Vaderlandsche historie. Deel 10

[p. 36]

Tweede hoofdstuk.

vrede van cateau-cambrésis. - dood der koningin van engeland. - koning philip hertrouwt met isabelle van frankryk. - dood van isabelles vader koning hendrik ii. - philip maekt gereedschap voor zyn vertrek naer spanje. - de algemeene landvoogdy door velen bekuipt. - benoeming der hertogin van parma. - de dry collaterale raden volledig gemaekt. - inrigting der consulta. - aenstelling der gewestelyke stadhouders. - aenkomst van margareet. - het laetste kapittel der ridderorde te gent gehouden. - vergadering der staten generael en dier onbillyke eischen. - vertrek van koning philip.

1558-1559.

Koningen van Frankryk.	Keizer.
Hendrik II, † 1559.	Ferdinand I.
Frans II.

De verliezen, door koning Hendrik in de twee

[p. 37]

laetste jaren beproefd, hadden hem eerder verootmoedigd dan verzwakt; inaer het was hem niet moeijelyker dan aen zynen mededinger om nieuwe manschap op de been en in het veld te brengen. Ook duerde het niet lang of het leger des hertogs van Guise, door versche benden versterkt, had achter de Somme post genomen om Picardyë te dekken, terwyl, van zynen kant, Philip II insgelyks met zyn overwinnend heir vooruit trok en doordrong tot aen de Authie⁽¹⁾, alwaer hy Doulens⁽²⁾ scheen te willen belegeren. Hier konden dan, van dag tot dag, de beide vorsten andermael de krygskans wagen, en hadde het van den hertog van Guise afgehangen, het zou er welhaest op zyn geweest; maer Hendrik II had daer weinig lust voor: hy ook zat schrap, en wist niet waer penningen te krygen om de menige huerlingen te betalen, welke hy in zynen dienst genomen had. Daerby kwam dat hy zeer verlangde om zynen

(1) Fransche rivier die nagenoeg dezelfde rigting van 't oosten naer 't westen volgt als de Somme en, vier mylen benoorden deze, met haer in de Manche uitloopt.

(2) Fransche stad op den regten oever der Authie, welke daer nog niet bevaerbaer is.

[p. 38]

vertrouweling den konstabel de Montmorency, den heer van Thermes en andere aenzienlyke krygsgevangenen verlost te zien: zoodat hy in het hart zich meer geneigd voelde tot vrede, dan om de worsteling voort te zetten.

In dezelfde stemming was koning Philip, die mede veel huerbenden te onderhouden, en misschien nog grooter gebrek aen geldmiddelen had, behalve dat hy haekte naer het oogenblik van naer Spanje te kunnen vertrekken, om ook daer bezit te nemen van de hem afgestane koningryken.

By deze wederzydsche gemoedsgesteldheid kon men voorzien dat er eerlang van vrede zou getaeld worden. Inderdaed, reeds vóór het einde van Augusty, hadden de kardinael van Lorreynen.⁽¹⁾ en de bisschop van Atrecht elkander getoetst wegens de inzigten hunner vorsten⁽²⁾; maer toch gingen er nog meer dan vyf weken om met voorloopige onderhandelingen⁽³⁾, eer het tot een

(1) De eigen broeder des hertogs van Guise.

(2) Zie de Papiers d'état, V, bl. 168, en vergelyk het datum eener volgende oorkonde, aldaer, bl. 169.

(3) Zie daer veel over in de Papiers d'état, V, bl. 169-227.

[p. 39]

wapenstilstand kwam⁽¹⁾, en de gevolmagtigden van beide kanten genoemd werden⁽²⁾ om, te samen met de gezanten van Engeland, in de abtdy van Cercamp⁽³⁾ aen den vrede te gaen werken. Zy vergaderden den 15 October en schenen allen van goeden wil; maer hunne taek was moeijelyk. De onzen vroegen ontruiming en wedergaef van alle de plaetsen door de krygvoerende partyen op elkander veroverd of aengematigd sedert den Crespyschen vrede van 1544⁽⁴⁾. Meteen vor-

(1) Zie de oorkonde by Du Mont, V, 1^re Part. bl. 34. De twee koningen dankten hunne huerbenden af, om hunnen goeden wil te toonen, maer tevens om de kosten te sparen. Zie de Papiers d'état, V, bl. 237, vlgg.

(2) Het waren, voor Philip, de hertog van Alva, de prins van Oranje, Ruy-Gomez graef van Melito, Antonis Perrenot bisschop van Atrecht en Viglius van Zuichem president van den Priveën-Raed; voor Hendrik II, de konstabel Montmorency, Jean de Morvilliers bisschop van Orleans, Jacques d'Alban de Saint-André maerschalk van Frankryk, de kardinael van Lorreynen en Claude de l'Aubespine secretaris van Staet en van Finantiën. Zie de Papiers d'état, V, bl. 227 en 229.

(3) Eigentlyk Cercamp-sur-Canche, in het graefschap van St.-Pol.

(4) Zie ons negende Deel, bl. 586.

[p. 40]

derden zy, in Philips naem, dat de staten van Savoyë, waer de Franschen sedert jaren meester van waren, aen Emmanuel-Philibert afgestaen wierden als eenigsten erfgenaem van wylen diens vader hertog Karel III⁽¹⁾. Onbillyk mag men die eischen niet heeten; maer zy waren hoogst bezwarend voor Frankryk dat aldus nagenoeg twee honderd steden, vestingen en sloten, zoo in Italië als in de Nederlanden weêr te geven had, terwyl het slechts een dry- of vyftal plaetsen, onlangs ontweldigd in het dusgenaemd Vermandois en Picardyë, terug zou krygen, naest den blooten grond van het vernietigde Theruanen⁽²⁾ en 't geen daer van afhing. Hier kwam nog by dat de Engelsche gezanten, van hunnen kant, de stad Calais wedervroegen, en ja daer sterk op aendrongen, verzekerende dat, indien zulks niet toegestemd wierd, zy naer hun land niet zouden durven terugkeeren, uit

(1) Zie ons negende Deel, bl. 662, aenteek. 3. - Van omstreeks 1536 was Karel III zoo goed als beroofd geweest van zyne staten; en toen hy in 1553 te sterven kwam, kon by aen zynen zoon niets nalaten, waerom deze laetste dan ook in dienst bleef van zyn keizerlyken oom, en vervolgens in dien van Philip II.

(2) Zie ons negende Deel, bl. 660, aenteek. 1.

[p. 41]

vrees van door het volk gesteenigd te worden⁽¹⁾.

Deze laetste moeijelykheid scheen nog wel de grootste, dewyl koning Philip de vorderingen der Engelschen ondersteunen moest, om zyne gemalin niet te verkroken, die vooral gehecht was aen het bezit van Calais⁽²⁾. Aldus stonden de zaken; het is te zeggen dat men tot geene beslissing geraken kon, toen, den 17 November, de koningin Maria, aen eene kwynende ziekte kinderloos overleed in den ouderdom van bykans 43 jaren⁽³⁾ en opgevolgd werd door hare zuster Elisabeth⁽⁴⁾. Hiermede veranderden op eens de omstandigheden, vooral sedert dat koning Philip, te vergeefs de hand van Elisabeth gevraegd hebbende, geene doorslaende reden meer had om de engelsche be-

(1) Zie al de byzonderheden tot die onderhandelingen betrekkelyk, in de Papiers d'état, V, bl. 233-370. Zie mede eene reeks van brieven in de Bullet. de la Commiss. d'Histoire, 2^e série, XII, bl. 247-70.

(2) Het verlies van Calais had haer dusdanig getroffen, dat zy gewoon was te zeggen: ‘Als ik kom te sterven, zal men Calais op myn hart geschreven vinden.’ Zie Prescott, I, bl. 258.

(3) Zie ons negende Deel, bl. 666, aenteek. 2.

(4) Zie daer, aenteek. 3.

[p. 42]

langen voor te staen. Ook werden de onderhandelingen, eenige weken van wederzyde afgebroken, weldra hernomen, maer dit mael te Cateau-Cambrésis⁽¹⁾, alwaer zy dan ook met beteren spoed voortgezet werden⁽²⁾ en eindelyk uitliepen op den vrede van 1559. Namelyk den 2^den April kwam er een verdrag tot stand tusschen Frankryk en Engeland⁽³⁾, en daegs daerna sloten de twee koningen een vasten vrede waerby Hendrik II, mag men zeggen, alles toegaf en de meeste opofferingen deed niet alleen aen onzen vorst, maer tevens aen diens bondgenooten zoo in als buiten Italië, toonende aldus dat het hem waerlyk ernst was om een eind te stellen aen de lange worsteling door zyn' vader begonnen en door hem voortgezet. Zulks bleek nog uit andere bepalingen: een dubbel huwelyk werd besproken; koning Philip zou in den echt treden met Hendriks dochter Isabelle⁽⁴⁾, en de hertog

(1) Zie ons negende Deel, bl. 580, aenteek. 1.

(2) Zie er de meeste byzonderheden van in de Papiers d'état, V, bl. 419-584.

(3) Zie de teksten van een voorloopig verdrag nopens Calais, en van het vrede-tractaet, by Du Mont, V, P. I, bl. 28-34.

(4) Zie het contract van huwelyk by Du Mont, V, P. I, bl. 47.

[p. 43]

van Savoyë met Hendriks zuster Margareet van Frankryk⁽¹⁾ die, behalve dat haer verloofde in bezit zyner staten hersteld moest worden, hem nog eenen aenzienlyken bruidschat meê zou brengen⁽²⁾.

De fransche vorst had twee maenden tyds om de plaetsen te ruimen welke, volgens het akkoord, hier te lande en in Italië, aen hare vorige eigenaers moesten wederkeeren. Daerna zou koning Philip, binnen de maend, insgelyks teruggaef doen van St. Quentin en andere steden aen zyn toekomstigen schoonvader en hem, middelerwyl, vier pandslieden laten kiezen, tot dat alles behoorlyk geregeld en afgedaen ware⁽³⁾. Hendrik koos den hertog van Alva, dien van Aerschot⁽⁴⁾, den graef van Egmont en den prins van Oranje. Deze laetste vertrok, in den loop van Juny, naer Parys, om daer tevens de huwelyksplegtigheden van 's konings

(1) Zie de huwelyks-voorwaerde aldaer, bl. 50.

(2) Zie den tekst van dezen vrede by Du Mont, bl. 34, vlgg. of in de Placcaerten van Brabant, III, bl. 696-710.

(3) Zie artikel 44, in de Plac. van Brab. bl. 707.

(4) Philip III van Croy, hertog van Aerschot, prins van Chimay, van Château-Porcean en van het H. Ryk, graef van Beaumont, heer van Rotselaer, van Bierbeek, van Heverlé, enz. enz. Zie Butkens Supplém. I, bl. 261.

[p. 44]

dochter by te woonen⁽¹⁾, en werd er zeer wel onthaeld. Hy was van alle de feesten; hy nam deel aen alle de vermakelykheden van het Hof; hy vergezelde den koning op de jagt, en maekte kennis met den admirael de Coligny en met andere hoofden der Hugenoten⁽²⁾, die hem sedert dikwerf in de hand werkten⁽³⁾. Ja meer, indien men hem gelooven moest, zoude hy uit den mond van koning Hendrik zelf gehoord hebben welke middelen deze met den hertog van Alva, Philips plaetsvervanger, beraemd had om de kettery in Frankryk zoo wel als in de Nederlanden uit te roeijen⁽⁴⁾; doch van zulk byzonder verbond is geen spoor in de Geschie-

(1) By die plegtigheden werd Philip II vertegenwoordigd door den hertog van Alva.

(2) Volksnaem der Calvinisten in Frankryk, naer het schynt enkel eene verdraeijing van het duitsche Eidgenossen, dat is, door onderlingen eed aen elkander verbonden, eedgenooten.

(3) Zie Vander Vynckt, II, bl. 124.

(4) Zie dat feit vermeld door prins Willem in zyne dusgenaemde Apologie van 1581 (uitgave van Brussel by Lacroix en Van Meenen, 1861), bl. 88. Volgens Prescott, II, bl. 41, zou de prins daer aenstonds kennis van gegeven hebben aen zyne vrienden, en een zyner brieven in 's konings handen gevallen zyn.

[p. 45]

denis te vinden, en het komt ons veel waerschynlyker voor dat alles zich bepaeld heeft tot hetgeen in den vrede van Cateau-Cambrésis besproken werd, namelyk dat de beide vorsten hun best zouden doen om het onderbroken Concilie van Trenten op nieuw vergaderd⁽¹⁾ en, door dit middel vooral, de eenheid van geloof in de Kerk hersteld te krygen⁽²⁾. Oranjes bewering is dan voor 't minst twyfelachtig; maer wat, van den anderen kant, blykt zeker te wezen, is Willems eigen verklaring, in zyne Apologie uitgebragt, dat hy van toen af het opzet maekte om de Spanjaerts uit onze provinciën te helpen verdryven⁽³⁾. Men mag dus niet zeggen dat hy, in zyne gedurige tegenwerking, geen voorbedacht plan gevolgd heeft, maer van lieverlede en door de omstandigheden is aengeleid geworden om zich tegen des konings bevelen te verzetten: neen, Willem zelf leugenstraft zulke onderstelling,

(1) Zie ons negende Deel, bl. 643, en de aenteek. 1.

(2) Zie artikel 2 van het Tractaet, in de Placcaerten van Brabant, III, bl. 697.

(3) Zie hier 's mans woorden: ‘Je confesse que des lors j'entrepris à bon escient d'aider à faire chasser cette vermine d'Espaignols hors de ce païs,’ enz. Zie Apologie, bl. 89, en Van der Haer, bl. 107-108.

[p. 46]

en zy strydt daerenboven met het gekend karakter van dien doorslepen staetsman die, verre van zich te voegen naer toevallige gebeurtenissen, deze integendeel heimelyk wist aen te brengen, om er zyn voordeel uit te trekken en ze te doen strekken tot het einde, door hem bedoeld.

De ondertrouw van koning Philip met Isabelle van Frankryk werd te Parys gevierd den 24 Juny⁽¹⁾, maer kostte, op zekere wyze, het leven aen Isabelles vader. Onder vele andere feesten had er, den 29^sten, een steekspel plaets, by hetwelk de fransche koning, na een aental ridders uit den zadel gestooten te hebben, voor het laetst den graef van Montgomery uitdaegde om samen eene lans te breken. Dit geschiedde: de beide kampvechters bestegen hunne peerden, doorliepen het strydperk en stortten elkander op het lyf met gelyken moed; maer des graven speer trof zoo geweldig Hendriks helm, dat het vizier er van opensprong, en eene splinter der gebroken speer den koning boven het linker oog dusdanig wondde, dat hy er van suize-

(1) Wy zeggen de ondertrouw, want Isabelle werd eerst den 5 January 1560 naer Spanje geleid, en het huwelyk voltrokken den 2 February.

[p. 47]

bolde en over dood in de armen zyner edellieden viel. Hy bekwam niet te min, doch verloor weldra spraek en kennis. Te vergeefs zond Hendriks schoonzoon Philip den beroemden heelmeester Andreas Vesalius naer Parys om den gekroonden lyder te redden: hy kwam te laet; Hendrik II stierf den 10 July ruim veertig jaren oud zynde, en na eene regeering van twaelf.

Dit ongelukkig toeval had echter geen beletsel gesteld aen den echt des hertogs van Savoyë met Hendriks zuster Margareet: neen, hy werd ingezegend twee dagen voor de dood des konings, doch zonder openbare plegtigheden.

Weldra kwam Emmanuel-Philibert naer Brussel, om de noodige voorbereidselen te maken tot zyn vertrek naer Savoyë. De koning, van zynen kant, was nu ook inzonderheid bedacht om eindelyk de reis naer Spanje te ondernemen, dewyl hy, sedert den afstand van keizer Karel, zyne spaensche ryken nog niet bezocht had. Hy moest derhalve in tyds voorzien in het bestier der Nederlandsche provinciën, en beginnen met een nieuwen stadhouder aen te stellen in de plaets des hertogs van Savoyë die, zoo lang Philip zyn verblyf in België

[p. 48]

had gehouden, voornamelyk met de krygszaken was belast geweest, maer wiens opvolger voortaen den landvorst in alles zou moeten vervangen. Deze keus bragt veel zwarigheid meê: niet dat de persoonen ontbraken om zoo gewigtig eene taek op te laden; maer omdat deze niet mogt toevertrouwd worden dan aen iemand op wien de koning volkomen staet kon maken. De prins van Oranje, het hoofd, mag men zeggen, van den Nederlandschen adel, en ja in hooge achting by de Grooten, zou den post van algemeenen stadhouder niet geweigerd hebben, en trouwens, niemand scheen meer bevoegd om de teugels van het landbestier te voeren, ervaren als hy was zoo wel in staets- als in oorlogszaken, voorzigtig daerenboven en doortrapt, kunnende zyne plannen verbergen en ze niet te min te goeder ure krachtdadiglyk doorzetten⁽¹⁾. Maer uit dien hoofde zelf kon Philip hem zyn vertrouwen niet geven. Hy had hem reeds in meer dan eene omstandigheid leeren kennen, zyne eerzucht geraden, zyne tegenkantingen beproefd; hy

(1) Zie over 's mans talenten en uiterlyk gedrag eene merkweerdige getuigenis by Gachard, Correspondance de Guillaume le Taciturne, II, bl. iii.

[p. 49]

twyfelde vooral aen zyne regtgeloovigheid: want alhoewel prins Willem voor het uitwendig katholyk scheen⁽¹⁾, bleek het genoegzaem, door zyne betrekkingen met de Protestanten van Duitschland en de fransche Calvinisten, dat de andersgezinden van hem niet veel zouden te vreezen hebben. Kortom, Oranje was de man niet aen wien de algemeene landvoogdy kon of mogt opgedragen worden.

Maer daer werd ook gesproken van graef Lamorael van Egmont, en deze vond vooral den meesten byval onder de burgeryën. Sedert zyne dubbele victorie van Saint-Quentin en van Grevelingen, was hy het troetelkind der menigte geworden; hy kon in het openbaer niet verschynen, of het volk juichte hem toe en deed hem allerhande eer aen, iets wat zyne ryzige gestalte, zyne ridderlyke houding en zyn innemend gelaet nog bevorderden. Hy was daerenboven van hoog-adelyke afkomst, stammende door zyn' vader uit het hertogelyk huis van Gelder⁽²⁾ en had van zyne moeder, Cisca van Lux-

(1) Zie het pasgenoemd werk, bl. iv, vlg.

(2) Zie Supplément au Nobiliaire des Pays-Bas, I, bl. 57, vlgg. Zie mede een opstel over de heeren en graven van Egmont, in de Bulletins de la Commiss. d'Histoire, 2^e série, IX, bl. 13-70.

[p. 50]

emburg, het prinsdom van Gaveren⁽¹⁾ geërfd⁽²⁾. Zyn huwelyk met Sabina van Beijeren⁽³⁾ had 's mans aenzien nog vermeerderd en, na, om zyne groote diensten, door keizer Karel te zyn verheven geworden tot de weerdigheid van Vliesridder, in een kapittel gehouden te Utrecht anno 1546⁽⁴⁾, had hy van dag tot dag nog meerder blyken gegeven van zynen heldenmoed en van zyn krygsbeleid.

(1) Het graefschap van Gaveren was, in 1540, door keizer Karel tot een prinsdom verheven geworden ten voordeele van Francisca. Zie Supplément au Nobiliaire des Pays-Bas, I, bl. 83, vlgg.

(2) Hy was daerenboven heer van Fiennes (aen de kanten van Calais), van Gaesbeke by Brussel, van La Hamaïde in het Henegauwsche (op welks kasteel hy in 1522 geboren was) en van vele andere plaetsen zoo in Noord- als in Zuidnederland. Zie het pasgenoemd Supplément, etc. bl. 65, vlgg.

(3) Dochter van den Paltsgraef van Simmeren en van Beatrix van Baden. Sabina voerde den titel van hertogin in Beijeren. Het huwelyk werd ingezegend te Speyer, den 8 Mei 1544, in het bywezen van keizer Karel en diens broeder, welke beide deel namen aen het bruiloftfeest.

(4) Zie ons negende Deel, bl. 594.

[p. 51]

Maer was de graef van Egmont een uitstekend man op het oorlogsveld, in de raedzael miste hy doorzigt en oordeel, wankende in zyne meeningen en besluiten, latende, zonder het te weten, zich leiden en misleiden door die hem wisten te vleijen, ja over de zaken van het grootste gewigt in en uit sprekende, volgens de persoonen met wie hy zich bevond⁽¹⁾.

Met zulk een onstandvastigen geest, kon Egmont niet geschikt wezen om de hooge landvoogdy, te midden van moeijelyke omstandigheden, waer te nemen. Hadde Philip hem aen het hoofd der regeering geplaetst, niet de graef, maer zyn vriend Willem van Nassau, die hem kende, en ongelyk meer verstand had, zou door Egmonts handen het land bestierd en de zaken in den war hebben gebragt, gelyk hy sedert deed op eene verschillende wyze.

Maer de koning was nimmer ernstig bedacht geweest om een dier beide edellieden tot zynen stad-

(1) Te Brussel kwam hy uit voor de vryheid van godsdienst, en in Spanje toonde hy zich byzonder yverig tot handhaving der oude geloofsleer. Zie Groen van Prinsterer, I, bl. 172 * en de aenteek. 5.

[p. 52]

houder aen te stellen. Sedert het vertrek van keizer Karel naer Spanje, was deze in de Nederlandsche provinciën vertegenwoordigd geweest, eerst door zyne moeije, vervolgens door zyne zuster: zoodat Philip met reden vreezen mogt dat hy het nationael gevoel zou gekwetst en vooral jaloersheid onder den adel verwekt hebben, met iemand aen te stellen van minderen rang. Het voorzigtigste was zich te doen vervangen door eenen vorst of vorstin van koninklyken bloede, en daerdoor zelf verheven boven alle yverzucht⁽¹⁾. Doch hier ook ontmoette hy moeijelykheden. Zyne eigen nicht de hertogin weduwe van Lorreynen⁽²⁾, in dat oogenblik zeer kort van geld zittende en ten andere eerzuchtig van aert, kwam er opentlyk voor uit om tot het algemeen stadhouderschap genoemd te worden⁽³⁾. Zy was hier te lande opgevoed⁽⁴⁾; zy had veel by-

(1) De koning zou niet geaerzeld hebben om zynen zoon tot het stadhouderschap der Nederlanden te noemen; maer don Carlos was, in 1559, nog te jong om zulken post te vervullen, geboren zynde den 8 July 1545. Zie ons negende Deel, bl. 592.

(2) Zie daer, bl. 648, aenteek. 4.

(3) Zie de Papiers d'état, V, bl. 623-27.

(4) Zie ons negende Deel, bl. 371, en de aenteek. 4.

[p. 53]

gebragt om den vrede van Cateau-Cambrésis door den franschen koning te doen aennemen⁽¹⁾, en vond grooten steun onder den adel, vooral by den prins van Oranje die, het jaer te voren, zyne gemalin verloren hebbende⁽²⁾, reeds plannen smeedde om de dochter der hertogin⁽³⁾ ten huwelyk te vragen⁽⁴⁾, waerdoor hy alweder middel hadde gevonden om den meesten invloed op het landbestier uit te oefenen. Maer Christien van Denemarken stond den koning niet aen; haer zoon, hertog Karel, was reeds getrouwd met de zuster van Frans II⁽⁵⁾, weshalve zy te nauw in betrek-

(1) Zie de Papiers d'état, V, bl. 582-84.

(2) Anna van Egmont was gestorven den 24 Maert 1558, latende haren echtgenoot eenen zoon na, Philip-Willem graef van Buren, geboren den 19^den December 1554, en eene dochter Maria, geboren den 7 February 1556, sedert gehuwd aen den graef van Hohenlohe.

(3) Namelyk Christinas tweede dochter Dorothea, sedert in den echt getreden met hertog Eric van Brunswyck-Göttingen.

(4) Zie Strada, I, bl. 25; Pont. Heut. bl. 359 en Van der Haer, bl. 127. Zie mede Groen, I, bl. 35.

(5) Frans II, oudste zoon van wylen Hendrik II, was hem, den 10 July 1559, op den troon gevolgd. Zyne zuster Claudia had reeds van in February het huwelyk aengegaen met hertog Karel van Lorreynen, sedert bygenaemd den Groote.

[p. 54]

king stond met het naburige Frankryk, om haer de belangen onzer provinciën toe te vertrouwen.

Doch terwyl er van dat alles aen het hof zoo wel als onder den adel gesproken werd, begon op eens het gerucht te loopen dat de landvoogdy aengeboden was aen en ingewilligd door Margareet van Parma, Philips halve zuster⁽¹⁾, welke eerlang te Brussel verwacht werd. Deze benoeming scheen vooral het werk te zyn van den Atrechtschen kerkvoogd die, van dat oogenblik af, zich de vyandschap van Oranje en Egmont over het hoofd trok⁽²⁾; maer verre van aen het volk te mishagen, werd zy over 't algemeen in de provinciën toegejuicht. Margareet, sedert 1538 gehuwd aen Octavio Farnese hertog van Parma, was in België geboren⁽³⁾

(1) Zie ons negende Deel, bl. 342, aenteek. 1.

(2) Zie Van der Haer, bl. 127-28. Zie mede Nic. Burgundus, Historia belgica (uitgave van Halle in Saxen, 1708), bl. 10. Het verdient echter opgemerkt dat die vyandschap zich zoo haest nog niet vertoonde, maer voor goed uitbrak na de verheffing van Granvelle tot de weerdigheid van kardinael. Zie Gachard, Corresp. de Guillaume le Taciturne, I, bl. xli.

(3) Namelyk in Juny 1522; maer de plaets of de dag kent men met geene zekerheid. Zie den Messager des Arts, enz. van 1836, bl. 419.

[p. 55]

en opgevoed geweest aen het hof van Karels zuster Maria, die in haer veel aenleg merkende, en als voorziende dat zy tot eenen hoogen stand verheven zou worden, niets verzuimd had om haer daertoe voor te bereiden⁽¹⁾. Van den anderen kant was, sedert eene halve eeuw, de natie gewend aen vrouwenregering, en mogt dus verhopen even gelukkig te zullen zyn onder het bestier van Philips zuster, als zy het geweest was onder de eerste Margareet en dier opvolgster de koningin Maria. Trouwens, in vreedzame tyden zou die hoop vervuld zyn geworden; want de verkozen landvoogdes was eene vorstin van groote bekwaemheid, wys en voorzigtig, ja tot het bestier geschapen. Maer in 1559, te midden van vele en zware moeijelykheden, was eene vrouw te zwak om de rust der provinciën en meteen het gezag des afwezigen landheers naer eisch te handhaven. Daer behoorde een man toe, een man van doorslaende talenten en van kloeken aert, die by het burgerlyk het krygsbewind voegen kon, om des noods zich aen het hoofd des legers te

(1) Strada heeft over dit alles uitgeweid, I, bl. 26-31.

[p. 56]

vertoonen, en voorzien van de noodige volmagt om in alles te handelen volgens de omstandigheden van het oogenblik. Hadde de koning, by zyn vertrek uit deze landen, den hertog van Alva tot algemeenen stadhouder willen of kunnen aenstellen, de langdurige onlusten, sedert voorgevallen, waren misschien vermyd geweest, terwyl, in 1567, dezelfde man niet meer dienen kon dan om 's lands rampspoed en val te verhaesten.

De dry Collaterale Raden, door wylen keizer Karel, ten jare 1531, ingesteld⁽¹⁾, bestonden nog immer, doch waren voor het oogenblik onvolledig, zoodat de koning de openstaende plaetsen diende aen te vullen. Zoo moest hy al mede, vóór zyn vertrek, nieuwe stadhouders aenstellen in de provinciën welke er geene hadden of in dezelfde handen niet konden blyven, gelyk hy er dan ook al zyn werk behoorde van te maken om de afgestorven Vliesridders⁽²⁾ te vervangen door den keus van nieuwe leden. Deze verschillende belangen waren

(1) Zie ons negende Deel, bl. 437, vlgg. Zie mede Van der Haer, bl. 112, vlgg.

(2) Deze afgestorvenen waren ten getalle van veertien. Zie Reiffenberg, Histoire de l'Ordre, bl. 477.

[p. 57]

inzonderheid toevertrouwd aen de zorg van den Atrechtschen kerkvoogd, terwyl de vorst zelf de gedeputeerden der provincieele Staten tegen het einde van Juny naer Brussel riep, om te voorzien in 's lands geldbehoeften.

Deze behoeften waren groot: men had miljoenen noodig alleen om de achterstallige soldy der Duitschers⁽¹⁾ te betalen⁽²⁾. Wel is waer dat de koning zich vrywilliglyk belastte met ongeveer twee derden dier schuld, gelyk hy al mede de kosten en onderhoud op zich nam van nagenoeg dry duizend Spaensche voetknechten welke hy goedgevonden had in onze provinciën te laten: zoodat hy deze het minste mogelyk opleggen wilde, dewyl zy in de laetste oorlogen zoo veel hadden te dragen gehad⁽³⁾. Philip deed werkelyk eene zeer gematigde

(1) Die vreemdelingen waren nog grootendeels in het land, en gedroegen zich slecht.

(2) Zie Gachard in de Revue de Bruxelles van December 1839, bl. 22, vlgg.

(3) De prins van Oranje, in zyne dusgenaemde Justificatie van 1568, wil dat de Nederlanden, gedurende de tien jaren van kryg met Frankryk, wel veertig miljoen gulden opgebragt hadden. Zie de uitgave van Brussel, 1861, bl. 160.

[p. 58]

vraeg⁽¹⁾, welke dan ook door de gedeputeerden gunstiglyk ontvangen werd; maer de bede moest toch door iedere provincie toegestemd worden, waer al wederom tyd toe noodig was⁽²⁾, terwyl de koning van dag tot dag onverduldiger werd om naer Spanje te verreizen. Hy koos dan eerlang of bevestigde de leden der dry Collaterale Raden, namelyk, voor den Staetsraed den bisschop van Atrecht; graef Karel van Berlaymont in het Henegauwsche⁽³⁾, tevens voorzitter van den Finantie-raed; Viglius⁽⁴⁾

(1) Zie Gachard, op. et loc. cit.

(2) De zaek kreeg zelfs haer volle beslag niet dan na Philips vertrek. Zie Gachard in de Revue de Bruxelles van December 1839, bl. 24 en 31.

(3) Deze edelman bezat nog andere leenen, was Opper-jagtmeester van Brabant en Vlaenderen en Groot-Baljuw van het land en stad Namen. In 1559 droeg hy slechts den titel van baron; maer in 1574 verhief koning Philip zyne baronie van Berlaymont tot een graefschap, weshalve wy hem hier, naer het voorbeeld der meeste schryvers, van eerst af den naem van graef geven. Zie Supplément au Nobiliaire des Pays-Bas, II, bl. 16, vlgg.

(4) Een voornaem, naer het schynt, verbasterd uit Vigilius. Zie Hoynck van Papendrecht, Analecta Belgica, I, P. I, bl. 6 en 65.

[p. 59]

van Aytta⁽¹⁾ van Zuichem⁽²⁾, mede president van den Priveën-Raed⁽³⁾; den prins van Oranje, den graef van Egmont en Philip van Stavele, heer van Glayon⁽⁴⁾.

(1) Familienaem, afgeleid van een landgoed of villa aen 's mans voorouders toebehoorende, naby Roerdehuysen in Friesland. Zie Hoynck, bl. 3, 55 en 206.

(2) Friesch dorp in de buert van Leeuwarden, waer 's mans vader geboren en zyn oom pastoor geweest was. Om deze dubbele reden, en omdat zyne familie daer eigendommen bezat, had hy dien naem aengenomen en teekende gewoonlyk Viglius Zuichemus. Zie daer, bl. 6 en 64.
Viglius werd geboren den 19 October 1507, te Barrahuys, een landgoed naby Wirdum in Friesland. Zie daer, bl. 5 en 58.

(3) Viglius werd van zyne tydgenoten, zoo vyanden als vrienden, gehouden voor een allerkundigst en voorzigtig man en voor den grootsten regtsgeleerde zyner eeuw. Zie zyn leven, door hem zelf geschreven of opgegeven, by Van Papendrecht, aldaer, bl. 4-54, en gevolgd van uitgebreide noten. Zie mede een verdienstelyk opstel des heeren De Smet, in de Revue de Bruxelles van February 1838, bl. 1-22, en voortgezet in die van April, bl. 77-99.

(4) Zie, over dien edelman, het Suppl. au Nobil. des Pays-Bas, II, bl. 39, vlgg. en over de leden van den Staetsraed, het Recueil et Mémorial des troubles van Joachim Hopperus, in Hoynck van Papendrechts Analecta, II, P. II, bl. 19. By de hier opgegeven leden voegt Juste, I, bl. 161, nog een' zevende, Simon Renard, heer van Bremont in Franche-Comté. Volgens Papendrecht, bl. 117, was die edelman te voren lid geweest van den Priveën-Raed; maer het schynt wel dat hy sedert in den Raed van State gezeteld heeft, ofschoon hy weinig trouw verdiende en een zeer kwaedaerdig mensch was. Zie Groen van Prinsterer, I, bl. 261.

[p. 60]

Volgens de instructiën, door den koning aen zyne zuster gegeven⁽¹⁾, moesten de dry Collegiën gescheiden blyven, zonder inmenging van het eene in de werkzaemheden van het andere; doch voor zaken van een algemeen belang of van byzonder groot gewigt, mogt de landvoogdes de leden van alle dry vereenigen, ja, des noods ook de Vliesridders, de stadhouders of gouverneurs der provinciën, de leden van den Mechelschen Hoogen-Raed, alsmede, naderhand, niet alleen 's lands bisschoppen, maer zelfs andere aenzienlyke persoonen naer Brussel roepen, en plaets doen nemen in de raedzael.

Behalve de opgenoemde dry Collegiën, stelde de

(1) Zie daer de teksten van by Gachard, Corresp. de Phil. II, II, bl. 467 en 469. Zie mede Hopperus, loc. cit.

[p. 61]

koning nog eene soort van geheimen Raed aen, meer gekend onder den naem van Consulta, zullende bestaen uit dry leden van den Staetsraed, in welke hy volle vertrouwen mogt hebben, namelyk den bisschop van Atrecht, den graef van Berlaymont en den president Viglius. Deze moest de gouvernante inzonderheid raedplegen voor geestelyke aengelegenheden, alsmede voor zaken die spoediglyk afgedaen dienden te worden of van aert waren om tweespalt in den Staetsraed te verwekken. De hertogin mogt wel eens het gevoelen diens laetste ter zyde stellen, maer nimmer was het haer geoorlofd af te wyken van hetgeen de Consulta beslist had⁽¹⁾.

Thans moest de koning nog voorzien in het bestier der onderscheidene provinciën, hetzy door benoeming van nieuwe stadhouders, hetzy door bevestiging dergenen aen wie deze last vroeger reeds opgedragen was. Vlaenderen en Artois werden toevertrouwd aen den graef van Egmont⁽²⁾;

(1) Zie 's konings geheime instructiën aen Margareet gegeven den 8 Aug. 1559, by Gachard, aldaer, bl. 474-77. Zie mede Strada, I, bl. 32, en de Bullet. de la Commiss. d'Hist. 1^e série, IV, bl. 115.

(2) Zie 's mans lastbrieven, door Philip geteekend den 7 Aug. 1559, by Gachard, Corresp. de Philippe II, I, bl. 183.

[p. 62]

Holland, Zeeland en Utrecht aen den prins van Oranje⁽¹⁾, die sedert Franche-Comté daer nog by kreeg. Oostfriesland⁽²⁾, Overyssel, Groningen en Lingen⁽³⁾ werden gegeven aen Jan van Ligne graef van Arenberg. De graef van Berlaymont werd stadhouder van het Naemsche; Luxemburg bleef in de handen van Pieter-Ernest graef van Mansfeld, en Limburg in die van graef Jan van Over-Embden⁽⁴⁾. Henegau, met Valencyn en het kasteel van Kameryk, bleef aen Jan van Lannoy heer van Molembais die, het jaer daerna, gestorven zynde opgevolgd werd door zyn' schoonzoon Jan de Glymes, markies

(1) Zie daer, bl. 184, en den tekst in de Corresp. de Guillaume le Taciturne, I, bl. 487.

(2) Versta de hedendaegsche provincie van Friesland. Het dusgenaemde Westfriesland maekt thans deel van Noordholland.

(3) Naem van een klein graefschap aen het Overysselsche palende, in 1546 door keizer Karel aengeslagen op den graef van Tekelenburg en by zyne Nederlanden toegevoegd. Het maekt heden deel van Hanover. Zie Wagenaar, VIII, bl. 474.

(4) Zie, over dien edelman, Reiffenberg, Histoire de l'Ordre, bl. 451, aenteek. 3.

[p. 63]

van Bergen-op-Zoom⁽¹⁾. Het dusgenaemde Fransch Vlaenderen, of Ryssel, Douai en Orchies, werden toevertrouwd aen Jan van Montmorency, heer van Courrières in het Naemsche⁽²⁾; Doornik en zyn grondgebied aen Floris van Montmorency, baron van Montigny in het Oosterbantsche⁽³⁾, en eindelyk Gelderland met Zutphen aen Karel de Brimeu, graef van Meghem en heer van Humbercourt, een afstammeling van den ongelukkigen staetsman die, onder Maria van Burgondië, te Gent onthoofd werd⁽⁴⁾.

Alle die heeren waren ridders van het Gulden Vlies en hadden, elk in zyne provincie, niet slechts het hoogbewind over de burgerlyke zaken en het bevel over het krygsvolk, maer tevens, met de provincieele Raden, het algemeen opzigt over de be-

(1) Zie zyn' lastbrief in de Bulletins de la Commission d'Histoire, 2^e série, VIII, bl. 342. Zie ook, over zyne afkomst, Reiffenberg, Corresp. de Marguerite d'Autriche (Brussel, 1842), bl. 8, aenteek. 2.

(2) Zie Reiffenberg, Hist. de l'Ordre, bl. 451, aenteek. 1.

(3) Zie daer, bl. 478, aenteek. 2, en Moréri, uitgave van 1732, IV, bl. 178.

(4) Zie ons achtste Deel, bl. 625. - Zie Strada, bl. 20-21.

[p. 64]

diening van het regt, behalve alleen in Vlaenderen, alwaer de stadhouder zich met regtszaken niet te bemoeijen had⁽¹⁾. Wat Brabant en Mechelen raekt, daer werd geen byzondere gouverneur aen gegeven, omdat, reeds van in Karels tyd, die beide provinciën onder het onmiddelyk bestier van den algemeenen landvoogd gestaen hadden, en zulks noodig scheen ten einde alle conflicten van regtsmagt en gezag voor te komen, welke anders tusschen 's konings plaetsvervanger en een byzonderen stadhouder moeijelyk te vermyden zouden geweest zyn⁽²⁾.

Margareet van Parma kwam te Brussel aen den 27 July, en werd luisterlyk ontvangen van den koning die met haer, des anderendags, naer Gent vertrok⁽³⁾. Philip had daer de Vliesridders beroepen tegen den 29 July, om een kapittel der Orde te houden⁽⁴⁾ en de openstaende plaetsen aen te

(1) Zie den Mémorial van Hopperus, bl. 19.

(2) Zie Van der Haer, bl. 91, en Strada, bl. 22.

(3) De koning was, in het begin der maend, naer Gent gegaen, maer weder naer Brussel gekeerd om zyne zuster te ontvangen.

(4) Dit kapittel was het dry-en-twintigste, en tevens het laetste dat hier te lande gehouden is geweest. Sedert werden de Vliesridders niet meer gekozen door hunne medebroeders, maer door het hoofd der Orde genoemd.

[p. 65]

vullen. De leden vergaderden in Sint Baefs kerk, daertoe behoorlyk voorbereid en versierd, en alles geschiedde met de gewoone plegtigheden⁽¹⁾; maer wanneer het, den 3 Augusty, aenkwam op het kiezen van nieuwe leden, beproefde de koning eene teleurstelling die hem grieven moest. Hy had, een paer dagen te voren, in een kapittel zyne medebroeders ernstig vermaend om hunne stemmen niet te geven dan aen regtzinnige edellieden, als zynde de Orde voornamelyk ingesteld tot handhaving en uitbreiding van het katholyk geloof⁽²⁾. Philip voegde daer nog andere beweegredenen by; doch zulks belette niet dat de prins van Oranje, uit enkelen wrevel, onderscheidene ridders deed kiezen en ontvangen, welke hy wist den koning niet aengenaem te zyn⁽³⁾.

(1) Zie ons achtste Deel, bl. 32-33, in de aenteekeningen.

(2) Zie daer meer van by Reiffenberg, Hist. de l'Ordre, bl. 474. Zie mede ons achtste Deel, bl. 29, vlg. en twee belangryke brieven aen Granvelle, in de Papiers d'état, V, bl. 628-33.

(3) Willem zegt dit zelf in zyne Apologie van 1581, uitgave van Brussel, bl. 71, alwaer het luidt: il scait que, contre son advis et sa volunté nous eslcumes, au dernier chapitre de l'ordre tenu en ces païs, à pluralité de suffrages, plusieurs chevalliers, et les fismes recevoir. - Strada, bl. 58, meent dat het Floris van Montmorency was, en Antonis de Lalain graef van Hoogstraten. Zie welke andere leden daer nog genoemd werden, by Reiffenberg, Hist. de l'Ordre, bl. 477-78.

[p. 66]

Een nog grooter ongenoegen wachtte hem in de vergadering der algemeene Staten, mede te Gent beroepen⁽¹⁾ en aldaer byeen gekomen den 7 Augusty. De koning wilde op behoorlyke wyze afscheid nemen van zyne nederlandsche provinciën en hare vertegenwoordigers. Hy was vergezeld van hertog Emmanuël-Philibert en van zyne zuster Margareet, welke hy aen de Staten plegtiglyk voorstelde om van stonden af in bezit te treden van het stadhouderschap⁽²⁾. By deze gelegenheid voerde de bisschop van Atrecht het woord in Philips naem,

(1) Zie Philips brief van den 7 July aen den stadhouder van Henegau, by Gachard, Documents inédits, I, bl. 311.

(2) Margareets benoeming is gedagteekend uit Gent, den 7 Aug. Zie de oorkonde by Gachard, Corresp. de Phil. II, II, bl. 465. De koning legde haer een jaergeld toe van 70,000 gulden. Zie Juste, I, bl. 160, aenteek. 1.

[p. 67]

en gaf vooreerst de redenen te kennen welke het den vorst tot eene pligt maekten naer Spanje te vertrekken, daer hy anders zoo geerne hier gebleven ware. Vervolgens sprak hy van de groote opofferingen door Zyne Majesteit gedaen om de nederlandsche provinciën te ontlasten, en van de benoeming der hertogin van Parma, die altyd veel liefde had getoond voor haer geboorteland, waervan zy de twee talen sprak, en dat zy bestieren zou met even dezelfde volmagt als wylen de koningin Maria. De koning verzocht dan 's lands Staten aen zyne zuster te gehoorzamen gelyk aen hem zelven en, te samen met haer, yverig te werken tot de behoudenis van het voorouderlyk geloof in deze provinciën en tot de wering der nieuwe secten, niet min gevaerlyk voor den staet dan voor den godsdienst. Hy achtte zich in geweten verpligt den uitersten wil zyns vaders daeromtrent na te komen en in diens voetstappen te treden, willende geene nieuwe wetten voorschryven, maer alleen des keizers decreten over het stuk van godsdienst uitgevoerd hebben, inzonderheid dat van 1550⁽¹⁾, het-

(1) Zie daer den latynschen tekst van in de Placcaerten van Brabant, I, bl. 41-44.

[p. 68]

welk hy onmiddelyk na zyne bezitneming dezer landen had vernieuwd⁽¹⁾. Hy hoopte derhalve dat de gewestelyke stadhouders, de geregtshoven en de Staten daer insgelyks de hand zouden toe leenen. Eindelyk hy dankte hen voor al de diensten aen hem en aen zyne voorgangers bewezen, gevende van zynen kant de stellige verzekering dat hy, zoo dikwerf het noodig zou wezen, zyne nederlandsche onderdanen persoonlyk by zou staen, en alles besteden wat God hem gegeven had, tot hunne bescherming, hun geluk en hunne rust⁽²⁾.

Op deze koninklyke aenspraek gaven de Staten, des anderdags, een allenzins onbetamelyk antwoord, door den prins van Oranje ingeblazen⁽³⁾.

(1) Zie die vernieuwing of confirmatie, aldaer, bl. 45-55. - In denzelfden zin schreef Philip uit Gent, den 8 Aug. 1559, aen den Grooten Raed van Mechelen en aen de andere geregtshoven. Zie den tekst by Gachard, Documents inédits, I, bl. 332, vlgg.

(2) Zie den tekst dezer redevoering by Gachard, Documents inédits, I, bl. 313-22.

(3) Hy getuigt dat wederom zelf in zyne Apologie, uitg. van Brussel, bl. 90. Des prinsen groote voorstander en bewonderaer Lothrop Motley, in zyne Hist. de la fondation de la république des Provinces-Unies (uitgave van Parys, 1859), beweert (I, bl. 265) dat het vertoog der Staten door Oranje zelf onderteekend was; maer hy brengt daer geene bewyzen voor by, en de zaek is op zich zelve onwaerschynlyk.

[p. 69]

Een Gentsch edelman, de pensionnaris Borluut, sprekende in den naem van allen, wist op 's konings vertoog zoo goed als niets te zeggen; maer nam de gelegenheid waer om twee zeer ongepaste vragen uit te brengen: namelyk dat het den vorst behagen mogte alle vreemde krygslieden af te danken of te verwyderen, en onze grenssteden enkel door inboorlingen te laten bewaren, gelyk het mede te wenschen was dat 's lands zaken uitsluitelyk bestierd wierden onder toezigt en by raed van nationale heeren, zoo als het te voren altyd gepleegd was⁽¹⁾.

Men ziet wel waer de eerste dier vragen op doelde, namelyk op de Spanjaerts⁽²⁾ welke de

(1) Zie den tekst van het antwoord der Staten by Gachard, Documents inédits, I, bl. 323-25.

(2) Daer waren, als reeds gezegd is, ook nog eenige benden Duitschers in het land, eu van welke men te klagen had; maer de koning had, door den mond van Granvelle, verklaerd die weg te zullen nemen, zoo haest hy er betaling voor gevonden zou hebben.

[p. 70]

koning besloten had in het land te laten. Zy waren naer hier geroepen om de Belgen te helpen verdedigen tegen hunne eeuwige vyanden van het Zuiden, en hadden zich van die taek wel gekweten. Daerenboven waren zy de onderdanen van denzelfden vorst op gelyken voet als de Nederlanders, en moesten dus hier voor geene vreemdelingen gehouden worden, zoo min als de belgische krygsbenden die weleer keizer Karel naer Spanje of elders gevolgd waren. Deze eerste vraeg was dan volstrekt onbillyk; maer onbillyker nog mogt de tweede heeten waerby, volgens het gemeen gevoelen der schryvers, de bisschop van Atrecht beöogd werd⁽¹⁾. Granvelle inderdaed, alhoewel te Besançon geboren, kon men den naem van uitheemsch ambtenaer niet aenwryven, vooral sedert de Transactie van Augsburg, waerdoor het Burgondische graefschap met onze provinciën in denzelfden

(1) De heer Juste, bl. 158, aenteek. 1, verwerpt dat gevoelen, doch op gronden welke wy niet voor afdoend houden kunnen. Daer waren in 1559 reeds redenen genoeg voor sommige leden des Nederlandschen adels om op Granvelle gebeten te wezen, en zynen invloed by den koning te vreezen.

[p. 71]

Ryks-kreits was vereenigd geworden⁽¹⁾. Hy was wel ter dege een inlandsch edelman, met meer regt zelfs dan de prins van Oranje, van Nassauwsche herkomst, en alleen by erfenis van zyn' oom René bezitter geworden van nederlandsche leenen. Ten andere, mogt het al den koning niet vry staen vreemde stadhouders tot het bewind der provinciën te roepen, men kon hem toch het regt niet betwisten den Raed van State samen te stellen gelyk het hem beliefde, als die, met de gouvernante, des vorsten persoon verving boven en buiten al de provinciën⁽²⁾.

Geen wonder derhalve, zoo de dubbele eisch der Staten den koning dusdanig tegen het hoofd sprong, dat hy eensklaps opstond en de vergaderzael verliet, zeggende: ‘Waerom spreekt men dan ook niet van my af te danken, die hier insgelyks een vreemdeling en een Spanjaert ben⁽³⁾?’ De vorst

(1) Zie ons negende Deel, bl. 616, vlgg.

(2) Zie hoe Bilderdijk, als jurist, daerover redeneert in het zesde Deel zyner Geschiedenis, bl. 21-22. Zie mede Gachard in de Revue de Bruxelles van December 1839, bl. 28, vlgg.

(3) Zie Nic. Burgundus, bl. 17, en Van der Haer, bl. 110. Zie mede Prescott, II, bl. 40.

[p. 72]

bedaerde echter spoediglyk en gaf, den 9^den Augusty, een hoogstvoldoende antwoord aen de Staten, die waerschynlyk in den tusschentyd erkend hadden dat zy te verre waren gegaen. Philip zeide, of deed zeggen, dat het nimmer zyn voornemen geweest was het land door vreemdelingen te laten bestieren, als ten overvloede bleek uit de benoemingen zelf welke hy gedaen had. En wat de Spaensche voetknechten raekte, hy had die hier gelaten tot bescherming der provinciën tegen alle aenslagen van buiten, alsmede tot ontlasting der onderdanen, dewyl hy zelf voorzien zou in de soldy dier krygslieden. Hadde hy echter geweten dat hun verblyf hier te lande misnoegen moest baren, hy zou ze meê naer Spanje hebben genomen; doch nu was het te laet geworden en kon hy zyne afreis daer niet voor uitstellen. Intusschen beloofde hy na verloop van dry of vier maenden de Spaensche benden weêr te roepen, en zou middelerwyl de noodige maetregelen nemen opdat niemand van haer te lyden of te klagen hadde⁽¹⁾.

De Staten lieten zich deze laetste les voorlezen

(1) Zie den tekst van 's konings antwoord by Gachard, Documents inédits, I, bl. 326-29.

[p. 73]

zonder de minste tegenstribbeling, en de vergadering werd geheven, die zeker geen kleine wond in Philips hart na moest laten.

Den 10 Augusty vertrok de koning naer het dusgenaemde Sas van Gent, om vervolgens Zeeland te bereiken, alwaer zyne schepen hem afwachtten. Daegs daerna was hy te Middelburg⁽¹⁾, doch moest nog eenigen tyd toeven, uit hoofde van stormig weder. Den 24^sten kwam hy naer Zuidburg⁽²⁾ en, den volgenden dag, stak hy in zee uit de haven van Vlissingen⁽³⁾, met eene vloot van nagenoeg honderd bodems⁽⁴⁾, en vergezeld, onder anderen, van

(1) Zie Juste, I, bl. 168, aenteek. 2.

(2) Zie ons negende Deel, bl. 700, aenteek. 1. - In de Papiers d'état, V, bl. 641, staet een brief van den koning aen Granvelle, gedagteekend uit dat dorp. Maer de vorst moet in den tusschentyd naer Zierikzee zyn gegaen, want in dezelfde collectie (bl. 637) staet een brief van den 17 Aug. uit die stad geschreven.

(3) Philips vertrekdag wordt zeer verschillig opgegeven; maer het datum is vastgesteld door eenen brief der hertogin Margareet, aengehaeld by Gachard, Documents inédits, I, bl. 322, in de aenteek.

(4) Negentig, zeggen de meeste schryvers. Juste (bl. 169) spreekt van 200, en voegt daer nog byzonderheden by, waervan wy de gegrondheid niet kennen. Motley en Prescott, afgaende op de getuigenis van den onbeschaemden leugenaer Emmanuel van Meteren, beweren dat de koning zyne spyskamer deed voorzien van vyftien-duizend kapuinen, wat zeker belachelyk is.

[p. 74]

den graef van Hoorne⁽¹⁾ die, met den titel van Admirael der Nederlanden, meê naer Spanje ging.

Op het laetste oogenblik gebeurde er iets, dat wy niet mogen voorby zien. De koning zich naer de haven begevende om aen boord te gaen, werd, als 't betaemde, uitgeleid door zyne zuster en door de voornaemste heeren des lands, welke zich in twee reijen schikten om den vorst, by het doorgaen, den afscheidsgroet te geven. Onder hen stond ook de prins van Oranje en werd door Philip onderscheiden, die voor hem stil bleef staen om, met een amperen grimlach, hem te verwyten dat hy door heimelyke streken zyn' meester gedwarsboomd had. De prins, een weinig beteuterd, antwoordde op zachten toon dat, zoo er al iets gedaen mogt wezen wat den koning mishaegde, zulks alleen kon toegeschreven worden aen de eigen beweging der

(1) Zie over het geslacht van dien edelman, Reiffenberg, Histoire de l'Ordre, bl. 450, aenteek. 1, of het groot werk van Moreri, uitg. van 1732, II, bl. 178.

[p. 75]

Staten. Maer Philip, zyne gewoone kalmte te buiten gaende (hetgeen hem zelden voorviel) greep den prins boven de hand en schudde die, zeggende: ‘Neen, neen, de Staten niet; maer gy, gy, gy alleen⁽¹⁾.’

De koning had gelyk. Maer indien hy reeds zoo wel onderrigt was van Oranjes tegenwerking, waerom dan hem tot lid van den Staetsraed, tot stadhouder van onderscheidene provinciën en tot nog andere posten genoemd? De zaek is niet moeijelyk te verklaren. Het ware zeker onvoorzigtig en impolitiek geweest een' man van zoo verheven rang, van zoo grooten invloed en van zoo ongemeene bekwaemheid buiten bediening te laten, en hem aldus van eerst af tot een hoogst gevaerlyken vyand te maken. Daerentegen mogt de koning hopen dat, met hem een deel in het landbestier te geven, en hem aldus eene personeele verantwoordelykheid op te laden, Oranje zyne pligten vervuld zou hebben, des te meer zelfs, dewyl hy handelen moest onder het oog en de medewerking van def-

(1) No, no, los estados; ma vos, vos, vos. Zie Vandervynckt, II, bl. 26, alwaer hy het feit betoogt.

[p. 76]

tige collegas, op wier trouw de koning rekenen mogt. Misschien ook kende Philip nog geheel den grond niet van een mensch die by uitstek verborgen was, en niet zonder reden den bynaem van Zwyger heeft gekregen. In alle geval kan men de wysheid van Philips gedrag niet ontkennen.