Vaderlandsche historie. Deel 10

[p. 1]

Vaderlandsche historie.
Tiende deel.
Geschiedenis van Belgie onder de Spaensche heerschappy. I.

[p. 3]

Geschiedenis van Belgie onder de Spaensche heerschappy.

Eerste hoofdstuk.

karakterschets van philip ii. - het vyfjarig bestand van vaucelles wordt geschonden. - moeijelykheid om van de staten geld te krygen. - oorlog met de franschen in italië. - de koningin van engeland zendt hulp naer hier. - beleg van saint-quentin. - de konstabel van frankryk zoekt de stad te ontzetten. - nederlaeg der franschen. - uitslag van den kryg in italië. - voorbereidsels tot den veldtogt van 1558. - calais door de franschen ingenomen. - deze vallen in het luxemburgsche. - alsmede in west-vlaenderen. - slag van grevelingen. - nieuwe nederlaeg der franschen.

1555-1558.

Koning van Frankryk.	Keizer.
Hendrik II.	Ferdinand I.

Van alle de landen, welke onder den scepter van

[p. 4]

Karel den Vyfde gestaen hadden, was Spanje datgene op welks verkleefdheid hy het minst rekenen mogt. Karels langdurig verblyf in België dat hy, in 1517, met tegenzin verlaten had⁽¹⁾; zyne voorliefde voor de Nederlanders die hem naer Castielje gevolgd waren⁽²⁾; zyne kleinachting voor de spaensche volksregten, vryheden en gebruiken, hadden, van het begin zyner regeering af, de geesten van hem vervreemd, dusdanig dat hy de ryken van Arragon en Castielje, ofschoon hem erfelyk toegekomen, met kracht van wapenen aen zyn gezag had moeten onderwerpen⁽³⁾. Sedert, ja, was hy daer meester gebleven, doch nimmer geliefd van eene natie zoo trotsch op hare privilegiën, zoo vol van vooroordeelen tegen de Belgen, en zoo diep gevoelende dat zy aen de persoonlyke belangen van haren vorst gedurig werd opgeofferd. Karel kende die stemming der gemoederen beter dan iemand: hy wist dat Castiljanen noch Arragonners hem in hun hart verknocht waren; maer hy zocht op eene byzondere wyze de spaensche natie aen zyn

(1) Zie ons negende Deel, bl. 268, vlgg.

(2) Zie daer, bl. 293-94.

(3) Zie daer, bl. 319, vlgg.

[p. 5]

stamhuis te verbinden, namelyk door zynen eigen zoon, geroepen om hem op te volgen. Met dit oogmerk had hy Philip in Spanje laten woonen, en hem eene spaensche opvoeding doen geven, waerdoor de landzaten, adel en gemeente, zich een willekeurig en drukkend bestier getroostten, hopende met der tyd den geleden hoon te zullen gewroken zien door eenen vorst, die in hun midden geboren en groot geworden was. In dat vooruitzigt verdroegen zy alles, ontveinsden voorvaderlyke vrydommen en herkomsten, en gaven hun bloed en hunne schatten ten beste, by de herhaelde oorlogen die Karel meestal voerde in zyne hoedanigheid van Duitschen keizer of van eigenaer der Nederlandsche provinciën, maer zelden of nooit als koning van Spanje⁽¹⁾.

Ook werd Philip weldra de lieveling der spaensche natie, en Karel bereikte aldus zyn doel; doch meteen stelde hy het heil zyner Belgische onderdanen in het grootste gevaer. Hoe weinig kans toch had een vorst, toen ter tyd in Spanje geboren,

(1) Zie Bilderdijk, Geschiedenis des Vaderlands, VI, bl. 3, vlgg. Zie mede Prescott. Histoire du règne de Philippe II (Brussel 1860), I, chap. 2.

[p. 6]

in de spaensche beginselen opgevoed, niet sprekende dan de spaensche tael, immer omringd en onder den invloed van spaensche edellieden of gunstelingen: hoe weinig kans had hy van de Nederlanders, reeds lang tegen alles wat spaensch was ingenomen, met goeden uitslag te bestieren?

Philip had geen kwaed hart of ook geene kwade inzigten: neen, hy meende het goed met zyne nederlandsche onderdanen, en dacht niet om die van hunne aloude vryheden en privilegiën te berooven⁽¹⁾. Hy was zacht van aert, regtveerdig, mild, werkzaem, en by uitstek godsdienstig⁽²⁾; maer te spaensch van zeden en manieren voor de Belgen die in hem eenen vreemdeling zagen, en hem als dusdanig niet beminden, gelyk zy weleer Maximiliaen I om dezelfde reden niet bemind hadden. Zy vonden hem daerenboven te weinig van

(1) Zie Groen van Prinsterer, Archives de la maison d'Orange-Nassau, I (2^de uitgave), bl. 166 *.

(2) Dit getuigen alle de Venetiaensche gezanten die aen Philips hof verkeerd hebben. Zie de Relations des ambassadeurs Vénitiens sur Charles-Quint et Philippe II, uitgegeven door den heer Gachard (Brussel 1855), bl. 36, vlgg. bl. 122, vlgg. bl. 155, vlgg. bl. 171, vlgg.

[p. 7]

zeggen⁽¹⁾, al te statig in zyne houding⁽²⁾, vol van mistrouwen voor die hy niet wel kende, en daerom moeijelyk te genaken. Kortom, alles in Philip stak ten zeerste af tegen den aert van zyn' vader, die met de Belgen gedaen had wat hy wilde, omdat hy hen als landgenoten en volgens hunne inborst had weten te behandelen. Klaegden zy wegens de zware lasten die hun opgeleid werden, hy legde, in goed Vlaemsch, zyne noodwendigheden uit, en voegende daer nog wat vriendelyke woorden by, kreeg hy somtyds meer dan hy gevorderd had. Men kon aen den edelmoedigen Gentenaer niets weigeren. Integendeel, wanneer men aen Karels zoon, die zyne vragen zoo wel niet voorstellen of wettigen kon, eens neen had gezegd, zoo maekte men het zich tot een punt van eer de weigering hardnekkig staende te houden niet alleen in geld-

(1) Dat was hy noodwendig, sprekende haest geen Fransch, en Vlaemsch nog minder. In Spanje daerentegen toonde hy zich lieftallig en aengenaem in zynen omgang, als eenstemmig getuigd wordt door de Venetiaensche gezanten, locis cit.

(2) De Belgen noemden dat fierheid, maer het was eerder spaensche styfheid.

[p. 8]

zaken, maer in alle andere. Het was soms al vry moeijelyk onze landen te bestieren zonder nu en dan de privilegiën, zoo verschillig in de verschillende provinciën, een weinig te krenken: ook had keizer Karel, by meer dan eene omstandigheid, waer zy hem in den weg stonden, die ter zyde gesteld, en het gepreutel doen ophouden door gepaste lofspraek of, des noods, door een woord van gezag, waermeê alles in goeden schik bleef. Maer zoo ging het niet met Karels opvolger: van hem eischte men herstel der minste grieven; ja zelfs wat zyn vader had ingevoerd en hetgeen eenigermate strydig was met de bestaende voorregten, dat wilde men door hem herroepen en verbeterd hebben⁽¹⁾.

Men ziet dus, van het begin af zyner regeering bestond er tusschen den koning en diens onderdanen eene wederzydsche afkeerigheid, een heimelyke stryd die, zonder groote, ja bykans meer dan menschelyke bekwaemheden van 's vorsten wege, doch vooral zonder eene trouwe, standvastige medewerking van den kant der edellieden, niet dan op onheilen uitloopen kon.

(1) Zie Bilderdijk, bl. 5.

[p. 9]

Het eenigste middel voor Philip, om de natie te winnen, ware geweest den Nederlandschen adel, tot wat prys dan ook, op zyne hand te brengen en aen zyne belangen te verbinden. Nooit te voren hadden de Heeren zoo veel te zeggen gehad als toen, niet slechts uit hoofde hunner groote bezittingen die hun by de menigte veel aenzien gaven; maer tevens om de hoogambten en posten welke zy, sedert het begin der eeuw, by 's vorsten zoo dikwerf herhaelde of langdurige afwezigheid, in het bestier der provinciën even als in het krygsbewind en aen het hof der landvoogdes vervuld hadden. Alles hing af van de edellieden; maer ongelukkiglyk had Philip niet een der noodige talenten om hen tot zich te trekken. In de vergaderingen kon hy zyne plaets niet houden; hy had nimmer geleerd deel te nemen aen beraedslagingen of onderhandelingen; hy wist geenen woordenstryd te leiden, of geen' tegenspreker te overreden. Zyn vader Karel bezat die kunst: by zyne edelen en Staten voerde hy immer het hooge woord en kon, des noods, door eenen wenk, door een teeken van hand of mond de anderen overhalen, tot zwygen brengen of uit den zadel ligten. Ieder gevoelde zyne meer-

[p. 10]

derheid en zwichtte voor hem. Philip, integendeel, had niets van dat alles, en gevoelde immer de meerderheid van anderen die, in hunne moedertael zich veel beter uitende dan de koning in zyn aengeleerd fransch, een ydel genoegen hadden om over hem kleine victoriën van welsprekendheid te behalen. Hierdoor werd Philip allengs verlegen met zich zelven, en beproefde zekeren tegenzin om in aenraking te komen met de inlandsche heeren, wier gesprek hem telkens een pynlyk gevoel zyner minderheid gaf.

Dusdanig was de vorst, geroepen om over onze provinciën te heerschen in een zoo moeijelyk tydvak. Neen, hy had geenen aenleg om de Belgen te bestieren; maer toch was hy hun wettig hoofd en hun geregte landheer: niemand ontzegde hem die hoedanigheid; niemand, in 1555 noch lang daerna, had de minste gedachte van hem te verloochenen en zich eenen anderen meester te geven. En hadden de Grooten, of slechts eenigen onder hen, het goed verstand en den goeden wil gehad om den koning, wanneer hy sprak, door gelaet en houding op zyn gemak te zetten, in stede van styf weg zyne woorden te tellen en hem te

[p. 11]

belemmeren, zy zouden misschien het geluk dezer landen gemaekt en Philips hart voor de Belgen gewonnen hebben.

Deze zoo eerlyke rol hadde vooral de prins van Oranje moeten spelen, hy die zoo veel invloed had op geheel den adel, hy die het goede en het kwade van 's konings inborst kende: hy kon gemakkelyk het eene verbergen en het andere doen uitkomen, gelyk het een regtschapen leenman betaemde; maer Willem had liever des meesters gebreken te doen dienen tot zyn eigen voordeel.

Willem I, geboren te Dillenburg⁽¹⁾ den 25 April 1533, was in 1544 door zyne ouders naer deze landen gezonden⁽²⁾, alwaer hy, als erfgenaem zyns ooms René van Nassau⁽³⁾, in bezit trad van

(1) Oorspronkelyk een slot op de rivier de Dille. Het stedeken, zeven mylen in het Noord-Oosten van Nassau gelegen, behoort heden aen Pruissen.

(2) Zie Groen van Prinsterer, I, bl. 194 *, vlgg. De jonge Willem, toevertrouwd aen de zorg van Hieronymo Perrenot, Granvelles broeder, betrok te Brussel het dusgenaemde Huis van Nassau (heden het Museum), door wylen graef Engelbert van Nassau opgebouwd in het begin der zestiende eeuw. Zie Hist. de Brux. III, bl. 364, vlgg.

(3) Zie ons negende Deel, bl. 584, aenteek. 1. Zie, over het voorgeslacht van Prins Willem, Van der Haer, de Initiis tumultuum belgicorum (uitgave van Leuven, 1640), bl. 183, vlgg.

[p. 12]

uitgebreide eigendommen⁽¹⁾, welke hy, in 1551, nog vermeerderde door zyn huwelyk met Anna van Egmont gravin van Buren⁽²⁾. By dit alles voegde hy nog het prinsdom van Oranje in Zuid-Frankryk⁽³⁾ en, in 1559, erfde hy van zyn' vader het

(1) Hy erfde van zyn' oom de baronie van Breda, naest Oosterhout, Roozendael en Steenbergen, de heerlykheden van Geertruidenberg en van den Klundert, in Noordbrabant. Voorts die van Diest en van Grimbergen, het burggraefschap van Antwerpen en, in het Luxemburgsche, het graefschap van Vianden en de heerlykheid van St. Vith, bezuiden Malmedy, enz. Zie Juste, Histoire de la révolution des Pays-Bas sous Philippe II, I, bl. 131-41.

(2) Zy was de erfdochter van graef Maximiliaen van Buren, heer van Ysselstein, die, even als zyn vader Floris, keizer Karel zoo trouw gediend had. Zie ons negende Deel, bl. 234, aenteek. 2, en Groen, I, bl. 200 *.

(3) Dit prinsdom, dat Willem insgelyks van zyn' oom erfde, ontleende zynen naem aen de stad Orange, benoorden Avignon, die er de hoofdplaets van was. Het had vroeger den graef van Provence tot leenheer, maer werd, in den loop der vyftiende eeuw, vrygekocht, en bleef sedert een onafhankelyk vorstendom, waervoor de eigenaer aen niemand hulde schuldig was.

[p. 13]

graefschap van Nassau. Willem was derhalve ryk aen erf- en leengoederen, en groot genoeg onder den Nederlandschen adel⁽¹⁾; maer zyne eer- en heerschzucht waren nog veel grooter; en uit het vervolg der Geschiedenis zal blyken dat hy, van het begin af, bedacht was om Philip naer de kroon te steken en hem, hier te lande, den voet te ligten.

Het vyfjarig bestand van Vaucelles⁽²⁾, ofschoon zoo voordeelig aen Frankryk⁽³⁾, liep slechts se-

(1) Willem leefde, te Brussel, op eenen meer dan vorstelyken voet, hebbende 24 edele hofbeambten, 18 paedjen, en zoo veel koks, dat hy er in eens, om de huiskosten te verminderen, acht en twintig wegzond. Zie Van der Haer, bl. 182. - Geen wonder derhalve dat hy, vóór het vertrek van Karel V, reeds 800 duizend gulden schuld had. Zie Groen, I, bl. 209 *, aenteek. 1.

(2) Gesloten den 5 February 1556. Zie ons negende Deel, bl. 679.

(3) Volgens het Tractaet van Vaucelles, bleef ieder in bezit van hetgeen hy veroverd had, tot groot voordeel van koning Hendrik II, die nagenoeg heel Lorreynen in zyne handen hield. Keizer Karel gaf derhalve meer toe dan hy gewoon was, doch zou, des noods, nog verder zyn gegaen om onze landen in geenen staet van open kryg aen zynen zoon over te laten, die, in het stuk van oorlog, weinig ondervinding had.

[p. 14]

dert eenige maenden, toen het reeds allenzins blykbaer werd dat het geenen duer hebben zou, maer eerlang gebroken worden. 't Is waer, dit mael was het paus Paulus IV⁽¹⁾ die aenleiding gaf tot eene nieuwe worsteling. Deze kerkvoogd wilde Napels aen Spanje onttrokken zien en had, te dien einde, een verbond aengegaen met koning Hendrik van Frankryk, immer gereed, even als zyne voorgangers, tot alles wat strekken kon om de fransche overmagt in Italië hersteld te krygen. Na wat gedrael en getwyfel, vertrok eindelyk de hertog van Guise, beroemd om zyne verdediging van Metz⁽²⁾, naer het Zuiden, aen 't hoofd van twaelf duizend voetknechten naest een paer duizend ruiters, en raekte zonder groote moeite de bergen over, ja tot in het Napelsche toe. Doch daer ontmoette hy den hertog van Alva, onlangs tot onderkoning aengesteld, en die als krygsman voor den franschen bevelhebber niet moest onderdoen⁽³⁾. Om dàn in

(1) Paulus IV, uit het Napelsche huis van Caraffa, werd tot hoofd der Kerk gekozen den 23 Mei 1555, in den ouderdom van 79 jaren.

(2) Zie ons negende Deel, bl. 655, vlgg.

(3) Zie Pontus Heuterus, bl. 342, vlgg.

[p. 15]

Italië meer kans te hebben, vond koning Hendrik raedzaem den oorlog op onze grenzen weêr aen te steken, zullende Philip II daerdoor minder in staet wezen om zyne belangen aen gene zyde der Alpen te handhaven.

Zoo ver was het echter nog niet gekomen, toen de koning, hebbende 's lands algemeene Staten te Brussel byeen geroepen, hun, den 12 Maert 1556, eene bede deed van dry miljoen gulden moetende dienen om de achterstallige soldy der krygslieden te betalen, de vorstelyke domeinen te ontlasten⁽¹⁾, den opbouw van Charlemont en Philippeville voort te zetten⁽²⁾, de vervallen grenssteden in goeden staet te brengen, en in andere niet min dringende noodwendigheden te voorzien, welk alles met de gewoone hulpgelden niet gedaen kon worden. Hy stelde dan voor, als gereedst middel, eenen enkelen keer den honderdsten penning, dat is één per

(1) Deze waren belast met bykans vier miljoen, waer de jaerlyksche intresten van betaeld moesten worden. Zie het opstel van den heer Gachard, Des anciennes Assemblées nationales, in de Revue de Bruxelles van December 1839, bl. 8.

(2) Zie ons negende Deel, bl. 677.

[p. 16]

cent, te doen betalen op de weerde van ieders onroerende goederen, en den vyftigsten penning, of twee per cent, van de roerende⁽¹⁾.

Des konings vraeg was allenzins wettig, doch werd niettemin van der hand gewezen. 't Is waer, de provinciën staken zelf in zware schulden⁽²⁾ en hadden, gedurende de laetste jaren, zeer veel te lyden gehad; maer toch kon Philip van steenen geen geld maken, en 't moest hem grieven op zyn eerste verzoek aldus een weigerend antwoord te krygen. De Brusselsche Natiën⁽³⁾ toonden zich byzonder hevig in haren tegenstand. Hertog Philibert van Savoyë⁽⁴⁾, onlangs tot 's konings algemeenen stedehouder genoemd, deed vergeefsche moeite om de ambachtslieden tot rede te brengen⁽⁵⁾, en zag ten andere de omstandigheden zoo

(1) Zie dat voorstel, in 's konings naem gedaen door den raedsheer Philibert van Brussel (zie ons negende Deel, bl. 687), by Gachard, op. cit. bl. 3-5.

(2) De Staten van Vlaenderen, van Brabant en van Holland hadden samen ongeveer tien miljoenen schuld. Zie Gachard, op. cit. bl. 8.

(3) Zie ons vyfde Deel, bl. 428, aenteek. 1.

(4) Zie ons negende Deel, bl. 662, aenteek. 3, en bl. 675, aenteek. 4.

(5) Zie de Hist. de Brux. I, bl. 384-85.

[p. 17]

zwart in, dat hy den koning dringend aenmaende om zich van elders middelen te verschaffen⁽¹⁾. Zoo erg nogtans was het inderdaed niet: de provinciën wilden van geen vyftigsten of honderdsten penning weten, omdat zulks eene nieuwigheid was, hatelyk in haer zelve. Doch op hare beurt erkennende dat de kryg met Frankryk eerlang weêr uitbreken zou, en er by gevolg nieuwe opofferingen moesten gedaen worden, vroegen zy, de eene voor de andere na, om den voorgestelden last door byzondere geldsommen af te koopen, wat de koning, van zynen kant, dan ook om beterswil toestemde⁽²⁾.

Dat was al veel, doch niet genoeg om met zekerheid voort te gaen. Philip volgde dan den raed van

(1) Zie twee vertoogen van Emmanuel-Philibert aen den koning, in de Bullet. de la Comm. d'Hist. 2^e série, VIII, bl. 118-23, en bl. 124-32. De prins van Oranje, als lid van den Staetsraed, nam deel aen het opstel dier stukken, vooral van het tweede, dat teekens draegt van overdryving, om niet te zeggen van kwade trouw. Zie de Bulletins de l'Academie, XXII, 2^e P. bl. 685, vlgg.

(2) Zie daer meer van by Gachard, in de Revue de Brux. bl. 9, vlgg. alsmede in diens Lettre à MM. les Questeurs de la Chambre, enz. bl. 87-90.

[p. 18]

Granvelle⁽¹⁾, en zond zyn' vertrouweling Ruy Gomez da Silva⁽²⁾ naer Spanje om daer manschap en goud te vragen, terwyl hy eerlang zelf naer Engeland vertrok ten einde ook van dien kant onderstand te bekomen⁽³⁾. Hy werd daer niet alleen van adel en gemeente zeer wel onthaeld, maer bragt het aldra zoo ver dat de koningin Maria den oorlog verklaerde aen Hendrik II, en tien duizend man naer deze landen zond om haren gemael ten dienst te staen. Deze nam zyn afscheid in de eerste dagen van July, en te Brussel weêrgekomen zynde bevond hy zich in staet niet slechts om de Franschen af te weren, die sedert ettelyke maen-

(1) Zie des bisschops brief aen den koning van den 20 April 1557, in de Papiers d'état, V, bl. 62, vlgg.

(2) Deze spaensche edelman, graef van Melito, enz. was des konings lyf-sommelier en Groot-tresorier van Castielje. Zie Gachard, Correspondance de Philippe II, I, bl. lvi.

(3) Zie Philips brief van 28 February 1557 aen den Groot-Baljuw van Bergen, in de Bullet. de la Commiss. d'Hist. 2^e série, XII, bl. 406, vlgg. - De koning ging scheep te Calais, den 18 Maert 1557. Zie twee brieven van zyn' secretaris Joost Courteville, heer van Polinchove in Westvlaenderen, aen Viglius, in de Bullet. de la Comm. d'Histoire, 2^e série, VII, bl. 194-99.

[p. 19]

den veel kwaed op onze grenzen gedaen hadden, maer om ze in hun eigen land te gaen aenranden, wat verre weg het beste was tot verkorting van den kryg. De koning had geld uit Castielje ontvangen, waermede hy een aenzienlyk getal duitsche landsknechten in zyne soldy nam; voorts kwamen hem nog benden toe uit Spanje en Italië: zoodat hy, vóór het einde der maend, eene magt verzameld had van bykans vyftig duizend man voetvolk en twaelf duizend peerden, de engelsche hulptroepen medegerekend⁽¹⁾. Het is te zeggen dat koning Philip meer manschap in het veld kon zenden dan zyn tegenstander. Het opperbevel over dit leger werd gegeven aen den hertog van Savoyë die, om den vyand te verschalken, zyne benden naer het Naemsche en het Luxemburgsche geroepen had, als wilde hy langs daer in Champagne vallen; doch zoo haest hy vernomen had dat de Franschen zich insgelyks derwaert rigtten, keerde hy onvoorziens naer 't westen met het oog op

(1) Pontus Heul. bl. 350, rekent de Engelschen daer niet onder; maer de opgaven zyn by alle de gelyktydige schryvers verschillig. De eene zegt veel meer, de andere veel minder: wy houden ons in 't midden.

[p. 20]

Picardyë⁽¹⁾, overrompelde Vervins, rukte voorby Guise en ging, den 2 Augusty, het beleg slaen om Saint-Quentin de hoofdstad van Vermandois⁽²⁾. Deze plaets, gunstig gelegen op eene hoogte, had eene bezetting in, maer te gering om het tegen een vermogenden vyand lang uit te houden, dewyl bovendien de vesten en versterkingswerken in zeer slechten staet waren.

En echter was het behoud dier stad voor de Franschen eene zaek van het hoogste belang; want tusschen haer en Parys lag er niet ééne vesting meer, bekwaem om een overwinnend leger te stuiten. Ook had de konstabel Anne de Montmorency die, eenige mylen hooger op, met vyftien-duizend man en achttien-honderd peerden de landstreek dekte, zoo haest geene weet van Emmanuel-Philiberts onderneming, of hy gaf last aen den gouverneur van Picardyë, den vermaerden admirael Gaspar de Coligny, eenige krygsbenden in de stad te werpen, hetgeen hy in den nacht van 3 tot 4 Augusty beproefde, en ja met

(1) Dit krygsplan was door den koning zelf en zynen raed ontworpen. Zie de Papiers d'état, V, bl. 115.

(2) Zie Pontus Heut. loc. cit.

[p. 21]

den besten uitslag. Doch zulks was op verre na niet genoeg om den vyand af te keeren of hem te beletten aen het beleg voort te werken, gelyk hy inderdaed voort ging. Eene nieuwe pooging, door Colignys broeder aengewend, mislukte volstrekt: zoodat de konstabel het besluit nam van met al zyne magt naer St.-Quentin te komen en de stad te verlossen. Op Sint-Laurentius-dag, tusschen acht en negen uren des morgens, verscheen hy, aen het hoofd van achttien-duizend voetknechten, zes-duizend ruiters, waeronder men de bloem des franschen adels⁽¹⁾ telde, en met zestien stukken geschut, op den linken oever der Somme⁽²⁾, terwyl aen de andere zyde het belgisch leger zyne tenten had zoo ver als men zien kon. De konstabel wilde de zynen over het water brengen, wat veel tyds en moeite kostte, te meer, daer de booten ontbraken en dat de overzettende manschap geen vasten voet had, maer door den modder op moest

(1) Montmorency had haestiglyk al het krygsvolk ontboden, dat in de omstreek te vinden was.

(2) St.-Quentin ligt op den regten oever der Somme, die een paer mylen benoorden de stad haren oorsprong neemt, en daer nog niet veel beteekent.

[p. 22]

klimmen. Dit sloeg de Franschen geweldig tegen; want terwyl zy daer aen 't sukkelen waren, zond de hertog van Savoyë aen Lamorael graef van Egmont, die met het grootste gedeelte der belgische ruitery een paer mylen lager stand had genomen, het bevel van aldaer door eene waedbare of ondiepe plaets over de rivier te gaen, en er den vyand in den draei te houden, tot dat hy met het gros van 't leger hetzelfde wed bereiken kon en insgelyks overzetten. Weldra erkende de konstabel dat hy het kwalyk had aengelegd, maer toen was het al te laet; want eer de prins van Condé, derwaerts gezonden met een deel des franschen legers om aen Egmont den overtogt te betwisten, iets verrigten kon, was deze reeds met zyne ruitery, en ja gevolgd van talryk voetvolk, in het plein, gereed om den vyand te overvallen, die ookal niet meer achteruit kon. Daer werd dan toch hevig en lang gevochten, want de Franschen, hunne ridders vooral, deden hun uiterste best; doch eindelyk overmand door het gedurig aengroeijend getal der onzen, raekten zy in wanorde, hunne gelederen werden door Egmont gebroken, en het slot was eene algemeene vlugt. Eene deerlyke vlugt voor-

[p. 23]

waer! Meer dan dry-duizend lyken lagen verspreid op het veld, gekwetsten in evenredigheid; eens zoo veel krygsgevangenen, waeronder de konstabel zelf met zes honderd andere edellieden, bleven in de handen der overwinnaers⁽¹⁾, naest tachtig vaendels of standaerts, al het geschut, al den krygsvoorraed en de bagaedje; want de vlugtelingen, verre van iets te redden, hadden hunne eigen wapens weggeworpen, om ligter en sneller over de baen te kunnen. Sedert den slag van Azincourt, in 1415, had Frankryk zulke nederlaeg niet meer beproefd: de onzen daerentegen hadden haest geen volk verloren⁽²⁾; en indien zy regelregt naer Parys op waren getrokken, ik weet niet wie of wat hen zou hebben tegengehouden⁽³⁾.

(1) De gemeene soldaten werden naer huis gezonden mits belofte van binnen de zes maenden geene wapens te zullen voeren tegen koning Philip. De edellieden werden in de sterke steden bewaerd, tot dat zy hun rantsoen betaeld hadden. De konstabel bood 165,000 gouden kroonen aen voor zyn en zyns zoons losgeld. Zie De Thou, Histoire universelle, III, bl. 246.

(2) Pontus Heut. bl. 351, spreekt van 80 man, anderen zeggen nog minder; doch geen dier opgaven zyn aennemelyk.

(3) Zie, behalve Pontus Heut. loc. cit. en de gedenkschriften van Fr. Rabutin, Liv. IX, by Buchon, bl. 680-96, nieuwe berigten in de Bullet. de la Comm. d'Hist. 3^e série, I, bl. 437-50, alwaer de aenzienlykste krygsgevangenen opgenoemd worden, en de steden aengeduid, welke zy tot verblyfplaets kregen.

[p. 24]

Keizer Karel zou dat gewaegd hebben; maer diens zoon hield van geen waegstukken, en hy had geen ongelyk. Den volgenden dag, 11 Augusty, kwam Philip van Kameryk⁽¹⁾ naer St. Quentin⁽²⁾

(1) Hy had zich naer die stad begeven om den loop der zaken na te zien en den uitslag af te wachten. Philip II kon eenen krygstogt beramen en wyze maetregelen nemen; maer hy had de veerdigheid niet om, op het slagveld zelf, voorbereide plannen te wyzigen, bevelen te geven of in te trekken volgens den eisch der omstandigheden, en in alle toevallen oogenblikkelyk te voorzien. Daerom stelde hy zich niet aen 't hoofd der legers, willende zyne plaetsvervangers in hunne werking niet belemmeren; maer terwyl deze te Saint-Quentin aen 't vechten waren, lag hy te Kameryk, in eene kapel, ootmoedig te bidden. Zoo deed ook Turenne, in zynen tyd, op het slagveld zelf, smeekende, voor aleer hy de worsteling aenging, des Hemels bystand af. Maer toen wisten de vorsten nog dat de zege van God komt.

(2) Zoo zeggen het de meeste schryvers; maer volgens het handschriftelyk dagboek van Vandenesse, geciteerd by Juste, Hist. de la révolut. des Pays-Bas, sous Philippe II, I, bl. 65, zou de koning eerst den 14 Augusty in het leger verschenen zyn. De zaek is genoegzaem onverschillig.

[p. 25]

en werd door gansch het leger met geestdrift toegejuicht. Na met de veldoversten raed te hebben gepleegd, besloot men het beleg der stad yverig voort te zetten; doch ondanks al den vlyt door den hertog van Savoyë daeraen besteed, duerde het niet te min tot den 27^sten Augusty, eer de plaets stormenderhand veroverd werd⁽¹⁾.

Op deze victorie volgden er nog andere. Het naburig Castelet⁽²⁾ werd aengerand, en gaf zich op, by verdrag, den 6 September. Ham⁽³⁾ deed ook zoo, alsmede Noyon⁽⁴⁾ en ten laetste Chauny op de Oise⁽⁵⁾, dat uitgeplonderd werd. Hiermede eindigde de veldtogt van 1557, want de winter

(1) Zie het feit omstandig verhaeld door Coligny zelf, die de stad verdedigde, in zyn Discours sur le siége de Saint-Quentin, uitgegeven door Buchon.

(2) In 't fransch le Câtelet of Castelet, vier mylen benoorden St.-Quentin, heden een vlek, destyds een versterkt stedeken.

(3) Eene kleine vesting met kasteel (heden staetsgevangenis), in 't zuidwesten van Saint-Quentin en op den weg van Valencyn naer Parys.

(4) Bezuiden Ham.

(5) In 't zuidoosten van Ham.

[p. 26]

naderde, en daer kwam overigens twist in het leger, dat uit te veel verschillende natiën bestond om eendragtig te blyven. De Engelschen trokken naer huis, terwyl Philip de duitsche landsknechten af moest danken, de middelen niet hebbende om die in zyne soldy te houden. Hy zelf, na bezettingen in de veroverde steden gelaten te hebben, keerde met zyne andere krygsbenden naer Brussel⁽¹⁾.

Nu verademde Hendrik II die voor zyne hoofdstad, en niet zonder reden, sterk gevreesd had. Reeds was door hem het bevel gegeven van het fransch leger uit Italië weêr te roepen, dewyl er thans geen kwestie meer wezen kon van Napels uit spaensche handen te halen, maer wel van zyn eigen ryk tegen Spanje te verdedigen. Daerenboven had de hertog van Guise aen gene zyde der Alpen zeer weinig verrigt; maer door zyn haestig vertrek liet hy dit mael Paulus IV in den steek, weshalve de kerkvoogd niet beter doen kon dan het zien uit te maken door een akkoord met koning Philip. Daer kwam het dan ook weldra toe: namelyk den 14 September van het loopend jaer werd de vrede getee-

(1) Zie Rabutin, by Buchon, bl. 714, vlgg. Zie mede Pontus Heut. bl. 351-52.

[p. 27]

kend, op voorwaerden die wel toonden dat onze vorst het goed meende met het hoofd der Kerk en, den 27^sten, deed de hertog van Alva zynen plegtigen intrede te Roomen⁽¹⁾.

Intusschen was koning Hendrik bezig met de overschotten van zyn verslagen leger byeen te rapen, en riep van alle kanten den franschen adel op, terwyl de inwoonders van Parys zich van wapens voorzagen en dat de andere steden groote opofferingen van geld deden, om Hendriks eer te herstellen. Men telde vooral op den hertog van Guise die, uit Italië weêrgekomen zynde, van heel de natie met de meeste vreugd onthaeld werd, als zullende hy door zyne krygskunst het koningryk redden.

Zulks verhoopte de hertog zelf; want behalve de afgerigte benden die hy meëbragt, kwamen hem uit al de provinciën zoo veel edele ruiters en vrywillige voetknechten, dat hy meende niet te moeten wachten tot de volgende lente, maer in staet te zyn om den kryg aenstonds te hernemen. Hy zou beginnen met de stad Calais die, sedert nagenoeg

(1) Zie Pontus Heut. loc. cit.

[p. 28]

twee volle eeuwen aen Engeland toebehoorde⁽¹⁾, maer thans achter vervallen vesten eene geringe bezetting had, dewyl men gewoon was de troepen daer tegen den winter grootendeels uit te nemen, en ze in het voorjaer terug te zenden, verzekerd, als men was, dat de stad tusschen in door de omliggende moerassen genoegzaem gedekt, ja bykans niet te genaken was. Die overtuiging werd nu eerlang geleugenstraft; want de hertog van Guise, na zoo stil mogelyk zyne benden verzameld te hebben, overviel eensklaps de plaets, in de eerste dagen van 1558, en deed zoo wel, dat zy den 8^sten January by capitulatie overging, tot onzeggelyk spyt van Engeland dat, korte dagen daerna, nog Guines verloor⁽²⁾ mitsgaders het slot van Hames⁽³⁾, zyne laetste bezitting op franschen bodem⁽⁴⁾.

Hiermede eindigde dan voor goed het engelsch beheer in Frankryk, waer wy, in de Geschiedenis

(1) Zie ons vierde Deel, bl. 632, en de aenteek. 3.

(2) Zie ons negende Deel, bl. 312, en de aenteek. 2.

(3) Naem eener oude baronie, leenroerig van het graefschap van Guines.

(4) Zie de la Chastre, Mém. sur la prise de Calais, opgenomen in de verzameling van Buchon.

[p. 29]

van Vlaenderen de opkomst en den voortgang van verhaeld hebben⁽¹⁾; maer het moest daer niet by blyven: neen, het was te voorzien dat koning Hendrik al zyne krachten in zou spannen om de verloren steden van Picardyë weêr onder zyne hand te brengen, en de geleden schade op onze provinciën te verhalen. Daer behoorden dan ook van dezen kant tydige maetregelen tegen genomen te worden; en inderdaed, den 9^den January vergaderden de algemeene Staten te Brussel om in de krygskosten te voorzien. Deze moesten noodwendig groot wezen. De koning toonde aen de gedeputeerden dat, om er met eere van af te komen en om den vyand op zynen eigen nest te bestoken, er ongeveer vyf en half miljoen gulden noodig waren tot onderhoud eens legers van dertig-duizend man voetvolk en acht à negenduizend peerden⁽²⁾. Zulke zware geldsommen konden de provinciën moeijelyk opbrengen; maer toch, gedwongen door de noodwendigheden, stelden zy voor, gedurende negen jaren, eene buitengewoone hulp te zullen verschaffen van

(1) Zie ons vierde Deel, bl. 580, vlgg.

(2) Zie Gachard, in de Revue de Bruxelles van December 1839, bl. 15.

[p. 30]

acht-honderd-duizend gulden⁽¹⁾, en Philip nam dat voorstel aen in den loop van Mei⁽²⁾.

Maer toen waren reeds de poppen aen 't dansen. In de eerste dagen van pasgenoemde maend, was de hertog van Guise met een fransch leger naer het Luxemburgsche gekomen, en had daer het beleg geslagen om Diedenhoven⁽³⁾ dat, door zyne ligging op de Moesel, moeijelyk aen te randen was. Meteen had hy aen den heer van Thermes⁽⁴⁾, gouverneur van Calais⁽⁵⁾, last gegeven van met een deel zyner krygslieden in Vlaenderen te vallen.

(1) By middel van die jaerlyksche som, kon men by bankiers of capitalisten gereed geld krygen en daer den intrest van betalen. Zie Gachard, Correspondance de Guillaume le Taciturne, I, bl. 389.

(2) Zie Gachard, in de pasgemelde Revue de Brux. loc. cit. en zyn Lettre à MM. les Questeurs de la Chambre, enz. bl. 92, vlgg.

(3) Zie ons negende Deel, bl. 657, aenteek. 1.

(4) Zyn naem was Paul de la Barthe, heer van Thermes, meer bekend onder den titel van Maréchal de Thermes, omdat hy dat zelfde jaer maerschalk van Frankryk werd.

(5) Onmiddelyk na de verovering van Calais, had koning Hendrik de stad op nieuw doen versterken en er eene goede bezetting in gesteld.

[p. 31]

Op deze wyze zou hy de aendacht der onzen verdeelen, en zoo haest hy Diedenhoven vermeesterd en de overmagt der fransche wapens in die landstreek getoond hadde, zou hy den heer van Thermes tot onderstand komen en ook daer eene geduchte les aen den Spanjaert geven. Inderdaed, Diedenhoven werd eerlang hevig beschoten, en daer het eene kleine bezetting inhad, doch vooral omdat het, van alle kanten ten nauwste ingesloten zynde, manschap noch voorraed van buiten by kon krygen, bleef er op den duer geen houden aen. De belegerden deden echter zoodanig hun best, dat zy eerst den 22 Juny, slechts zeshonderd meer in 't leven zynde, de stad by verdrag opgaven. Den 2 July namen de Franschen stormenderhand nog Arlon, dat zy ontmantelden en in brand staken⁽¹⁾.

Middelerwyl was de heer van Thermes, volgens afspraek, met een leger van ongeveer acht-duizend man en anderhalf duizend ruiters, in Vlaenderen gerukt, alwaer hy eenige dagen schandelyk huis hield. Tusschen Grevelingen en Burburg ingedrongen zynde liep hy Sint-Winoxberghen in kolen leg-

(1) Zie Rabutin, Liv. XI, by Buchon, bl. 738, vlgg.

[p. 32]

gen, en zond een anderen hopman om hetzelfde te doen te Nieupoort en in de omstreek⁽¹⁾, terwyl hy, met het overige zyner krygsmagt Duinkerken ging belegeren, dat den 6 July overweldigd werd en grootendeels neêrgeblaekt.

Het was juist het oogenblik dat de hertog van Guise in het Luxemburgsche uitgewoed had; maer in stede van zich spoedig naer het Westen te wenden, gelyk hy aen den heer van Thermes beloofd had, verloor hy dry weken tyds, wordende teruggehouden door zyne duitsche huerbenden die, moedwillig en ongehoorzaem, als vreemdelingen veelal zyn, volle betaling eischten eer zy nog eenen voet wilden voortzetten. Door deze vertraging werd de fransche zaek aen den zeekant een waer broddelwerk; want de graef van Egmont die, met Philibert van Savoyë, te laet gekomen was om op onze zuidoostelyke grenzen de Franschen te stuiten, had nu den tyd waergenomen om met een aenzienlyk leger tegen den heer van Thermes op te trekken. Deze was bezig met Grevelingen te beschieten; doch hoorende dat hem een belgisch leger in den

(1) Zie voor die verschillende plaetsen, ons vierde Deel, bl. 95.

[p. 33]

rug stond te vallen, kraemde hy haestig op, en gaf bevel om de wyk te nemen naer Calais, van waer hy uitgegaen was. Jammer maer, de Aa, eene kleine rivier die by Grevelingen in de Noordzee stort⁽¹⁾, lag hem in den weg; en dewyl het juist vloed was, moest hy de ebbe afwachten, zynde het alsdan gemakkelyk er door te waden. Zulks werd inderdaed uitvoerbaer in den morgen van 13 Augusty; doch reeds van kort na middernacht waren de onzen, hooger op, het water overgegaen, zoo dat de Franschen, toen zy aen de linke zyde het droog bereikten, hunne vyanden zoo goed als in 't aenzigt liepen. 't Is waer, de krygskans stond juist zoo ongunstig niet voor den heer van Thermes, die nu de Aa achter den rug had, terwyl zyne legerbenden regts aen de zee raekten en links gedekt werden door de troswagens en ander oorlogstuig dat hy derwaert voeren deed. Tegenover stond de graef van Egmont met ruim zoo veel volk als de anderen en ja vermoedelyk met veel meer ruitery; want hy verdeelde die in vyf schadrons, dry van welke het middenheir uitmaekten met Egmont aen 't hoofd,

(1) Zie ons vierde Deel, bl. 85, aenteek. 3.

[p. 34]

en de twee overigen den regten en linken vleugel. Het voetvolk bleef van achter om by te springen waer en wanneer het noodig mogt wezen. Deze slagorde was nauwelyks geregeld, of de graef van Egmont begon den aenval, stortende met de zynen te viervoet op den vyand alsof het een steekspel was. Ei! de Franschen hielden stand, en hun geschut, waer zy goed van voorzien waren, donderde er zoodanig tusschen, dat de onzen terug gedreven werden, ja zelfs een weinig uiteen raekten. Doch weldra hunne gelederen weêr aensluitende waegden zy een nieuwen schok, die even zoo min afdoend was als de eerste. Intusschen was het gevecht algemeen geworden van wederzyde: het ging er als 't ware man tegen man en leven om leven, met dat verschil nogtans dat het voordeel eerder aen den franschen kant scheen te wezen, dan omgekeerd. Althans zy zelf meenden het zoo; zy riepen ja reeds victorie, en begingen daerdoor onvoorzigtigheden, waer Egmont gebruik van maekte om zyne kans te vermeerderen: toen, te midden van het bloedig geharrewar, een twaelftal engelsche schepen, door het krygsgedruis uitgelokt, de kust naderden, en eenige zelfs den mond der Aa invoeren, van waer

[p. 35]

zy op eens de Franschen in den rug en in de zyde begonnen te schieten. Dit toeval, door niemand voorzien, besliste over de worsteling: de Franschen, kunnende zich geene reden geven van hetgeen er gebeurde, verloren het hoofd; zy raekten in de uiterste wanorde, vertrapten de een den ander, en werden door Egmonts ruiters neêrgesabeld gelyk slagtvee. Het gevecht had vier uren geduerd en ons bykans vyf-honderd man gekost, terwyl daerentegen het fransche heir zoo goed als vernietigd werd; want behalve de vele dooden die op 't veld lagen of in het water omkwamen, werden er by den aftogt nog ontelbare dood geslagen door het vlaemsche landvolk dat, razende om de geleden schade, Egmont gevolgd was en niemand spaerde. Wy spreken van geen geschut, van vaendels noch standaerts: dit alles viel den overwinnaers in handen, met al den buit dien de vyand in Westvlaenderen gemaekt had. En ook de heer van Thermes, naest andere groote edellieden werden naer het rookend Duinkerken gevoerd, alwaer men nog al de Franschen, in de stad aenwezig, over de kling deed springen⁽¹⁾.

(1) Zie Pontus Heut. bl. 354, en Rabutin, by Buchon, bl. 747, vlgg. Zie mede eenige brieven tot dit feit betrekkelyk, by Gachard, Analectes belgiques, bl. 106-15.