien hy ontmoette, niettemin toestemde om de bekendmaking zyner ordonnantie nog wat uit te

(1) Viglius was president van den Priveën-Raed. Zie hiervoren, bl. 59.

(2) Joachim Hoppers, of Hopperus, geboren te Sneek in Friesland den 11 November 1523, deed zyne eerste studiën te Haerlem, en zette die voort te Leuven, alwaer hy doctoor in de regten werd en daerna professor. Anno 1554 werd hy lid van den Grooten-Raed van Mechelen. Eenige jaren later riep Margareet van Parma hem in den Priveën-Raed, en vervolgens in den Staetsraed. Zie de Analecta van Papendrecht, II, P. II, bl. 5-9.

(3) Zie eenen brief van Viglius aen Granvelle van den 8 September, in de Papiers d'état, VIII, bl. 313. Zie mede Granvelles brief van 8 October aen den koning, in de Corresp. de Philippe, I, bl. 325.

(4) Zie haren brief van 30 September, in de Corresp. de Philippe, I, bl. 315, vlgg.

[p. 160]

stellen, en dat de hertogin middelerwyl de gemoederen zou trachten te winnen⁽¹⁾.

Deze hoogst gewigtige zaek bleef dan nog slepen, en de omstandigheden verslimmerden dusdanig, dat het van dag tot dag moeijelyker werd des konings bevelen uit te voeren. Alles lag, op dat oogenblik, in de grootste verwarring. In den Staedsraed zetelden de kopstukken die, vol van minachting voor de twee andere Raden (samengesteld uit geleerde en ervaren mannen, doch meestendeels van minderen rang⁽²⁾, alle zaken, zoo wel van justitie als van financie tot zich haelden⁽³⁾, en willekeuriglyk over alles beschikten. De uitspraken van den Priveën-Raed werden ingetrokken of verydeld door dien van State, welke zich al mede inliet met de geloofszaken, gehoor gevende aen stedelyke regters of afgeveerdigden, en eigen-

(1) Zie Philips brief van 25 November, aldaer, bl. 328, en den Mémorial van Hopperus, bl. 51, vlgg.

(2) Wat Motley, II, bl. 59, van deze twee Raden durft zeggen, is enkel lastertael.

(3) Zie hoe Prescott over dat misbruik redeneert, II, bl. 182. Zie mede de Archives van Groen, I, bl. 222, en 333-54. Zie ook Bentivoglio, I, bl. 83-84.

[p. 161]

dunkelyke antwoorden uitbrengende, als bestonden er noch regels, noch wetten⁽¹⁾. Die vermogende heeren deden nog erger: zy verkochten aen den meestbiedende zoo wel de geestelyke als de wereldlyke ambten⁽²⁾, schandelyk voorbeeld, dat eerlang nagevolgd werd in de provinciën, zoo dat men daer ook alle bevelen over het hoofd zag, de edicten verzuimde en het regt veil stelde voor geld of vreemden invloed. Kortom, de wanorde heerschte algemeen, tot zelfs in het hof der gouvernante, wier secretaris Armenteros, door de edellieden gewonnen, of liever bedorven, de handen aen 's lands schatkist dorst steken en zoo onbeschaemd zyne zakken vullen, dat het volk zelf er van verontweerdigd was⁽³⁾.

(1) Zie den Mémorial van Hopperus, bl. 38-40; de Analecta van Papendrecht, I, P. I, bl. 39; Burgundus, bl. 33 en de Annales belgici van Hugo Grotius (uitgave van Amsterdam 1657), bl. 17. Zie mede eenen brief van Morillon aen Granvelle van 18 en 22 January 1565, in de Papiers d'état, VIII, bl. 614, vlgg. en een anderen van Granvelle aen den koning, aldaer, bl. 620-28.

(2) Zy betaelden alzoo hunne schulden met gesloten beurzen, zegt Prescott, II, bl. 179, gevende de openvallende plaetsen aen hunne creanciers.

(3) Zie, behalve de pas beroepen brieven, Gachard, Corresp. de Philippe, II, bl. xlii, en eenen brief van Viglius aen Granvelle in de Archives van Groen, I, bl. 263. Zie mede Burgundus, bl. 33-34, en Schiller, Histoire du soulèvement des Pays-Bas sous Philippe II, Liv. II, chap. 2.

[p. 162]

Wy laten den Lezer denken wat er uit zulke regeringloosheid voortvloeijen moest in het stuk van godsdienst. Alle beletselen schenen nu uit den weg geruimd voor de vreemde en inlandsche sectarissen. De kettery triomfeerde in vele plaetsen en bedreigde heel het land. Sommige steden waren vergeven van goddelooze spotschriften; ontuchtige liedjens tegen de Kerk en tegen de heilige Sacramenten weêrgalmden op de straten⁽¹⁾; uitgeloopen moniken, afgevallen priesters predikten schandelyke leeringen en ruiden de menigte op, met zulk gevolg, dat er hier en ginds muiteryen ontstonden, vooral wanneer de volksdryvers door de overheid in hechtenis werden gesteld. Te Brugge en te Brussel brak het grauw de gevangenis open, en haelde

(1) Zie eenen brief van Morillon aen Granvelle van 26 July 1564, in de Papiers d'état, VIII, bl. 166, vlgg. en eenen anderen van 27 September, aldaer, bl. 360, vlgg. Zie mede de getuigenissen van den gelyktydigen Pontus Heuterus, bl. 392.

[p. 163]

er de pligtigen uit⁽¹⁾. Te Antwerpen, waer het krioelde van fransche Calvinisten, hollandsche herdoopers en ander gespuis, was een gewezen karmeliet, met naem Christoffel Fabricius⁽²⁾, die zyne kap op den tuin gehangen en een wyf in Engeland gezocht had, stoutmoedig weêrgekomen, en zette er de hoofden in vuer en vlam. Hy werd eindelyk aengehouden en, den 4 October 1564, ter dood veroordeeld; maer toen de Schoutet met zyne hellebardiers hem naer de strafplaets leidde, raekte het gemeen aen 't woelen en randde de uitvoerders van het vonnis aen met eene hagelbui van steenen, dat niet alleen opgemelde ambtenaer, maer de scherpregter zelf de vlugt moest nemen, nadat deze echter in der haest den misdadige het hoofd had gekloven⁽³⁾. In andere steden ging het soms even woest, zoodat men geraden vond geene executiën in 't openbaer meer te doen, om grootere onheilen voor te komen. Het spreekt van zelf dat, op het platte land, er nog minder orde of tucht bestond.

(1) Zie Prescott, II, bl. 184.

(2) Gelatiniseerd uit Smets of De Smet. By Pontus Heuterus heet hy Smetius.

(3) Zie Strada, bl. 103-104, en Pontus Heut. loc. cit.

[p. 164]

Daer speelden inderdaed niet slechts de sectarissen den baes, maer allerlei kwaeddoeners, dieven, muiters en booswichten gaven elkander de hand om, onder voorwendsel van godsdienst-vryheid, de kloosters uit te plonderen, de kerken te verwoesten, de plaetselyke overheden te rantsoeneeren, en zelfs de kasteelen te overvallen. Ja, eene bende dier deugenieten beproefden om meester te worden van Aelst en zich daer te versterken; doch de wethouders, in tyds verwittigd, sneden hun dien pas af, namen er een aental gevangen en knoopten ze aen de galg⁽¹⁾.

Zie daer eene kleine, zeer onvolmaekte schets van het heil dat uit het vertrek van Granvelle voorspeld, ja en aen den koning zoo wel als aen diens stadhouderes toegezegd was. De gouvernante, door hare raedslieden in slaep gewiegd, moest ten laetste toch ontwaken en de oogen openen over den ellendigen toestand der provinciën; maer nog voortdurend begoocheld door de persoonen die haer omringden, erkende zy de ware oorzaek der

(1) Zie Pontus Heuterus, bl. 393. Zie meer andere byzonderheden, te ergerlyk om hier opgehaeld te worden, by Gachard, Corresp. de Phil. II, bl. xxv-xxxiv.

[p. 165]

wanorde niet, en scheen inzonderheid bekommerd om den terugkeer van Granvelle te verhinderen⁽¹⁾, waer nog immer van gesproken werd. Ieder wist dat de kardinael in gedurige briefwisseling was met den koning, en hem geene gunstige berigten gaf over de mannen die hier aen 't roer zaten⁽²⁾. Zyne vyanden zochten hem dan meer verwyderd te zien, opdat hy niet weten zou wat er in deze landen omging en zich niet langer met onze zaken kunnen bemoeijen. Dit gelukte hun. Philip had ja, in het begin, de hoop gekoesterd dat de haet tegen den kerkvoogd allengskens slyten zou, et dat deze zyn vorige plaets te Brussel met der tyd zou kunnen hernemen; doch verstaende uit vele brieven zyner zuster dat de edellieden van dag tot dag tegen hem nog meer verbitterd werden⁽³⁾, besloot hy eindelyk hem naer Roomen te laten vertrekken om daer

(1) Zie haren brief van 29 November 1564 aen den koning, in de Corresp. de Philippe, I, bl. 328.

(2) Zie zyn reeds gemelden brief van 8 October 1564 aen den koning, in de Corresp. de Philippe, I, bl. 321, vlgg. en eenen anderen van den 20 January 1565, in de Papiers d'état, VIII, bl. 620, vlgg.

(3) Zie Strada, bl. 100.

[p. 166]

voortaen zyn verblyf te houden⁽¹⁾, iets waer eerlang de dood van paus Pius IV, voorgevallen den 9 December 1565, eene goede gelegenheid toe gaf. De kardinael zette zich, kort daerna, op reis, en ging het Conclaef bywoonen, in hetwelk, den 7 January 1566, Pius V tot hoofd der Kerk gekozen werd.

Zoo ver echter was het nog niet gekomen, toen de gouvernante hare gewoone raedslieden byeen riep om middelen te beramen tot herstelling der openbare orde, in al de provinciën zoo deerlyk gestoord. Daer wisten Oranje en zyne aenhangers gemakkelyk weg meê. Zy vonden dat de strafwetten van Karel V voortaen onuitvoerbaer waren, ter oorzake van het overgroot getal der andersgezinden, weshalve de edicten ingetrokken of gewyzigd dienden te worden, en vryheid van godsdienst geschonken aen iedereen. Voorts om de misbruiken te weren welke in de regtspleging en 's lands geldbestier waren ingeslopen, scheen er geen ander middel te wezen dan den Raed van State te versterken door toevoeging van tien of twaelf

(1) Zie des konings brief van 22 October 1565 aen Granvelle, in de Corresp. de Philippe, I, bl. 376.

[p. 167]

nieuwe leden, het zy Vliesridders, het zy andere aenzienlyke heeren, en hem, aldus vermeerderd, de overhand te geven op den Priveën-Raed zoo wel als op dien van financie⁽¹⁾. Doch om dit alles behoorlyk te regelen, was het noodig dat een der voornaemste edellieden naer Spanje afgeveerdigd wierde, ten einde den koning mondelyk kennis te geven van geheel den toestand der zaken in onze provinciën, en daertoe kon men niemand vinden meer bevoegd dan de graef van Egmont⁽²⁾.

Viglius had omtrent dit alles andere gedachten. Hy erkende dat het getal der ketters groot was geworden, doch niet zoodanig dat men, in het punt van godsdienst, alle hoop verloren moest geven. Indien, zeide hy, de geregtslieden overal hunne pligt deden en zich streng toonden voor de belhamels en volksdryvers, het gemeen zou ligtelyk tot de waerheid weêr te brengen zyn en de moedwil te beteugelen, des te eerder dat de Trentsche

(1) Zie den Mémorial van Hopperus, bl. 41-42, en eenen brief van Viglius aen Granvelle van 10 December 1564, by Groen, Archives, enz. I, bl. 335. Zie mede Bentivoglio, I, bl. 81.

(2) Zie den Mémorial, bl. 43, en Burgundus, bl. 38.

[p. 168]

kerkvergadering, door hare besluiten vele misbruiken geweerd en vele heilzame maetregelen genomen had. Maer de oorzaek der wanorde lag grootendeels in het gedrag sommiger edelen die, verre van de regters te ondersteunen en zelf zich aen de wetten te houden, den spot met alles dreven, de rustverstoorders in de hand werkten, en door slechte voorbeelden het kwaed verspreidden. Wat de schulden en de lasten raekte welke op het land drukten, die waren niet toe te schryven aen onachtzaemheid of verkeerd bestier van den Finantie-Raed, maer aen de laetste oorlogen met Frankryk, als iedereen wist. Ook kon men in die noodwendigheid niet voorzien dan met hulp uit Spanje of ruime geldmiddelen van wege de Staten, welke tot dan toe zich zoo onwillig toonden. De koning kende daerenboven zeer wel al onze noodwendigheden, en het was niet noodig gezantschappen tot hem te zenden, ten ware om zyn bezoek in deze landen te verhaesten, kunnende daerdoor alles best gered worden⁽¹⁾.

Viglius had gelyk. Om de vorderingen der ket-

(1) Zie den Mémorial, bl. 42, en wydloopiger nog by Burgundus, bl. 39.

[p. 169]

tery te stuiten en om de orde, overal waer zy gestoord was, te herstellen, behoefde men niet naer Spanje te zenden met verlies van veel tyd; maer men moest hier ter plaetse de handen ineenslaen en te goeder trouw samenwerken tot het welzyn des lands. In 1564, alles in zyn geheel genomen, kwam het nog zoo zeer niet aen om de kettery uit te dryven, dan wel om haer te beletten van in te dringen en zich door de provinciën te verspreiden⁽¹⁾. Het volk was toen wat het altyd is, begerig naer nieuwigheden en natuerlyk geneigd tot verboden dingen. Doch met het godsdienstig onderrigt te begunstigen en daer meer uitgebreidheid aen te geven, gelyk de koning verlangde, zou het zoo moeijelyk niet geweest zyn de menigte te verlichten en van de dwaling af te keeren⁽²⁾. Daerentegen behoorde men alle mogelyke strengheid te gebruiken en al de klem der openbare magt aen te

(1) Nog in den zomer van 1565, schreef Margareet aen den koning dat, volgens de berigten der bisschoppen, het getal der Communicanten, niet verminderd maer integendeel aengegroeid was. Zie de Corresp. de Philippe, I, bl. 362.

(2) Zie den Mémorial van Hopperus, bl. 62.

[p. 170]

wenden tot uitsluiting der ontelbare fransche en duitsche sectarissen, die op de grenzen rondzwierven, zoekende door allerlei streken, en onder allerlei vermommingen in onze steden binnen te sluipen, waer zoo veel te plonderen was. Tegen die vagebonden waren er geene wetten te scherp; maer wat deden de prins van Oranje en zyne makkers? Door hunne listen en hun heimelyk dryven onderhielden zy de ongerustheid des lands, zy belemmerden het werk der regeering, zy staken overal stokken in 't wiel, opdat, by middel der wanorde, de nieuwe leeraers te gemakkelyker mogten inrukken. En dan, wanneer deze, door de lafhertigheid of de oogluiking der overheden en geregtsdienaers, de onwetende menigte misleid en meegesleept hadden, dan deed men luidruchtige klagten wegens de strengheid der strafwetten; dan jammerde men over het groot getal slagtoffers die vallen zouden, indien de keizerlyke edicten langer moesten uitgevoerd worden: en waerom? Niet voorwaer uit medelyden met het arme volk, dat men wetens en willens had laten bederven; maer ten einde eene gelegenheid te hebben om tot den koning te zenden, en hem dingen te vragen welke

[p. 171]

men vooraf wist dat hy nimmer zou toestaen. Kort, men speculeerde op de onverzettelykheid van zyn geweten, om eene revolutie aen te brengen en zynen troon hier te lande om te storten.

De zending des graven van Egmont werd dan besloten, en hy zelf had daer vrede meê⁽¹⁾. Nu moest hy nog zyne instructiën krygen, welke Viglius opstelde in vry algemeene termen, als zynde 's lands toestand en noodwendigheden genoegzaem bekend aen den edelman om daerover met den koning breedvoerig te spreken⁽²⁾; maer toen dat stuk voor den Staetsraed kwam, vond Oranje het verre van nadrukkelyk genoeg te wezen, en wilde dat de graef sterk aendronge op de verzachting

(1) Egmont zager eene goede gelegenheid in, om op nieuw eene geldelyke toelage, tot loon zyner diensten, van den koning te verwerven; want hy had het niet breed met zyne tien kinderen, acht meisjens en twee jongens, en duizenden schuld. Ook bekloeg hy zich dat hy maer eens vyftig-duizend dukaten gekregen had, en die ja nog niet ten volle betaeld waren. Zie hiervoren, bl. 78 en 79, in de aenteekk. en Margareets brief van 16 December 1564 aen den koning, in de Corresp. de Philippe, I, bl. 332.

(2) Zie Burgundus, bl. 40, en Vander Haer, bl. 275.

[p. 172]

der strafwetten, op de afschaffing der Inquisitie, op de hervorming van het regts- en finantie-wezen, en, als middel daertoe, het onderschikken der beide collaterale Raden aen dien van State. Voorts moest hy ronduit verklaren dat de verordeningen van Trenten niet mogten afgekondigd of uitgevoerd worden en vele andere dingen meer; want de prins wist zoo veel te zeggen, dat het avond werd eer hy uitgesproken had⁽¹⁾.

Men zou den volgenden dag eene beslissing nemen. Maer ziet, Viglius, die Oranjes heimelyke bedoelingen geraden, en besloten had op de zaek weêr te komen ten einde zyne ambtgenooten nader in te lichten, was den ganschen, nacht daer zoodanig meê bekommerd en ontrust, dat hy des anderdags morgens, terwyl men hem kleedde, van eene beroerte geslagen werd, waer hy nogtans op korten tyd van herstelde. Joachim Hopperus verving hem dan, voor het oogenblik, in den Staetsraed,

(1) Zie zyne redevoering, wel wat opgesmukt, maer in den grond toch nauwkeurig, by Burgundus, bl. 40-41. Zie mede Pontus Heuterus, bl. 393, en Vander Haer, bl. 275, vlgg. Zie eindelyk de Vita Viglii, by Hoynck van Papendrecht, I, P. I, bl. 41-42.

[p. 173]

en voegde by het eerste opstel eenige andere punten naer luid van Oranjes bedenkingen, doch in zoo zachte woorden als het mogelyk was, en aldus gewyzigd ontving Egmont zyne instructiën⁽¹⁾, met byzonderen last, van Margareets wege, om den koning dringend aen te manen tot eene reis naer deze landen of, byaldien Z.M. zulks niet doen kon, ten minste een stelligen gedragregel voor haer meê te brengen, waer zy, in ieder geval, zich naer voegen mogt⁽²⁾.

Egmont vertrok dan kort daerna⁽³⁾ uit Brussel,

(1) Zie Vita Viglii, bl. 42, en eenen brief van Granvelle aen Gonçalo Perez, in de Corresp. de Philippe, I, bl. 342.

(2) Zie de oorkonde van 25 January 1565, in de Corresp. de Philippe, I, bl. 337.

(3) De dag is onzeker. In eenen brief aen den kardinael, door zyn vriend Bordey (in de Papiers d'état, VIII, bl. 651), wordt gezegd dat Egmont Brussel verliet den xviii January; doch zulks komt niet uit met de pasberoepen oorkonde. Pontus Heut. bl. 393, zegt dat hy in het begin van January vertrok, en Vander Haer, bl. 279, gevolgd door Groen, I, bl. 344 in de aenteek. spreekt van den 1^sten January, wat nog veel minder strookt. Wy gissen dat, in de opgave van het datum door Bordey, voor xviii moet gelezen worden xxiii.

[p. 174]

zynen weg nemende over Kameryk⁽¹⁾ en verder door Frankryk. Te Madrid aengekomen in de eerste dagen van Maert, werd hy van den koning en diens hovelingen allervriendelykst onthaeld. Philip overlaedde hem zelfs met weldaden⁽²⁾ en toonde zich ten andere zeer geneigd om onze provinciën in hare geldelyke noodwendigheden ter hulp te komen⁽³⁾. Hy zou zeer geerne deze landen in persoon bezoeken, doch terug gehouden door de vyandlykheden der Turken die het eiland Maltha bedreigden⁽⁴⁾, was hy gedwongen zyne reis

(1) Zie het verhael van een ergerlyk feit, dat daer ter stede voorviel, by Vander Haer, bl. 280, vlgg. alsmede eenen brief van den secretaris Pero Lopez aen den kardinael, in de Papiers d'état, VIII, bl. 684, vlgg. Zie ook een stuk daertoe betrekkelyk, by Groen, I, bl. 345.

(2) Zie de bewyzen in de Correspondance de Philippe, I, bl. 348.

(3) Hy zond inderdaed 320,000 kroonen aen zyne zuster, en beloofde daer nog 150,000 dukaten by te doen. Zie de Corresp. de Philippe, I, bl. 347.

(4) Maltha, afhankelyk van de Siciliaensche kroon, was, in 1530, door keizer Karel te leen gegeven aen de ridders van Sint-Jan van Jerusalem die, acht jaer vroeger, het eiland Rhodus verloren hadden. Zie ons IX^e Deel, bl. 360.

[p. 175]

nog een jaer uit te stellen⁽¹⁾. Voorts zou hy zorgen voor de goede bediening van het regt, en desaengaende nieuwe berigten inzamelen van wege zyne zuster en den Raed van State; doch wat de godsdienstige belangen raekte, die kon of mogt hy niet verzuimen, maer zou ook daeromtrent middelen beramen, best geschikt tot behoud des geloofs⁽²⁾. Wat de koning nog al verder met den graef van Egmont verhandelde, blykt uit geene stellige oorkonden; maer in eenen brief dien deze edelman, kort na zyn vertrek uit Madrid, aen zyn' leenheer schreef, heet het dat hy met het volkomenste genoegen naer België wederkeert⁽³⁾.

Egmont was de man niet om zulk gezantschap behoorlyk te vervullen⁽⁴⁾. Kleingeestig en laetdunkend, dacht hy dat Philip hem in alles had

(1) Philip behaelde daer de overwinning en verjoeg de Turken. Zie de gedenkpenningen te dier gelegenheid geslagen, by Van Loon, Hist. métallique, I, bl. 68.

(2) Zie den Mémorial van Hopperus, bl. 44-45.

(3) Zie 's mans brief van den 9 April, in de Corresp. de Philippe, I, bl. 349.

(4) Zie hoe hy beoordeeld wordt door Tomas Armenteros in eenen brief van den 24 February aen Gonçalo Perez, by Gachard, Corresp. de Philippe, I, bl. 343.

[p. 176]

gelyk gegeven en beschouwde zich zelven als den redder zyns vaderlands, hetgeen hy ja te verstaen gaf in de brieven welke hy schreef aen zyne vrienden⁽¹⁾. Ook, toen hy omstreeks den 10^den April Spanje verlaten hebbende op het einde dier maend⁽²⁾ te Brussel weêrgekomen was, en de Raed van State den 5 Mei vergaderde om zyn verslag te hooren, zeide hy nog eens dat hy geheel en al voldaen was van zyne reis. De koning had hem byzonder wel ontvangen en hem met de meeste belangstelling aengehoord. Het bleek duidelyk dat Z.M. niet alleen onze provinciën ten zeerste beminde, maer bereid was de noodige middelen aen te wenden tot verzekering van 's lands heil en diens wys bestier⁽³⁾. De graef weidde dan uit over hetgeen de vorst hem mondelyk gezeid had, en las vervolgens de schriftelyke instructiën die hem meêgegeven en genoegzaem eensluidend waren. Wat de geloofszaken raekte, daer kon de koning geene veranderingen laten aen brengen, maer hy

(1) Zie des heeren Groens Archives, enz. I, bl. 368.

(2) Namelyk den 30 April. Zie de Corresp. de Philippe, I, bl. 352.

(3) Zie den Mémorial, bl. 44.

[p. 177]

stemde toe dat zyne zuster eene Commissie benoemde, samengesteld uit twee of dry bisschoppen, eenige theologanten en bevoegde regtsgeleerden om, gezamentlyk met den Staetsraed, maetregelen te nemen tot uitbreiding van het godsdienstig onderwys en het instellen van goede scholen. Die Commissie zou mede te onderzoeken hebben of men de gebruikelyke straffen tegen de ketters niet beter door andere zou kunnen vervangen, enz.⁽¹⁾

Had Egmont daer vrede meê, dit koninklyk antwoord klonk minder wel in de ooren der Oranjesgezinden⁽²⁾. Intusschen moesten Philips bevelen volbragt worden, en de gouvernante haestte zich om de dusgenaemde kerkelyke of geestelyke Commissie tot stand te brengen. Na ryp beraed noemde zy eerlang Martinus Rythovius bisschop van Yperen⁽³⁾, naest die van Namen⁽⁴⁾ en van Sint-

(1) Zie de Corresp. de Philippe, I, bl. 346-47, of wydloopiger in den Mémorial, bl. 45-46.

(2) De prins zelf was op dat oogenblik in Holland, van waer hy den 28 Mei naer Brussel wederkwam. Zie de Corresp. de Guillaume, II, bl. 91-92, en de Corresp. de Philippe, I, bl. 357. -

(3) Deze wyze en heilige kerkvoogd was haer in 't byzonder aenbevolen door den koning. Zie den Mémorial, bl. 45.

(4) Antonius Havet, uit de orde der Predikheeren, doctoor in de Godheid, en vroeger biechtvader van wylen de koningin-gouvernante Maria, keizer Karels zuster. Zie Miraeus, Op. diplom. II, bl. 1091.

[p. 178]

Omaers⁽¹⁾, voorts de Presidenten der provincieele Raden van Vlaenderen en van Utrecht⁽²⁾, een der leden van den Mechelschen Grooten-Raed⁽³⁾, en eindelyk dry Leuvensche Godgeleerden, Joost van Thielt⁽⁴⁾, Cornelius Janssens of Jansenius, sedert bisschop van Gent geworden, en Wilmaer Bernaerts, leeraer in het kanoniek regt⁽⁵⁾. Deze dry laetsten, even als de opgemelde bisschoppen,

(1) Gérard d'Haméricourt of Hemricourt, abt van St-Bertin. Hy stierf in 1578: Zie Miraeus, ibid. bl. 1304.

(2) By Burgundus, bl. 44, heet de eerste Jacob Martens, de tweede Hippoliet Persyn. Zie diens beeldtenis in de Histoire métallique van Van Loon, I, bl. 70.

(3) Te weten Antonius de Meulenaere, genoemd in 1548. Zie Butkens, Trophées de Brabant, enz. Supplément, II, bl. 318.

(4) Zyn naem was Ravesteyn, maer hy is meer gekend onder dien van Tiletanus of à Tileto, naer den naem zyner geboorteplaets in West-Vlaenderen.

(5) Bentivoglio, I, bl. 94, voegt daer nog een lid des Raeds van Brabant by; op wat grond weten wy niet; maer het komt ons waerschynlyker voor dat de Commissie bestond uit negen leden: dry bisschoppen, dry regtsgeleerden en dry theologanten.

[p. 179]

hadden de kerkvergadering van Trenten bygewoond⁽¹⁾ en waren zeer vermaerd om hunne deugd en wetenschap. Zy werden naer de hoofdstad geroepen, tegen den 25 Mei, onder voorwendsel van over de Trentsche verordeningen raed te slaen, ten einde aldus hunne samenkomst geene opspraek by het volk verwekken zou⁽²⁾.

Op den gestelden dag waren de leden der Commissie te Brussel, en lieten zich aenmelden by het hof; maer het schynt dat de gouvernante nog eenige dagen vertoefde om hen te ontvangen, tot dat de prins van Oranje uit Holland weêrgekeerd was⁽³⁾. Alsdan bragt zy voor den Staetsraed de vraeg of diens leden, gezamentlyk met de leden der Commissie, de aenbevolen zaek zouden verhandelen, dan of de laetstgenoemden afzonderlyk dienden te werken. Aen dit tweede voorstel hield zich Oranje, met Egmont en Hoorn, en het werd door de anderen bygestemd. De hertogin dan de

(1) Zie het opstel des heeren De Ram Du clergé belge au Concile de Trente, in de Mémoires de l'Académie, Tom. XIV, Brussel, 1841.

(2) Zie den Mémorial, bl. 47.

(3) Zie onze aenteek. 2, hiervoren, bl. 177.

[p. 180]

Commissie beroepen hebbende, gaf aen hare leden kennis van de punten welke zy te onderzoeken hadden, hun opleggende alles geheim te houden en, na afloop hunner gesprekken, de uitgebragte gevoelens aen den Staetsraed mede te deelen⁽¹⁾. De Commissie begon hare werkzaemheden den 1^sten Juny, en zette die voort de volgende dagen⁽²⁾. Eindelyk, den 6^den Juny, begaven de leden zich naer het hof en deden verslag van de uitkomst hunner beramingen, nagenoeg in dezer voege: Wat het godsdienstig onderwys des volks raekte, alsmede de wering der bestaende misbruiken onder de geestelykheid en het oprigten van goede kinderscholen, in dat alles had het Concilie van Trenten zeer wysselyk voorzien: diens verordeningen behoorden dus onverwyld afgekondigd en uitgevoerd te worden. Wat verder de strafwetten tegen de ketters aenging, zoo meenden zy dat het geenszins raedzaem ware veranderingen toe te brengen aen de plakkaerten en ordonnantiën welke

(1) Zie den Mémorial, loc. cit. en Vander Haer, bl. 285.

(2) Ziet daer byzonderheden over in den Mémorial, bl. 48, en by Burgundus, bl. 44-45.

[p. 181]

sedert meer dan vyf-en-dertig jaren uitgeveerdigd en door den koning herhaelde malen vernieuwd waren. Doch, om alle ergernis te myden en volksbewegingen voor te komen, en tevens om de taek der regters te vergemakkelyken, stelden zy voor, by middel eener geheime instructie, hun toe te laten onderscheid te maken zoo wel tusschen de secten⁽¹⁾ als tusschen de afvalligen welke, volgens hunnen ouderdom, hunnen stand of byzondere hoedanigheid verschilliglyk mogten behandeld worden. Zoo kon de doodstraf behouden blyven voor de hardnekkigen, de kettersche leeraers en de oproerstichters, terwyl men de anderen zou kunnen verwyzen tot dwangwerken of hen, het zy in eeuwigdurend, het zy in tydelyk ballingschap zenden, met of zonder verbeurte hunner goederen. En de zulken die uit enkele ligtveerdigheid, uit zucht tot het nieuwe of andere dergelyke reden de wetten geschonden hadden, zonder in het hart de kettery aen te kleven, die zou men kunnen straffen met eene lyfskastyding, eene geldboet of, indien

(1) Te regt, want de Luthersgezinden waren op verre na zoo moedwillig niet als b.v. de Calvinisten en de Anabaptisten.

[p. 182]

zulks noodig gevonden werd, met de uitbanning⁽¹⁾.

Dit officieel advies, schriftelyk ingediend en door de negen leden der Commissie onderteekend, werd door de gouvernante in den Staetsraed gebragt, waer eenige heeren het goedkeurden. Doch het mishaegde aen den prins van Oranje, die daer oogenblikkelyk tegen inbragt dat de koning, in zyne instructiën, het gevoelen des Staetsraeds niet gevraegd had, weshalve deze zich noch voor noch tegen het werk der Commissie te verklaren had, ten ware Z.M. dit stellig vorderde. In dezen zin uitten zich ook Egmont en Hoorn, alsmede de graef van Mansfelt⁽²⁾, zoodat de gouvernante,

(1) Zie den Mémorial, bl. 49-50.

(2) Zie den Mémorial, bl. 50. Mansfelt was daer niet tegenwoordig als lid van den Staetsraed, dewyl hy eerst genoemd werd by open brieven van 1 July 1576 (Zie de Bulletins de la Commiss. d'Hist. I, 2^e série, bl. 138). Hy zal dan enkel als stadhouder van Luxemburg de vergadering hebben bygewoond (Zie hiervoren, bl. 60), op dat oogenblik te Brussel zynde, en gereedschap makende om, met eene zeevloot, de infante Maria van Portugael af te halen, welke hy naer Brussel bragt. De vorstin trad daer, den 12 Nov. 1565, in den echt met Alexander Farnèse, Margareets eenigen zoon, alsdan 21 jaren oud. Zie Strada, bl. 112-118, en een verslag van Mansfelt zelf, in de Bulletins de la Commiss. d'Histoire, IX, 2^e série, bl. 219.

[p. 183]

kort daerna, het schrift der Commissie aen haer broeder overmaekte, met byvoeging der reden waerom de leden des Staetsraeds daer niet over gestemd hadden⁽¹⁾.

De Lezer raedt van zelf welke de verzwegen reden dier weigering was. Intusschen zal ieder erkennen dat het advies der kerkelyke Commissie van het hoogste gewigt is en veel licht verspreidt over de toenmalige omstandigheden; want het werd uitgebragt door bisschoppen, regts- en godsgeleerden, allen even vermaerd om hunne deugd en wetenschap en welke men, zonder in ongerymdheid te vallen, niet verdenken kan van slechten raed gegeven of van hun land en landgenoten niet lief gehad te hebben. Hieruit volgt dus ook dat de Inquisitie, die zy gehandhaefd wilden, niet zoo hatelyk en overdreven streng was, als de vyanden van het catholiek geloof haer deden voor-

(1) Zie den Mémorial, loc. cit. Zie mede Margareets brieven aen den koning, in Gachards Corresp. de Philippe, I, bl. 360-64.

[p. 184]

komen om het volk tot opstand te dryven. Wat is en was dan de Inquisitie?

De Inquisitie is eene regtsmagt of jurisdictie, ingesteld om de ketters op te zoeken en te straffen. Deze instelling neemt haren aenvang van het einde der twaelfde eeuw, ingevoerd zynde door het Concilie van Verona ten jare 1184, en toen ter tyd inzonderheid gerigt tegen de Albigenzen, eene secte even zoo gevaerlyk voor den Staet als voor de Kerk, die reeds in het dusgenaemde Languedoc⁽¹⁾ een bloedigen burgerkryg had ontstoken, en met groote moeite was gedempt geworden. Paus Innocentius III⁽²⁾, misnoegd over de fransche bisschoppen, omdat zy in die treurige omstandigheden hunne pligt niet behoorlyk hadden vervuld, noemde, in de eerste jaren zyner regeering, byzondere commissarissen met last van, by evocatie, dat is onafhankelyk van het gezag der kerkvoogden, de dwaelleer te bevechten. De zending dier

(1) Groote provincie in het Zuiden van Frankryk, aldaer onderscheiden in twee: Opper-Languedoc, waer Toulouse, en Neder-Languedoc, waer Montpellier de hoofdsteden van waren.

(2) Deze kerkvoogd regeerde van 1198 tot 1216.

[p. 185]

afgeveerdigden, sedert inquisiteurs genaemd, had een dubbel doel: zy moesten, door de prediking en het onderwys, de afvalligen trachten tot bekeering te brengen, en tevens de vorsten, zoo wel als de magistraets-persoonen, aenmanen om de opstandelingen en de hardnekkigen te straffen. Met der tyd kregen deze pauselyke afgezanten een bestendig verblyf in sommige landen, waeruit dan de regtbanken der Inquisitie hier en ginds tot stand kwamen⁽¹⁾.

In onze provincien heeft zy nimmer een vasten zetel gehad, maer de inquisiteurs werden er aengesteld voor alle de gewesten in 't gemeen of, later, voor eenige in 't byzonder. Zoo noemde, in 1522, keizer Karel zekeren Franciscus Vander Hulst, lid des Raeds van Brabant, tot algemeenen Inquisiteur dezer landen, met last van de geloofsverzakers op te zoeken, in hechtenis te stellen en te straffen of te verzoenen, zoo nogtans dat hy geene voorloopige of eindelyke vonnissen mogt vellen zonder toestemming van Joost Lauwereys, voor-

(1) De Inquisitie, aldus gepleegd, niet men Pauselyke of Apostelyke Inquisitie, de eenigste welke hier te lande heeft plaets gehad.

[p. 186]

zitter des Grooten Raeds van Mechelen⁽¹⁾ en, waer het noodig was, met tusschenkomst van twee bekwame godgeleerden die, in geval van vryspraek, de misleide landzaten tot den schoot der Kerk zouden weêrbrengen, by middel van een voldoend onderrigt⁽²⁾.

Volgens de kerkelyke wetten mogt zulke last aen geene leeken opgedragen worden; doch paus Adriaen VI, die Vander Hulst zeer wel kende, bevestigde hem, by derogatie, in zyn ambt, door brieven van 1 Juny 1525, met voorbehouding echter van het regt der bisschoppen om in hunne diocesen de inquisitie uit te oefenen⁽³⁾.

Vander Hulst maekte zich hatelyk door eigendunkelykheid, tot zoo verre dat de gouvernante Margareet van Oostenryk zyne commissie opschortte en, volgens des keizers bevel, hare raedslieden byeenriep om te onderzoeken of het niet beter ware de geloofszaken aen 's lands bisschoppen over te laten⁽⁴⁾ en aen de geregtshoven, als by

(1) Zie Butkens, Trophées, enz. Supplément, II, bl. 304.

(2) Zie Gachard, Corresp. de Philippe, I, bl. cviii, vlg.

(3) Zie Gachard, ibid. bl. cx, vlg.

(4) De bewaking der geloofsbelangen, door de kerkvoogden gepleegd, hiet men bisschoppelijke Inquisitie, onderscheiden van de pauselyke, en tevens van eene derde soort, de eigentlyk gezegde Spaensche Inquisitie.

[p. 187]

vroeger tyd gepleegd werd. Sommige leden waren daer voor, maer de meerderheid stemde er tegen, en de slotsom was dat de aertshertogin paus Clemens VII aenzocht om Vander Hulst te vervangen door benoeming van eenen of meer nieuwe inquisiteurs, stellende hem voor Olivier Buydens proost van Sint-Martens te Yperen, Nicolaes Housseau prior van het Scholieren-Dal te Bergen⁽¹⁾, en Nicolaes Coppin deken van Sint-Pieters te Leuven⁽²⁾. Deze dry werden inderdaed door het hoofd der Kerk aengesteld en, na de dood van Nicolaes Coppin⁽³⁾, verving paus Paulus III hem door

(1) In 't fransen Val-des-Écoliers, toen ter tyd eene priory, gesticht in 1251 door vrouw Margareet gravin van Henegau, en later, namelyk in 1617, verheven tot den rang van abtdy.

(2) De eerste dier dry zou in Vlaenderen, de tweede in Namen en Henegau, de laetste in Brabant en Holland zyn ambt vervullen. Zie den Mémorial van Hopperus, bl. 66.

(3) Hy bediende te Leuven meermaels het Rectoraet, en stierf in 1535. Zie Molanus, Historiae Lovaniensium, I, bl. 136 en 476-77.

[p. 188]

twee Leuvensche godgeleerden Ruardus Tapper of Tapperus, geboortig van Enkhuizen in Noord-Holland, deken van Sint-Pieters⁽¹⁾, en Michael Drieux of Driutius, Officiael des bisschops van Luik te Leuven, met regt, voor allen, van onderinquisiteurs te noemen in de verschillende gewesten, regt waer zy sedert gebruik van maekten, naer eisch der omstandigheden⁽²⁾.

In het begin van 1546, regelde keizer Karel de pligten der inquisiteurs en van dier plaetsvervangers. Zy moesten, vergezeld van eenen bekenden notaris, in de hun aengewezen landstreken, onderzoek doen naer de ketters en die van kettery sterk verdacht waren, die verboden boeken lazen of byeenkomsten hielden waer het geloof in aengevochten werd. De ingezamelde berigten moesten door den notaris geboekt worden om vervolgens, waer het noodig scheen, door getuigen het zy

(1) Tapperus was een der uitstekendste mannen van zynen tyd. Zie des heeren De Ram, Oratio de Lovaniensium schola theologica, Leuven 1846, en den Annuaire de l'Université cath. van 1839, bl. 299, vlg.

(2) Zie Gachard, Corresp. de Philippe, I, bl. cxi-cxiv. Zie mede den Mémorial, bl. 65-67.

[p. 189]

wederlegd 't zy bevestigd te worden, onder groote straf tegen de valsche getuigen. De inquisiteurs en onderinquisiteurs mogten alle de onderdanen des keizers, van welken rang ook, beroepen en ondervragen, en de overtreders der Plakkaerten doen aengrypen en vast zetten, om door de wereldlyke magt gestraft te worden, welke, van haren kant, verpligt was de apostelyke commissarissen krachtdadiglyk te ondersteunen, de aengevangen processen voort te zetten, en de misdadigen naer luid der wetten te vonnissen. Voor het overige moesten de inquisiteurs met bescheidenheid te werk gaen, en tevens hunnen vlyt besteden om de heerschende misbruiken, aen den godsdienst schadelyk, te weren en de kerkelyke tucht, waer zy vervallen was, te herstellen⁽¹⁾.

Deze ordonnantie werd sedert meer dan eens vernieuwd en in sommige punten gewyzigd of uitgebreid⁽²⁾, niet alleen zonder tegenspraek, maer met toestemming der Collaterale Raden, der Vliesridders en ja, in de eerste jaren, met mede-

(1) Zie Gachard, bl. cxv-cxx.

(2) Zie de nieuwe instructie van 31 Mei 1550, in de Plakkaerten van Brabant, I, bl. 41, vlgg.

[p. 190]

werking der algemeene Staten⁽¹⁾. Die zelfde verordeningen werden dan ook door Karels zoon Philip II gehandhaefd. En dat, onder diens regeering, de inquisiteurs den hun opgedragen last met de meeste matigheid vervulden; dat zy oneindig meer geneigd waren de afvalligen met de Kerk te verzoenen, dan om ze aen den wereldlyken arm over te leveren: zulks is niet alleen af te leiden uit de gekende hoedanigheden dier ambtenaren zelf, maer blykt tevens uit echte en allenzins geloofweerdige oorkonden. Zie hier eene enkele daedzaek. Den 25 January 1566, schreef Margareet van Parma aen de inquisiteurs Joost van Thielt⁽²⁾ en Michael Bayus, beide te Leuven woonachtig⁽³⁾, om narigt te hebben over hetgeen door hunne voorgangers en door hen zelven ambtshalve in Brabant verrigt was, met byvoeging van den regtshandel tot dan toe gevolgd tegen de ket-

(1) Zie Gachard, Corresp. de Philippe, I, bl. cxxvi.

(2) Zie hiervoren, bl. 178, aenteek. 4.

(3) Zy waren benoemd geworden na de dood van Tapperus en Driutius, beide overleden in 1559. Zie Molanus, Hist. Lovan. I, bl. 136-37. Zie mede den Mémorial van Hopperus, bl. 67.

[p. 191]

ters en geloofsverzakers. Korte dagen daerna ontving zy antwoord van de twee godgeleerden. Deze meldden haer dat zy in de papieren van vroegeren dag een proces gevonden hadden, opklimmende tot het jaer 1536, met het vonnis geveld tegen eenen Engelschman, te Antwerpen aengehouden en naer het slot van Vilvoorden gevoerd. Een tweede proces was, in 1555, uitgewezen tegen zekeren Leuvenaer met name Arnout Smet, en een derde van 1558, waerby zekere Joseph Vorit, religieus van het klooster Bethlehem in de buert van Leuven, veroordeeld was geworden. Maer behalve deze dry processen, in den loop van dertig jaren aengelegd en waervan de stukken nog bestonden, bleek het van elders dat nog andere persoonen door de inquisiteurs aengesproken waren geweest en tot openbare boetpleging verwezen of lyfelyk gestraft door de wereldlyke regters, welke zich immer bereidwillig hadden getoond. Wat verder de wyze raekte waerop men tegen de afvalligen voortgaet, zeggen zy dat, wanneer iemand, het zy door den roep van 't volk, het zy door byzondere lieden van kettery beschuldigd of aengeklaegd wordt, zy beginnen met de zaek wel te onderzoeken, en ver-

[p. 192]

volgens, indien er hoop is van bekeering, den aengeklaegde in 't geheim ernstig vermanen; maer, als er niets te hopen blyft of dat er groote ergernis by gegeven is, in dit geval wordt de misdadige in hechtenis gesteld en zyn proces wordt opgemaekt volgens de kerkelyke wetten en de keizerlyke edicten; doch vooral beproeft men telkens om door middelen van overtuiging de dwalenden op het goede spoor terug te brengen⁽¹⁾.

Men ziet dus klaer dat de Inquisitie, hier te lande gepleegd, dat wreed en bloedzuchtig voorkomen niet had hetwelk men haer heeft toegedicht. Men kan aennemen ja, dat, in sommige oogenblikken, de processen tegen de ketters, vooral tegen de oproerige volksdryvers, gemeen zyn geweest, en de straffen in haer zelve zeer streng (gelyk toen ter tyd het strafregt overal zich vertoonde); maer, behalve dat zulks door de andersgezinden immer vergroot werd⁽²⁾, blykt

(1) Zie de oorkonden by Gachard, Corresp. de Philippe, II, bl. 539-41.

(2) Hugo Grotius, in zyne Annales, bl. 12, spreekt van honderd-duizend slagtoffers der Inquisitie onder Karels regeering, terwyl de prins van Oranje, in zyne Justificatie van 1568, bl. 167, heel het getal tot de helft brengt, en dan ongetwyfeld nog overdryft. Men mag het overigens voor zeker houden dat er ten tyde van keizer Karel ongelyk meer strengheid gebruikt werd dan onder diens zoon en opvolger.

[p. 193]

het ten overvloede dat men bermhertiglyk handelde met de onwetende menigte, en soms geheele bevolkingen spaerde, door dweepende leeraers misleid en meêgesleept⁽¹⁾. Doch wat aengaet de dusgenaemde Spaensche Inquisitie, met haren toestel van foltertuigen en auto-da-fés, is het zeker dat zy nooit in onze provinciën bestaen heeft, en dat de koning nimmer heeft gedacht om ze hier in te voeren⁽²⁾. Het was enkel een schrikbeeld,

(1) Zie daer stellige bewyzen van in de oorkonden uitgegeven door wylen V. Gaillard in zyne Archives du Conseil de Flandre (Gent, 1856), bl. 216-22. Deze verzameling, door des schryvers dood afgebroken, behelst eene menigte van echte stukken over de kettery en de Inquisitie der zestiende eeuw, van 1549 tot 1564. Zie mede eene andere reeks van oorkonden rakende het zelfde onderwerp, in de Bulletins de la Commiss. d'Histoire, 2^e série, VIII, bl. 23-66.

(2) De Spaensche, even als alle andere Inquisitie, strydt met onze huidige begrippen, en zou thans nergens ter wereld kunnen of mogen geduld worden. Evenwel blyft het waer dat er ook tegen de eerstgenoemde veel lastertael gesproken is, en dat men niet mag afgaen op de getuigenissen van Llorente, die er de historie schandelyk heeft van vervalscht, als blykt uit het werk van C.J. Héfelé Le cardinal Ximenès, enz. Doornik, 1856. Men leze ook de Lettres à un Gentil-homme Russe sur l'Inquisition espagnole van den beroemden graef J. De Maistre, en oordeele dan met kennis van zaken.

[p. 194]

door de kwaedwilligen opgestoken om het volk te verbitteren en aen 't muiten te helpen. Intusschen zag het er, in 1565, allenzins slim uit. Aen den eenen kant wilde koning Philip de strafwetten en de Inquisitie gehandhaefd en, aen den anderen kant, stelde een deel des adels zich daer yverig tegen, waerdoor dan ook de processen voor geloofszaken nooit gansch gestaekt of ook nooit met de vereischte klem doorgezet werden, hetgeen noodwendiglyk op twee even schadelyke gevolgen moest uitleiden; want indien de misnoegdheid dagelyks aengroeide onder de menigte, welke men door grootspraek verschrikte, zoo werd tevens de kettery van dag tot dag stouter, dewyl de dwangmiddelen tegen haer aengewend, te zwak waren om ze te beteugelen.