Vaderlandsche historie. Deel 10

[p. III]

Niet weten wat voor uwen tyd gebeurde, is altyd kind zyn. CIC.

[p. V]

Voorrede.

Het tydvak der Nederlandsche Onlusten, dat wy hier in dit tiende Deel aenvangen, en dat ook het volgende zal beslaen, is zonder twyfel het belangrykste van geheel onze Geschiedenis, zoo wel in zich zelven als om de gevolgen welke er zyn uit voortgesproten. Geene vroegere gebeurtenis, geen kryg, geen verbond heeft zoo veel invloed gehad op de belangen van België, noch zoo duerzame veranderingen in 's lands toestand veroorzaekt, want men mag zeggen dat wy heden ten dage er nog de uitwerksels gedeeltelyk van beproeven.

De Nederlanden, gelyk die uit de handen van keizer Karel in 1555 aen diens zoon waren overgegaen, mogten beschouwd worden voor

[p. VI]

eene der gelukkigste en bloeijendste gewesten van gansch Europa. De welvaert was er algemeen, by uitstek in Brabant en in Vlaenderen; de kunsten en wetenschappen hadden nergens grooter vorderingen gemaekt; iedere stad kon roem dragen op den rykdom harer inwoonders, op den luister harer openbare gebouwen en gedenkstukken; alle de kerken waren Museën, vervuld van kostbaerheden en van allerlei kunstwerken. De koophandel, die in vroegeren dag zynen voornaemsten zetel te Brugge had gehad, was sedert een geruimen tyd te Antwerpen gevestigd, en had deze stad gemaekt tot een middenpunt, waer alle de natiën van ons werelddeel byeen kwamen, kantooren en stapelplaetsen hadden opgerigt, en de voortbrengselen der verschillende luchtstreken ter markt bragten, om die tegen inlandsche waren uit te wisselen of naer elders te vervoeren. Daer zonden de fabrieksteden van Italië hare gouden, zilveren en zyden lakens, Venetië zyne prachtige scharlakens,

[p. VII]

Milanen zyne bombazynen, Ancona zyne marokynen, Genua zyne fluweelen. Uit Italië kwamen mede velerhande speceryen en drogeryen: muskaet-noten, kruidnagelen, kaneel, gember, drakenbloed, ryst en permesaenkaes, aluinen en Theriakel, enz. Uit het Napelsche saffraen, manna, olyf-olie; uit Sicilië galnoten, oranje-appelen en citroenen. Wy zonden derwaert sargiën, tapyten, lynwaden, lakens, vlas, wol, tin, lood, meekrap, timmerhout, huiden, haring, krameryen, huismeubelen, gereedschappen van velerlei aert. Uit Duitschland trok men kwikzilver, koper, glas, salpeter, wapens, vooral Rhynsche wynen, op dusgenaemde Hessenwagens⁽¹⁾ aengevoerd, welke, voor terugvracht de voortbrengsels der warme of overzeesche landen meênamen. De Noord-oostelyke streken, Denemarken, Zweden, Lyfland, Polen zonden pelteryen, vooral granen, door bemiddeling der Hanze-

(1) Van daer de oorsprong van het Hessenhuis, aen de Peerdenmarkt, voorzien van ruime stallingen.

[p. VIII]

steden⁽¹⁾, en maekten hier voorraed van hetgeen haer ontbrak. Frankryk zond ons over zee olie, wyn, saffraen, terpentyn, papier, spiegels, pruimen en braziliehout; Engeland wollen lakens en karseijen in groote hoeveelheid, terwyl uit Spanje zelf en Portugael geheele vloten zich naer Antwerpen rigtten, geladen met goud en zilver, met peerlen en edelgesteenten, drogeryen en reukstoffen, heete wynen en ingelegde of gedroogde vruchten, dadels, vygen, amandelen, rozynen, welk alles op de markt van Antwerpen geveild of tegen andere waren verruild werd, en een jaerlykschen handel daerstelde, beloopende tot nagenoeg zestien miljoenen gouden kroonen, volgens de opgaven van den vermaerden Guicciardini. Deze schryver, die vele jaren een inwoonder was van Antwerpen, getuigt

(1) Van daer het dusgenaemd Oostershuis, oorspronkelyk geen magazyn, maer eene heerlyke woonplaets waer 300 Oosterlingen of Hanze-kooplieden hun verblyf in vonden.

[p. IX]

zelf dat hy slechts eenige artikels van in- of uitvoer vermeld en berekend heeft, weshalve men het bedrag des Antwerpschen handels nog voor veel aenzienlyker houden mag.

Hoe 't zy, dit weinige kan volstaen om zich een denkbeeld te maken van den grooten bloei die, gedurende de zestiende eeuw, in de Belgische koopstad bestond, en waer overigens geheel het land een niet gering deel aen had. Maer die algemeene bloei verviel en ging te niet in den loop eener aeneenschakeling van onlusten die tachtig jaren lang de zuidelyke even als de noordsche provinciën stoorden, het land met puinen overdekten en eene weêrgalooze welvaert vervingen door een bykans onherstelbaren rampspoed.

De oorzaken van zoo veel onheils zyn menigerlei; doch wel ingezien, mogen zy tot eene enkele, tot eene hoofdoorzaek worden gebragt, namelyk de eerzucht van Willem van Nassau, prins van Oranje, als uit de geschiedenis zelf ten overvloede blyken zal. De an-

[p. X]

dere, bykomende oorzaken, doch welke in de handen van Willem den Zwyger werktuigen werden, waren vooreerst het ongelukkig karakter des konings, dat Oranje zich ten nutte maekte om hem hatelyk te doen worden aen de Belgen en deze van Spanje af te trekken. Maer de magtigste hefboom, waer hy zich van bediende om het volk tegen diens vorst op te hitsen, was de kettery, onder de vorige regeering opgekomen. Het is niet dat Willem zelf aen de nieuwe leering persoonlyk zeer gehecht was: neen, niet meer dan aen de oude; maer hy zag de vorderingen van het protestantismus in de naburige landen; hy zag in België de geesten begeerig naer nieuwigheden, en voordeel trekkende uit die gesteltenis, onder den dekmantel van de zaek der vryheid voor te staen, waer de Nederlanders zoo op gezet waren, dwarsboomde hy, het zy opentlyk of bedektelyk, alles wat, in het stuk van godsdienst, de koning voorschreef, die er zich een gewetenspunt van maekte

[p. XI]

de kettery te bevechten en uit te roeijen.

Intusschen zou nooit de Zwyger zyn doel hebben bereikt, byaldien Philip II in zyne erfelyke Nederlanden verbleven, of ten minste zich hier van tyd tot tyd vertoond hadde, gelyk zyn vader had gedaen; maer eens uit onze provinciën vertrokken zynde, zette hy daer sedert nimmer eenen voet meer in, en die aenhoudende afwezigheid was een der voornaemste oorzaken der onlusten. De bevelen moesten altyd van Madrid uitgaen, en kwamen daerom bykans immer te laet of ontydiglyk. Zoo gebeurde het herhaelde malen dat zekere maetregelen die, eene maend vroeger genomen zynde, veel hadden kunnen bybrengen om de gemoederen te bedaren, daerentegen niet meer dienen konden dan om ze nog meer te verbitteren, wanneer zy aengewend werden, omdat alsdan de gang der zaken en de verandering der omstandigheden, die maetregelen hadden nutteloos gemaekt of zelfs nadeelig.

[p. XII]

Eindelyk, behalve de politieke en godsdienstige gesteldheid der aengrenzende landen, als Engeland, Frankryk en Duitschland, kwam er nog eene andere oorzaek by de opgenoemde, en werkte sterk mede tot den ondergang van België, namelyk de voortydige dood van onderscheiden landvoogden of algemeene stadhouders. Meer dan eens, wanneer deze op het punt waren aenzienlyke voordeelen te trekken uit den toestand dien het hun gelukt was te bewerken, kwam de dood hen wegrukken, hunne vorderingen afbreken en eensklaps geheel het aenzigt der dingen veranderen.

Wy meenen dan, dit alles samentrekkende, voor eerste oorzaek van de omwenteling der zestiende eeuw te mogen aenwyzen Oranjes eigen eerzucht, en voor bykomende oorzaken, doch welke middelen werden in 's prinsen handen: 1^o het persoonlyk karakter des konings; 2^o de kettery; 3^o de gedurige afwezigheid des konings; 4^o de kwade invloed der naburige landen.

[p. XIII]

Hierby heeft men nog dry andere oorzaken te voegen, welke den triomf der omwenteling in de noordelyke provinciën hebben bewerkt of begunstigd, namelyk: 1^o het voortydig afsterven van onderscheiden gouverneurs der Nederlanden; 2^o de geest van oproer die zich meester maekte van de koninklyke krygslieden, en 3^o de al te groote haest des konings die, te gelyker tyd, verschillende en hoogst gewigtige zaken ondernam, welke hy niet te regt kon brengen, en waerdoor hy, op den duer, zich dusdanig verzwakte, dat hy eindelyk niet meer in staet was om den kryg tegen de afgevallen provinciën met klem voort te zetten, en zyne heerschappy aldaer te herstellen.

Dit alles, meenen wy, zal blyken uit de feiten welke wy te verhalen hebben. Wy hebben getracht alle overdryving te vermyden, en telkens, waer het pas gaf, den Lezer vermaend dat de vorsten der zestiende eeuw niet mogen beoordeeld worden volgens de begrip-

[p. XIV]

pen van onzen tyd, in welken de denkbeelden van vryheid en gelykheid algemeen zyn geworden en heel de Europesche maetschappy overheerschen. Vele daden van koning Philip vinden wy te regt berispelyk en zou men zelfs den magtigsten vorsten niet meer toegeven, by voorbeeld zyn gedrag ten opzigte van sommige edellieden, die hy zonder mededoogen of in zekeren zin eigendunkelyk strafte. Maer in Philips leeftyd had het staetsbelang, of wat men in 't Fransch aenduidt onder den naem van raison d'état, een gewigt dat men thans niet meer erkent. Zelfs eene eeuw later, vroeg men nog geene rekening aen koning Lodewyk XIV over zyne geheime handelwyze ten aenzien van den dusgenaemden Masque de fer, een staetsgevangen die, in onze dagen, geene maend onbekend zou blyven, zoo hy al niet met geweld aen den kerker ontrukt wierde.

Maer indien koning Philip verschooning vindt, voor sommige zyner daden, in den

[p. XV]

geest der zestiende eeuw, hetzelfde kan men niet zeggen van den prins van Oranje die, als vassael of leenman des konings, veel nauwere verpligtingen had ten opzigte van zynen vorst of leenheer dan een edelman van dezen tyd. Willem kon het nimmer of in geen geval toegelaten wezen Philip naer de kroon te steken of hem aen zyne wettige onderdanen hatelyk te maken, veel min nog uit eigen baet, uit persoonlyke eer- en heerschzucht, heel het land het onderste boven te keeren en in eenen poel van jammeren te storten, als hy werkelyk gedaen heeft. Onder dat opzigt kan men derhalve voor hem even weinig verschooning vinden in de hedendaegsche begrippen als in die der zestiende eeuw, en hy blyft voor ons, gelyk voor de menschen van zynen tyd, een baetzuchtig edelman die alles, ook het welzyn eener gansche natie aen zyn eigen belang heeft geslagtofferd. Zoo hebben wy dan ook zyn gedrag ingezien, en twyfelen niet of ieder vaderlandsminnaer, ieder onvooringenomen landgenoot, zal ons daerin bystemmen.

[p. XVI]

Met dit vertrouwen laten wy het tiende Deel van dit werk uitgaen, in de hoop dat ons leven en krachten mogen overblyven om ook de twee laetste Deelen af te werken.

Leuven, 19 September 1864.