Vaderlandsche historie. Deel 10

[p. 77]

Derde hoofdstuk.

toestand der provinciën na 's konings vertrek. - de godsdienstige belangen. - algemeene zucht om de spaensche soldaten weg te krygen. - stichting eener tweede hoogeschool te douai, en van nieuwe leerstoelen te leuven. - ontwerp van het getal der bisdommen te vermeerderen. - onderhandelingen met roomen. - paus paulus iv en pius iv stellen veertien nieuwe bisdommen in. - algemeene wederstand daeromtrent. - granvelle wordt aertsbisschop van mechelen en kardinael.

1559-1561.

Van het oogenblik dat koning Philip onze provinciën verlaten had, begon, mag men zeggen, de nederlandsche staet ontroerd te worden. 't Is waer, daer verliepen nog zeven jaren eer het onweder voor goed uitbrak; doch het broeide van in 1559, en wies sedert gedurig aen: zoodanig dat, om de lange onlusten der zestiende eeuw wel te kennen en daer een gegrond oordeel over te stryken, men er vooral den oorsprong en den voortgang moet

[p. 78]

van nagaen in het achtjarig tydvak van Margareets stadhouderschap.

De Belgische edellieden, na des vorsten afreis uit Zeeland wederkeerende, begaven zich, de eenen naer de steden en provinciën waer zy het bestier van hadden of er posten bekleedden, de anderen, in vry groot getal, naer hunne kasteelen, om door zuinigheid hun geknakt vermogen te herstellen⁽¹⁾; want verre de meesten, inzonderheid onder de heeren van hoogen rang, staken in zware schulden⁽²⁾, gedeeltelyk veroorzaekt door den aenhoudenden krygsdienst dien zy aen wylen keizer Karel hadden moeten doen; doch meer nog, schynt het,

(1) Zie Vandervynckt, II, bl. 43.

(2) Niet alleen de prins van Oranje, als boven reeds gezegd is, maer ook diens broeder Lodewyk van Nassau bezweek onder zyne schuld (zie Groen van Prinsterer, Archives, I, bl. 149). De graef van Egmont zat mede in de pers (zie Gachard, Corresp. de Philippe, I, bl. 332), en die van Hoorn had reeds dit zyn graefschap, leenroerig van den Luikschen bisschop, met diens toestemming moeten verpanden (zie De Villenfagne, Recherches, enz. I, bl. 191). Later werd hy zelfs gedwongen een deel van zyn zilverwerk te verkoopen. Zie Gachard, op. cit. bl. 486-87.

[p. 79]

door hunne kwistige levenswyze⁽¹⁾ en door hunne yverzucht om tegen de Castiljaensche hovelingen niet af te steken⁽²⁾. Hunne verspreiding door de Nederlanden heen, naest het vertrek van den koning en geheel zyn talryk gevolg, bragt, niet slechts in de hoofdstad, maer overal elders eene soort van ledigheid en van stilte voort, die algemeen opgemerkt en als een kwaedspellend voorteeken beschouwd werd⁽³⁾. Ook hertog Philibert verliet België om met zyne gemalin naer Savoyë te gaen, terwyl de gouvernante, vergezeld van de leden der collaterale Raden, naer Brussel kwam om de landvoogdy waer te nemen.

Het duerde echter niet lang of 't werd blykbaer

(1) Zie Groen van Pr. Archives, I, bl. 37, vlgg.

(2) Vóór zyn vertrek had de koning aen de bovengenoemde en andere heeren aenzienlyke geldsommen toegezegd (zie Gachard, Corresp. I, bl. 185); maer hy kon toch alleman de handen niet vullen, waer miljoenen toe noodig waren geweest en welke dan nog zouden verkwist zyn geworden (zie Groen, loc. cit.). Vele heeren waren daerom misnoegd wegens Philips vertrek, voorziende dat zy, in diens afwezigheid, op weinig of geene hulp zouden mogen rekenen.

(3) Zie Vandervynckt, loc. cit.

[p. 80]

dat de zaken niet naer wensch zouden afloopen⁽¹⁾, vooral in den Raed van State, uit verschillende ja vyandlyke elementen samengesteld en waer, aen den eenen kant Granvelle met Viglius en Berlaymont genoegzaem eensgezind waren, doch aen den anderen kant veelal tegengesproken werden door Oranje en Egmont. De eerste moeijelykheid rees uit den godsdienstigen toestand des lands. De koning had sterk aengedrongen op de handhaving der wetten tegen de sectarissen uitgeveerdigd, als zynde dit het eenigste middel, niet alleen om het katholiek geloof te beschermen, maer tevens om de openbare rust te verzekeren in de onderscheiden provinciën, alle druk bezocht of bewoond door andersgezinde vreemdelingen, en palende aen landstreken waer het protestantismus woelde om boven te raken, zoo niet alreeds overheerschend geworden was. Vele Grooten, met Oranje aen 't hoofd, vonden des keizers strafwetten al te streng, en zekerlyk met grond; maer zy wilden niet verstaen dat men van eenen koning als Philip II,

(1) Zie eenen brief van Granvelle aen den koning, van den 4 October 1559, in de Papiers d'état, V, bl. 650.

[p. 81]

zelf vol van yver voor het geloof, niet verwachten kon dat hy de laetste vermaningen van zyn' vader in den wind zou slaen en, met diens wetten omver te werpen, de deur zou openen tot een algemeenen inval der velerlei ketteryen. Het eenigste dat men billyker wyze wenschen mogt was dat de koning geene nieuwe en nog strenger maetregelen name om het kwaed af te weren, maer zich hielde aen hetgeen reeds bestond: en zoo had hy werkelyk gedaen. Daerby dient opgemerkt dat de vryheid van godsdienst, heden in de meeste landen erkend, en zoo wel voortgebragt door den geest van onverschilligheid als door de meer gevorderde beschaefdheid, in de zestiende eeuw nergens toegestaen was, ja strydig scheen met het openbaer regt, volgens hetwelk de onderdanen den godsdienst van hunnen vorst verpligt waren aen te kleven. In Duitschland zelf, daer waer de Lutersche geloofsbelydenis de overhand had, vergunde de wereldlyke magt aen de katholieken geene andere vryheid dan die van hunnen geboortegrond te ruimen en naer elders te verhuizen⁽¹⁾, terwyl in andere gewesten, in En-

(1) Zie Groen van Prinsterer, Archives, enz. I, bl. 168 *.

[p. 82]

geland, in Zweden, in Zwitserland, de Roomschen, om hunne getrouwheid aen het voorvaderlyk geloof, met boeten geslagen, van hun goed beroofd, in de boeijen gesmeten, doch gewoonlyker nog onthoofd, levendig begraven of verbrand werden⁽¹⁾. Hoe kan men zich dan verwonderen dat de koningen van Spanje en van Frankryk⁽²⁾ zware straf oefenden tegen de verzakers van hunnen godsdienst, wanneer elders de regtgeloovigen het voorwerp waren van de wreedste vervolging? Ja meer, hadde Philip, vóór zyn vertrek uit deze provinciën, vryheid van godsdienst verleend, het jaer 1559 ware niet ten einde geloopen of heel het land zou in vlam en vuer hebben gestaen, aen de grootste verwoesting prys gegeven zyn geweest en verscheurd geworden door een ysselyken burgerkryg. Het was dus noodzaek de keizerlyke wetten in stand te houden en met bescheidenheid uit te voeren, gelyk men in

(1) Zie Juste, Les Pays Bas sous Philippe II, I, bl. 310, vlgg.

(2) De wetten van koning Frans I, en die van zyn' opvolger Hendrik II, tegen de ketters, waren voor het minst zoo streng als die van Karel V. Zie Juste, bl. 312-14.

[p. 83]

Karels tyd gedaen had, al ware het slechts geweest om grootere onheilen voor te komen, en tot dat de dweepende nieuwigheidsdryvers meer bedaerd zouden geworden zyn. Doch hoe ging het? Vele stadhouders verzuimden hunne pligt of deden die maer half en half, waerdoor het kwaed noodwendig voortkankeren en dagelyks aen moest groeijen. De prins van Oranje zelf, in de provinciën welke onder zyn bestier stonden, verre van de regters te ondersteunen, hielp en verwittigde de aengeklaegden opdat zy zich in tyds uit de voeten zouden maken⁽¹⁾. Hy deed meer: hy gaf het kwaed voorbeeld, tredende in eenen nieuwen echt met eene Luthersgezinde vorstin Anna, des hertogs dochter van Saksen⁽²⁾ die, sedert, een zeer ergerlyk gedrag hield⁽³⁾.

(1) Hy beroemt zich deswege in zyne Apologie, uitgave van Brussel, bl. 109.

(2) Zie over die vorstin, behalve ons negende Deel, bl. 616, aenteek. 1, Groens Archives, I, bl. 49, en onderscheidene brieven dat huwelyk betreffende, aldaer, bl. 52-53; item bl. 59 en 63; item bl. 69 en 77, vlgg. Zie mede Gachard, Corresp. de Guill. le Tac. I, bl. 430 en de aenteekk. aldaer. De echt werd eerst gevierd in Augusty 1561. Zie Groen, I, bl. 115 en de aenteek. Zie almede, over dat huwelyk, Reiffenberg, Corresp. de Margeuerite d'Autriche, bl. 260-88, en vele byzonderheden by Lothrop Motley, I, bl. 354-82.

(3) Zie Groen, Archives, III, bl. xliv, vlgg.

[p. 84]

Evenwel de dry, vier eerste maenden gingen voorby zonder groote bezwaren meê te brengen; maer toen was de tyd gekomen op welken de koning beloofd had de achtergelaten Spanjaerts te zullen wegnemen, en nu scheen men rust noch duer meer te hebben voor dat men die gehate vreemdelingen vertrekken zag⁽¹⁾. De Staten zelf van Henegau, en waerschynlyk ook die van andere provinciën, wilden geen geld meer geven indien de vorst zyn woord niet hield⁽²⁾; men beschul-

(1) Van in het begin van October, werd het volk opgehitst tegen de Spanjaerts. Zie eenen brief van Granvelle van den 2^den October by Gachard, Corresp. de Phil. I, bl. 187, en eenen anderen van 4 October in de Papiers d'état, V, bl. 650. - Strada, bl. 36, zegt opentlyk dat de prins van Oranje daerin de voornaemste stokebrand was, en zulks heeft schyn genoeg.

(2) Zie Gachard, in de Revue de Brux. van December 1859, bl. 31. Zie mede eenen brief van Granvelle aen den koning van 24 October 1559, in de Papiers d'état, V, bl. 665, en eenen anderen van den 9 December, aldaer, bl. 666.

[p. 85]

digde hem opentlyk van valschheid. Te onregt nogtans. Philip was weggegaen met het vast voornemen van zyne belofte te volbrengen; doch kort daerna waren er groote onlusten in Frankryk ontstaen, verwekt door de Hugenoten⁽¹⁾, en de koning vreesde, met grond, voor vyandlyke ondernemingen tegen onze zuidelyke gewesten. Hy zocht derhalve de Spanjaerts in de grenssteden te laten om die, in alle geval, te beschermen of te verdedigen, tot dat andere omstandigheden hem zouden toelaten ze weêr te roepen⁽²⁾. Maer de wanorde groeide sedert nog aen by onze naburen, en de zaek bleef slepen, zoodanig dat de Gouvernante zich eerlang gedwongen zag geld te leenen om de soldaten te betalen, zonder nogtans de achterstallen te kunnen voldoen⁽³⁾. In den loop van Maert 1560 liet zy aen de Staten weten dat de Spanjaerts zouden vertrekken zoo haest zy deze, in de grensplaetsen, zou hebben kunnen vervangen door inlandsche voetknechten, en verzocht de

(1) Zie Juste, I, bl. 255, vlg.

(2) Zie 's konings brief van 27 December 1559 aen Granvelle, in de Papiers d'état, V, bl. 672.

(3) Zie Strada, bl. 62, en Juste, bl. 256.

[p. 86]

noodige gelden tot onderhoud van 3,200 man, te verdeelen in zestien vaendels⁽¹⁾. Dit mael stonden de Staten, zonder de minste moeite, eene hulp toe van 217,500 gulden voor dry jaren⁽²⁾; maer de zaken in Frankryk werden van dag tot dag slimmer⁽³⁾, en Philip wilde daer den uitslag van afwachten⁽⁴⁾: zoodat men September bereikte eer de Spanjaerts naer Zeeland verzonden werden, alwaer zy scheep moesten gaen⁽⁵⁾. Bykans ter zelver tyd had Frans II hulp gevraegd van zyn' schoonbroeder, zoodat Philip, by brieven van 5 October, de hertogin gouvernante aenmaende om het vertrek der krygslieden nog wat te ver-

(1) Zie Gachard, in de Revue de Bruxelles, bl. 32.

(2) Zie by Gachard, aldaer in de aenteek. hoe die som verdeeld werd tusschen de provinciën.

(3) In dezelfde maend van Maert 1560 kwamen de Calvinisten in vollen opstand, en beproefden, by de dusgenaemde Conjuration d'Amboise, koning Frans II op te ligten en de Guizen, hunne voornaemste tegenstanders, van kant te helpen; maer de onderneming mislukte.

(4) Zie zynen brief van 7 Maert aen Granvelle in de Papiers d'état, VI, bl. 9, en des bisschops antwoord van den 17^den, aldaer, bl. 24.

(5) Zie Gachard, in de Revue de Brux. bl. 32.

[p. 87]

schuiven, zullende hy ze misschien noodig hebben in Frankryk⁽¹⁾. Margareet zocht derhalve weêr te talmen; doch weldra ging er in Zeeland een algemeene kreet op: ‘Zy wilden die verfoeide Spanjaerts niet langer onder de oogen hebben. Zy zouden, indien de koning er hen niet van verloste, aen sluizen noch dyken meer werken, maer liever hun land door de zee laten verzwelgen, al moesten zy zelf er het leven by inschieten⁽²⁾.’

Welk eene overdryving, wat blinde drift! Zou men niet gezeid hebben dat alle die Spanjaerts menschen-eters waren, en dat de Nederlanders, in eenen tyd waer groot en klein gewoon was met de wapens om te gaen, raed noch middel wisten om dry duizend vreemdelingen in den toom te houden? Men klaegde van hunne baldadigheid, van hunne twistzucht, van hunne roovery: en waerlyk die krygsknechten, slecht gezien, zonder soldy gelaten, ja bykans zonder levensbehoeften, gedroegen zich niet altyd vreedzaem; doch daer

(1) Zie Juste, bl. 258-59.

(2) Zie Strada, bl. 63, en Gachard, in de Revue de Bruxelles, bl. 33.

[p. 88]

diende men in te voorzien, en zoo er dan nog geweldenaryen gepleegd werden, moest men de misdadigen straffen, iets wal des te min moeijelyk was, daer juist Oranje en Egmont het opperbevel over de Spaensche benden voerden, en derhalve de magt in handen hadden om allen moedwil te beletten of te stuiten. Ziet men dus niet klaer dat er iets anders achter zat, en dat zy, die met zulke razerny de verwydering der Spanjaerts eischten, verborgen inzigten hadden, namelyk den slagboom weggeruimd wilden welke, tot dan toe, de overstrooming der kettery had tegenhouden, gelyk het sedert maer al te duidelyk bleek⁽¹⁾?

Hoe 't zy, den 25 October bragt de landvoogdes het vraegstuk nog eens voor den Staetsraed, alle wiens leden⁽²⁾ eenstemmiglyk van gevoelen waren dat men de spaensche krygsbenden niet langer in het land mogt houden, maer die zoo haest mogelyk moest doen vertrekken⁽³⁾. De prins van Oranje

(1) Philip zag het ook zoo in. Zie een' zyner brieven in de Papiers d'état, VI, bl. 150.

(2) De graef van Egmont alleen was afwezig.

(3) Granvelle zelf uit zich in dien zin, in onderscheiden brieven aen den koning. Zie de Papiers d'état, VI, bl. 195; it. 199; it. 205; it. 207.

[p. 89]

voegde er by dat hy het bevel over die vreemdelingen tegen zynen dank aenveerd had en daer, in alle geval, wenschte van ontslagen te wezen⁽¹⁾. Thans kon de hertogin niet meer aerzelen. Zy schreef deswege aen haer koninklyken broeder die, van zynen kant, by brieven van 12 December toestemde in het vertrek der soldaten⁽²⁾, weshalve deze eerlang bevel kregen scheep te gaen. Maer tegenwind en stormen vertraegden nog eenigen tyd de afvaert, dusdanig dat zy eerst omstreeks half January 1561 onder zeil gingen⁽³⁾, en gedeeltelyk naer Italië, gedeeltelyk naer Sicielje vervoerd werden, zoo als Philip het geboden had⁽⁴⁾.

Hiermede kwam er dan een eind aen de klagten, en het land scheen van een dreigend gevaer verlost. Doch reeds was er eene andere en ja nog

(1) Zie het proces-verbael der zitting van 25 October, by Gachard, Documents inédits, I, bl. 329-31.

(2) Zie Strada, bl. 64.

(3) Den 7 January waren zy nog niet in zee, als blykt uit eenen brief van Granvelle, by Gachard, Corresp. de Philippe, I, bl. 192. Vergelyk dien met eenen anderen van 21 Jan. in de Correspondance de Guillaume le Taciturne, II, bl. 3.

(4) Zie Strada, loc. cit.

[p. 90]

grooter moeijelykheid opgerezen, van aert geschikt om eene algemeene gisting te verwekken, namelyk de zaek der nieuwe bisdommen.

Koning Philip zag zeer wel in dat, om het geloof hier te lande te behouden, de dwangmiddelen niet toereikend waren, maer dat er vooral diende gewerkt te worden om het volk te verlichten, zynde de onwetendheid een der voornaemste oorzaken van den afval en van den overgang tot nieuwigheden die met buitengemeenen yver de menigte opgedrongen werden. Hy begreep tevens dat door uitbreiding en verbetering van het openbaer onderwys, de gebreken, waer de geestelykheid van dien tyd mank aen ging, moesten verholpen worden, opdat zy door eigen wetenschap en door zedelykheid een heilzamen invloed op het volk mogt uitoefenen, meer dan zy tot dan gedaen had. Met zulk allenzins loffelyk inzigt had hy, reeds in 1559, zich gewend tot Paus Paulus IV om, met diens toestemming, eene tweede Hoogeschool op te rigten in de stad Douai, alwaer de onderdanen der waelsche provinciën dezelfde voordeelen zouden genieten, welke die der andere gewesten te Leuven vonden. De roomsche kerkvoogd had den tyd niet

[p. 91]

om 's konings wensch te vervullen; maer zyn opvolger Pius IV had zoo haest den pauselyken zetel niet beklommen⁽¹⁾, of hy vaerdigde eene Bulle uit⁽²⁾ de nieuwe Hoogeschool te Douai instellende en haer verrykende met al de regten en voorregten, vroeger aen het Leuvensch sticht geschonken⁽³⁾.

En ook deze Akademie was het voorwerp van 's konings zorg; want niet alleen deed hy de jaerwedden veler Professoren vermeerderen, en bestemde hun kanoniksdyën; maer hy stichtte en begiftigde onderscheiden nieuwe leerstoelen zoo voor de beide regten als voor de godsgeleerdheid, en beproefde aen de theologische vakken meer volkomenheid by te zetten⁽⁴⁾, ten einde aldus de

(1) Paulus IV stierf den 18 Augusty 1559. Pius IV, gekozen den 25 December, werd gekroond den 6 January 1560.

(2) Het stuk is gedagteekend van denzelfden 6^den January 1559, dat is 1560 volgens den nieuwen styl. Zie er den tekst van by Miraeus, Op. diplom. I, bl. 238.

(3) De nieuwe Hoogeschool werd geopend in October 1562. Zie Haraeus, Annales, enz. III, bl. 12-13. - Zie mede de Fasti Academici van Valerius Andreas, bl. 358-60, en den Annuaire de l'Université cath. de Louvain van 1846, bl. 275, vlgg.

(4) Zie, over dit alles, Valerius Andr. Fasti acad. bl. 79 en 154; Vernulaeus, Acad. Lovan. bl. 82, vlgg. en 96. Zie mede Molanus, Historiae Lovaniensium, I, bl. 500; de Analecta Belgica van Hoynck van Papendrecht, II, P. I, bl. 381, vlgg. en den Annuaire de l'Univ. cath. van 1844, bl. 213.

[p. 92]

bedienaers der Kerk in staet te stellen om, op hunne beurt, de gemeente te kunnen wapenen tegen hare misleiders⁽¹⁾.

Maer alle deze edele poogingen konden niet dan geringe vruchten voortbrengen, zoo lang de Zeventien Provinciën beroofd bleven van een wel geregeld kerkbestier. Tot dan toe waren de Nederlanden, toen veel uitgebreider dan heden, verdeeld in vier overgroote bisdommen⁽²⁾, namelyk die van

(1) Te dien einde stichtte Philip sedert nog het Collegium regium of Konings-Collegie, uitsluitelyk bestemd tot opleiding der jonge geestelyken, die zich toewydden aen de zielenzorg. Zie Valer. Andr. bl. 317, vlgg.

(2) Wy melden hier het oude bisdom van Teruanen niet, welks zetel, in 1553, met de stad vernield was en dat naderhand gesplitst werd. Zie ons negende Deel, bl. 662, en onderscheidene oorkonden daertoe betrekkelyk by Miraeus, Op. Diplom. II, bl. 1102; III, bl. 232, vlgg. en IV, bl. 661-79.
Wy spreken hier ook niet van het Luiksche bisdom, als lot de Zeventien Provinciën niet behoorende, en een byzonderen staet uitmakende, ofschoon de bisschop van Luik geestelyke magt had over een deel van Brabant tot Leuven toe, over heel het Naemsche en over het grootste gedeelte van Gelderland. Zie Gachard, Correspondance de Philippe, I, bl. xciv.

[p. 93]

Kameryk⁽¹⁾, van Doornik⁽²⁾, van Atrecht en van Utrecht⁽³⁾, staende alle vier onder twee vreemde Metropolen of aertsbisdommen, die van Keulen en van Rheims⁽⁴⁾, behalve dat nog aenzienlyke ge-

(1) Het bisdom van Kameryk breidde zich uit over het ander, deel van Brabant tot Antwerpen toe, over het Henegauwsche, over de heerlykheid van Mechelen en over een deel van Vlaenderen. Zie Gachard, loc. cit.

(2) Dit bisdom vervatte, buiten het dusgenaemd Tournésis, fransch Vlaenderen en de kwartieren van Gent en Brugge. Een ander deel van zuidelyk Vlaenderen stond te voren onder het bisdom van Teruanen, met de helft van het Atrechtsche. Zie Gachard, loc. cit.

(3) Dit uitgebreid bisdom begreep nagenoeg 1,100 kerken en meer dan 200 bemuerde steden. Zie Gachard, loc. cit. Zie mede, over die oude bisdommen, vele byzonderheden in het verdienstelyk opstel van Professor Claessens, gedrukt in de Revue catholique van 1859.

(4) De bisschoppen van Luik en van Utrecht waren suffraganen van Keulen; de anderen stonden onder Rheims. Zie daer meer van by Miraeus, III, bl. 515-17.

[p. 94]

deelten der Nederlanden tot het regtsgebied behoorden van vreemde kerkvoogden, als sommige streken van Luxemburg onder dien van Trier of van Metz, verscheiden kantons van Friesland, van Over-Yssel, van Groningen en van Drenthe onder de bisschoppen van Munster, van Osnabrug of van Paderbron, enz.⁽¹⁾.

Zulke staet van zaken was allenzins gebrekkelyk. Die vreemde kerkvoogden of hunne Officialen⁽²⁾, by dier tusschenkomst in huwelyks- of andere aengelegenheden, grepen somtyds verder dan hun regt meêbragt, of hielden geene rekening van de vryheden en privilegiën der landzaten, of deden zelfs inbreuk op het vorstelyk gezag. In andere gevallen, waer het aenkwam op beroep tot een hooger geestelyk geregt, moesten de belanghebbenden zich begeven naer het buitenland, wat by oorlogstyd soms ondoenlyk, althans niet zonder

(1) Zie Gachard, loc. cit.

(2) Dus noemde men de plaetsvervangers of vicarii der bisschoppen, die in de voornaemste steden gevestigd waren en bekleed met de noodige magt om in kerkelyke zaken uitspraek te doen. Zoo had de bisschop van Luik zynen Officiael te Leuven, die van Kameryk had den zynen te Brussel, te Antwerpen, enz.

[p. 95]

gevaer was. Maer het grootste kwaed van al bestond daerin, dat onze eigen bisschoppen onbekwaem waren om, in hun al te ver uitgestrekt grondgebied, de geestelykheid naer eisch te bestieren of te bewaken, waer noodwendiger wyze pligtverzuim, misbruiken ja zelfs ergernis het gevolg moesten van zyn; want het verval was vry algemeen geworden ook onder de bedienaers der Kerk.

Het was derhalve hoogst noodzakelyk dat er aen dezen toestand eene groote verandering toegebragt wierde, niet alleen tot behoud van den godsdienst en om te voorzien in de geestelyke behoeften der geloovigen; maer tevens om de onafhankelykheid van vorst en land te waerborgen tegen alle vreemde magt. Ook hadden, zonder hier hooger op te klimmen, de hertogen van Burgondië Philip de Goede en diens zoon Karel reeds poogingen aengewend ten einde het getal der bisdommen in hunne erfstaten te vermeerderen⁽¹⁾: vooral was keizer Karel daer gedurig meê bekommerd geweest, maer hebbende zelf, uit hoofde van aenhoudende oorlogen, zyn loffelyk ontwerp niet kunnen ten uitvoer bren-

(1) Zie het opstel des heeren Claessens in de Revue catholique, bl. 381, vlgg.

[p. 96]

gen, had hy zulks dringend aenbevolen aen zynen zoon en opvolger⁽¹⁾, die er dan ook, zoo wel uit eigen beweging als uit eerbied voor 's vaders wil, zyn eerste werk van maekte.

Hy begon met eene Commissie te noemen om de zaken voor te bereiden⁽²⁾. Vervolgens zond hy, in de lente van 1558, den geleerden Franciscus Sonnius⁽³⁾ naer Roomen, voorzien van de noodige instructién⁽⁴⁾ om met paus Paulus IV over de

(1) Zie Gachard, Correspondance de Philippe, I, bl. xcv, vlgg. en Miraeus, III, bl. 516.

(2) Zie de Revue cath. bl. 387-88. Miraeus, loc. cit. noemt daeronder Viglius, Philippus Nigri, kanselier der orde van het Gulden-Vlies, en den bisschop van Atrecht; maer het schynt dat deze laetste geen lid was der gemeende commissie. Zie de Papiers d'état, VI, bl. 18 in de aenteek.

(3) Zyn naem was Van den Velde; maer hy is meer bekend onder dien van Sonnius, ontleend aen 's mans geboorteplaets Son of Zon, een dorp van Noord-Brabant, tusschen Eindhoven en Oirschot. Sonnius was doctoor in de godgeleerdheid te Leuven, kanonik van Utrecht en een der uitstekendste mannen van zynen tyd. Zie den Annuaire de l'Université catholique van 1851, bl. 289.

(4) Zie die by Miraeus, III, bl. 517-20.

[p. 97]

inrigting van nieuwe bisdommen te handelen⁽¹⁾. Daer was veel tyds toe noodig, want de zaek bragt groote moeijelykheden meê. Niet alleen moest voor iederen Stoel het regts- of grondgebied nauwkeurig bepaeld en eene behoorlyke dotatie aengewezen, maer ook even zoo veel kapittels daergesteld worden en voorzien van toereikende prebenden, tot onderhoud der kanoniken en bisschoppelyke ambtenaers. Om aen die eerste behoefte te gemoet te komen, was er slechts één middel, namelyk de inlyving of vereeniging van ryke abtdyen aen de naestgelegen domkerken wier bisschoppen, na de dood der thans levende prelaten, in hunne plaets zouden treden en dan, als hoofden dier gestichten, een zeker deel hebben van hunne inkomsten, mits zich te doen vervangen door bestendige Proosten of Priors van dezelfde orde, om de geestelyke gemeenten te bestieren. De kanonikale prebenden zou men met der tyd vinden, het zy in de reeds bestaende kapittels, het zy in de openvallende

(1) Zie over deze onderhandelingen een aental oorkonden by Miraeus, III, bl. 520-556. Zie mede sommige brieven van Sonnius, uitgegeven door den zeer eerw. heer De Ram, Brussel, 1850, bl. 42-67.

[p. 98]

beneficiën, de kerkelyke tienden of andere opbrengsten⁽¹⁾ en, voor zoo lang als het noodig was, zou de koning middelen verschaffen uit de openstaende bisdommen van Spanje⁽²⁾.

Dit alles werd te Roomen door Sonnius en anderen yverig bewerkt, doch zoo heimelyk als 't doenbaer was, ten einde geenen voorbarigen wederstand te ontmoeten. Men had inderdaed zulks van alle kanten te vreezen. Vooreerst moest men zich verwachten aen tegenspraek der vreemde bisschoppen die al hunne regtsmagt in de Nederlanden gingen verliezen, en meteen van wege de inlandsche kerkvoogden, wier bisdommen moesten gesplitst en merkelyk verminderd worden. Ten tweede was het te voorzien dat ook de hoofden der abtdyen of andere stichten zouden sportelen tegen den afstand hunner goederen en de inlyving hunner kloosters, terwyl de adel zeker ook niet gediend zou wezen met de toetreding der nieuwe bisschoppen by de provincieele Staten, alwaer zy, in hunne abtelyke hoedanigheid, plaets zouden nemen en veel groote-

(1) Zie Miraeus, III, bl. 540, vlgg.

(2) Zie eenen brief van den koning in de Papiers d'état, VI, bl. 63-78.

[p. 99]

ren invloed hebben dan hunne voorgangers. Eindelyk wat had men niet te duchten van alle de nieuwsgezinden, bedekte aenhangers der kettery en inwendige vyanden van den koning? Het kon niet missen of deze zouden uit de kerkelyke hervorming gelegenheid nemen om de gemoederen op te stoken, en 's vorsten inzigten beliegen.

Evenwel, de onderhandelingen duerden lang, doch leidden op eene gunstige uitkomst. By Bulle van den 12 Mei 1559 ontnam Paulus IV aen de buitenlandsche kerkvoogden alle jurisdictie over onze provinciën; vervolgens splitste hy en verminderde het grondgebied der vier bestaende bisdommen, en rigtte er veertien nieuwe op, namelyk te Gent, te Brugge en te Yperen voor Vlaenderen; te Sint-Omaers voor Fransch-Vlaenderen; te Antwerpen, te Mechelen en te 's Hertogenbosch voor Zuid- en Noordbrabant; te Roermond voor Gelderland; te Namen voor de provincie van dien naem; te Haerlem voor Holland; te Middelburg voor Zeeland; te Leeuwarden voor Friesland; te Deventer voor het Overysselsche, en eindelyk te Groningen voor de landstreek van dien naem en Drenthe⁽¹⁾.

(1) Men ziet dat Luxemburg alleen geenen eigen bisschop verkreeg. De reden schynt geweest te zyn dat die provincie de noodige middelen niet opleverde tot begiftiging van eenen byzonderen Stoel (zie Van der Haer, bl. 146). Zy bleef dan onder het geestelyk bestier van andere kerkvoogden, gedeeltelyk onder die van Luik en van Namen, doch voor het meerendeel onder den aertsbisschop van Trier. Sedert werd er meer dan eens gehandeld van zulks te veranderen, maer het is er nooit van gekomen. Zie Gachard, Corresp. de Phil. II, I, bl. xciii, in de aenteek. Zie mede de oorkonden by Miraeus, III, bl. 257-59 (alwaer men, in het opschrift, lezen moet 1572, in stede van 1600); IV, bl 125-31; item bl. 686-88; it. 702-705.

[p. 100]

De benoeming tot alle deze bisdommen droeg de Paus op aen koning Philip en diens nakomelingen, en verhief twee der oude, die van Kameryk en van Utrecht, en een der nieuwe, dat van Mechelen, tot aertsbisdommen, met bepaling van een jaerlyksch inkomen van vyfduizend dukaten voor deze, en van dryduizend voor de andere. Ook verdeelde hy aldus het grondgebied der Nederlanden in dry geestelyke provinciën, stellende de Stoelen van Atrecht, Doornik, Sint-Omaers en Namen onder de Metropool van Kameryk; die van Haerlem, Deventer, Leeuwarden, Groningen en Middelburg onder het aertsbisdom van Utrecht; en eindelyk

[p. 101]

Antwerpen, Gent, Brugge, Yperen, 's Hertogenbosch en Roermond onder den metropolitaen van Mechelen⁽¹⁾. Deze pauselyke Bulle, gedagteekend van den 12 Mei, werd eerst gezegeld den 31 July en aen Sonnius overhandigd, die ze aenstonds naer deze landen zond en, daegs daerna, zyne terugreis ondernam⁽²⁾. De koning was nog te Vlissingen, maer op het punt van te vertrekken, toen hy het lang gewenschte stuk ontving en weldra ook zyn' zaekgelastigde, die hem nog mondelyke berigten meêdeelde⁽³⁾.

Hiermede was echter alles nog niet afgedaen; de dotatiën waren niet geregeld, de grenzen der diocesen niet nauwkeurig bepaeld, de kerkvoogden niet genoemd, althans niet bevestigd⁽⁴⁾. Een pauselyke gezant moest naer deze landen komen om de verordeningen uit te voeren. Zulks geschiedde

(1) Zie de oorkonde by Miraeus, I, bl. 472, vlgg.

(2) Zie de bovengemelde brieven van Sonnius, bl. 66, in de aenteek.

(3) Zie daer, bl. 67-68, eenen brief van Sonnius aen Viglius van den 9 September 1559.

(4) De benoeming door den koning werd gedaen vóór zyn vertrek uit Zeeland. Zie de namen der gekozen kerkvoogden by Miraeus, III, bl. 539.

[p. 102]

onder het pontifikaet van Pius IV⁽¹⁾. Nadat deze kerkvoogd de zaken hier nog nader onderzocht en nieuwe inlichtingen ontvangen had, vaerdigde hy, in de eerste maenden van 1561, voor ieder bisdom byzondere brieven uit, waer elks grondgebied in omschreven en de dotatiën aengeduid waren⁽²⁾, ook voor de kapittels en de bisschoppelyke beambten, met toevoeging van het Primaetschap der Nederlanden⁽³⁾ aen den metropolitanen Stoel van Mechelen⁽⁴⁾.

(1) Zie hiervoren, bl. 91, aenteek. 1.

(2) Hierin volgde, over het algemeen, Pius IV de opgaven hem toegezonden door Sonnius en andere Commissarissen. Zie die by Miraeus, III, bl. 546, vlgg. Zie mede Van der Haer, bl. 130, vlgg.

(3) De Mechelsche kerkvoogd had, als Primaet, in algemeene Conciliën en dergelyke omstandigheden, den voorrang op de twee andere aertsbisschoppen des lands.

(4) Deze byzondere Bullen, veelal aengeduid onder den naem van Bullae limitum, zyn grootendeels uitgegeven door Miraeus, namelyk: voor de aertsbisdommen van Mechelen en van Utrecht, I, bl. 610 en 618; voor de bisdommen van Antwerpen, Roermond, Deventer, en Haerlem, ib. bl. 476, 482, 790 en 797; voor de bisdommen van Brugge, 's Hertogenbosch, Gent, Yperen en Namen, II, bl. 903, 913, 1066, 1077 en 1085; voor Sint-Omaers en Kameryk, ib. bl. 1298 en 1350; voor Middelburg, III, bl. 477.

[p. 103]

Wat men voorzien had, gebeurde. De Bulle van instelling was zoo haest niet bekend geworden⁽¹⁾, of al de driften braken los en de tegenspraek weêrgalmde overal; want, gelyk het gaet, des konings bedoelingen werden misduid, en hetgeen eene opregte weldaed was voor heel het land, hoorde men uitschelden als een werk van de hatelykste dwingelandy⁽²⁾. De wederstand groeide nog aen, toen men vernam van waer de dotatiën der nieuwe bisdommen komen moesten. De prelaten der belanghebbende abtdyen verzetteden zich tegen de inlyving hunner gestichten en de vermindering hunner inkomsten⁽³⁾; de vreemde, alsmede de

(1) De Bulle van Paulus IV werd afgekondigd in 't begin van 1560, doch men kende er toen reeds gedeeltelyk den inhoud van.

(2) Zie Hopperus, Mémorial, enz. bl. 23-24.

(3) Sommigen vonden die inlyving onwettig, strydende met de hun vergunde privilegiën, en zelfs met de regten der provinciën waer de abtdyen gevestigd waren. Daer werden memoriën opgesteld, vreemde en inlandsche hoogescholen geraedpleegd, onder anderen die van Leuven; maer deze bewees schriftelyk dat hetgeen paus Pius IV gedaen had, allenzins wettig moest heeten. Zie daeromtrent twee oorkonden by Miraeus, III, bl. 472. Zie mede de Papiers d'état, VI, bl. 259.

[p. 104]

inlandsche kerkvoogden deden luidruchtige klagten wegens het verlies hunner jurisdictie of de splitsing hunner bisdommen. De leden der Staten, vooral die van Brabant, vonden de koninklyke verordeningen strydig met de Blyde Inkomst die de vorst bezworen had; Antwerpen wilde van geenen bisschop weten, uit vrees van zynen koophandel gestremd te zien, en zond gezanten naer Madrid om Philip van zyn besluit te doen wederkomen⁽¹⁾: kortom, de sectarissen niet alleen, maer de katholieken zelf, door valsche inblazingen aengestookt, verweten den koning dat hy het heil zyner erflanden opofferde aen eigenzin en willekeur. Doch de wrevel rees ten top, wanneer het ruchtbaer werd dat Granvelle bestemd was tot den aertsbisschoppelyken Stoel van Mechelen, en vooral toen men

(1) Zulks deden de Staten van Brabant ook. Zie het antwoord dat de koning hun gaf, by Gachard, Corresp. de Philippe, I, bl. c. Zie mede den Mémorial van Hopperus, loc. cit. Zie voorts Burgundus, bl. 24-25, en Vander Haer, bl. 191, vlgg.

[p. 105]

hoorde dat paus Pius hem de hooge weerdigheid van kardinael had opgedragen⁽¹⁾.

Nu was het geheim ontdekt; nu zag men duidelyk waer het heen ging; die nieuwe bisschoppen, door Granvelle gekozen en met hem aen 't hoofd, waren de voorboden der Spaensche Inquisitie, die welhaest hier te lande zou ingevoerd worden om de keizerlyke plakkaerten strengelyk uit te voeren, om steden en dorpen te ontvolken en eenen algemeenen ondergang te bewerken. Dat alles was ongerymd in zich zelven; want volgens de regels der spaensche Inquisitie zouden de nieuwe kerkvoogden niets te zeggen of te doen gehad, maer daerentegen zelf onder die byzondere regtbank gestaen hebben; en derhalve konden zy zeker hare invoering niet wenschen of bevorderen, gelyk het later

(1) Hy werd door Pius IV gepreconiseerd in July 1560 en, den 26 February van het volgend jaer, kardinael genoemd. Zie het Synodicon belgicum des heeren De Ram, I, bl. xxix, en Strada, bl. 66. - Dat Granvelle den Mechelschen Stoel niet gevraegd of gezocht had, maer door den koning zoo goed als gedwongen werd dien te beklimmen, blykt uit echte stukken. Zie de Papiers d'état, VI, bl. 85; it. bl. 97-98. Zie mede Groen van Prinsterer, Archives, enz. I, bl. 76, en VIII, bl. 96.

[p. 106]

blyken zal dat zy nimmer deden. Zulks wisten dan ook zeer wel de vyanden des konings: zy wilden slechts door het verspreiden van valsche geruchten de gemoederen ontrusten, de menigte opruijen en wanorde verwekken, om in troebel water te visschen⁽¹⁾.

Evenwel, Philip hield de hand aen zyne verordeningen. Den 28 November 1561 nam Granvelle bezit van zyn aertsbisdom en deed, den 21 December, zynen plegtigen intrede te Mechelen⁽²⁾. Zoo deden ook de andere kerkvoogden: allen beklommen hunne Stoelen wat vroeger of wat later, en wonnen door hunne wysheid, door hunne deugd, het vertrouwen, ja en de liefde der onderdanen. Sommigen echter hebben hunne Kerk slechts

(1) Zie onderscheiden brieven van Granvelle aen den koning in de Papiers d'état, VI, bl. 540, vlgg. en Gachard, Corresp. de Philippe, I, bl. 202.

(2) Zie de acten der beide plegtigheden by Miraeus, III, bl. 241 en 243. Joachim Hopperus, die by den intrede tegenwoordig was, schreef daerover aen Viglius dat de Mechelaers hunnen aertsbisschop, op weinige uitzonderingen na, zeer genegen waren. Zie Joachimi Hopperi Epistolae ad Viglium. Leyden 1802, in-4^o, bl. 13 en 23.

[p. 107]

oogenblikkelyk bestierd, door de onlusten gedwongen zynde zich te verwyderen, tot dat eindelyk geheel de provincie van Utrecht, versta de bisdommen van Noordnederland, alwaer met der tyd het protestantismus de overhand kreeg, afgeschaft zyn geworden.