Vaderlandsche historie. Deel 9

[p. 551]

Vyftiende hoofdstuk.

nieuwe zeetogt tegen barbaryë. - keizer karel voor algiers. - storm en onweder doen de onderneming mislukken. - karels rampen en terugkeer naer spanje. - nieuwe kryg met frankryk. - gelder en zutphen door karel onderworpen. - de zeventien provinciën van nederland vereenigd. - verdere krygsfeiten van 1543. - veldtogt van 1544. - vrede van crespy.

1541-1544.

De ontroering, veroorzaekt door Karels gestrengheid ten opzigte der Gentenaers, was groot in alle onze provinciën. Om die eenigermate te stillen, deed de keizer eene reis in Brabant, Holland, Zeeland en het Sticht, van waer hy, over Breda en Bergen-op-Zoom naer Brussel wederkwam⁽¹⁾, ten einde daer de algemeene Staten byeen te roepen. In hunne vergadering van den 4 October, gaf hy rekenschap van zyn gedrag te Gent, byvoegende dat hy geenszins het voornemen had van de andere steden des lands in hare privilegiën te verkorten,

(1) Zie Pontus Heuterus, bl. 270.

[p. 552]

en eindigde met de verzekering dat hy niets zou verzuimen van hetgeen een goed vorst verpligt was te doen in het voordeel zyner trouwe en verkleefde leenmannen en onderdanen der Nederlanden, gelyk zy het allenzins verdienden⁽¹⁾. Daerna bezocht hy nog de zuidelyke gewesten, de kasselryen van Ryssel, Douai en Orchies, de graefschappen van Atrecht en van Henegau, en eindelyk het Luxemburgsche dat hy den 9 January 1541 verliet, om zynen weg te nemen naer Duitschland⁽²⁾.

De keizer, immer bedacht om de protestantsche ryksvorsten in den toom te houden, was daer thans des te meer meê bekommerd, dewyl hy voorzag dat de tienjarige wapenstilstand, met Frans I gesloten⁽³⁾, geenen duer hebben zou, en hy derhalve zyne duitsche leenmannen beletten moest den franschen koning in de hand te werken. Hy had daerenboven, reeds van in 1538, het opzet gemaekt van eenen nieuwen zeetogt tegen Barbaryé te onderne-

(1) Zie een uitgebreid artikel des heeren Gachard in de Revue de Bruxelles, aflevering van November 1839, bl. 46-48.

(2) Zie Gachard, Relation, enz. bl. 169-70.

(3) Zie hiervoren, bl. 491.

[p. 553]

men, waer men sedert zyn vertrek uit Spanje niet opgehouden had zich voor te bereiden, en waer nu alles zoo goed als gereed voor was. Karel wilde dit mael naer Algiers varen, hetwelk, sedert de verovering van Tunis, het vereenigingspunt was geworden der muzelmansche kapers, van waer zy, onder het beleid van eenen onversaegden renegaet met name Hasen, geheel de Middellandsche Zee onveilig maekten, en ja gedurig de Spaensche kusten besprongen, tot groote schade van Karels onderdanen. Laten wy hier nog byvoegen dat de gelukkige uitslag van den vorigen togt tegen Tunis des keizers eigenliefde streelde, en dat eene tweede kans, waer hy zich meê vleide, zynen roem volkomen zou herstellen, die wel een beetje geleden had door zyne laetste, niet voorspoedige krygsbedryven in het Zuiden van Frankryk⁽¹⁾.

Hy begaf zich dan achtervolgens naer Worms, naer Spier, ten laetste naer Regensburg, en hield daer, in den loop van July, eenen ryksdag, waerop hy de Schmalkaldsche bondgenooten zoo wel wist te bevredigen, dat zy hem, voor den ontworpen

(1) Zie hiervoren, bl. 482-83.

[p. 554]

kryg tegen de Turken⁽¹⁾, geld en manschap in overvloed toezeiden, weshalve hy van dien kant niets te vreezen meende te hebben. De vergadering uiteen gegaen zynde, zoo trok Karel naer Italië om den Paus te spreken, dien hy te Lucca⁽²⁾ aentrof, en met hem op nieuw raed sloeg, over het beroepen van een algemeen Concilie, dat werkelyk, het jaer daerna, by Bulle van 22 Mei, door Paulus III te Trenten aengezeid werd⁽³⁾. Vervolgens ging Karel te scheep in de haven van Porto-Venere⁽⁴⁾ en zeilde naer Sardinië, waer zyne vloot verzameld was, om eerlang met haer

(1) Deze hadden nieuwe vorderingen gemaekt in Hongaryë.

(2) Bewesten Florenz.

(3) Reeds te voren had de kerkvoogd een Concilie beroepen om, in Mei 1537, te Mantua gehouden te worden; maer de hertog van dat land had daer niet willen in toestemmen. Sedert beproefde Paulus om het te vergaderen te Vicenza, in Lombardyë, wat mede niet gelukte: zoodat hy eindelyk, om de protestanten te voldoen, het besluit nam van het Concilie te houden in de Tiroolsche stad Trenten, op de grenzen beide van Italië en van Duitschland. Doch nu kwamen er weêr nieuwe beletsels in den weg, en de zaek bleef nog jaren steken.

(4) In 't noordwesten van Lucca, op de oostelyke kust van Genua.

[p. 555]

naer Majorca te stevenen, een der Balearische eilanden, regt tegenover Algiers gelegen, op eenen afstand van omstreeks zestig mylen. Daer vond hy zich aen het hoofd van twintig duizend voetknechten en twee duizend ruiters, zoo Spanjaerts als Italianen en Duitschers, meest allen oude en afgerigte krygslieden. Hierby vervoegden zich nog een duizendtal Maltezers, onder het beleid van koene ridders, behalve drymael zoo veel vrywilligers uit den adel van Karels landen, begerig om deel te nemen aen de roemryke kruisvaert.

Ongelukkiglyk was het reeds October geworden, te laet dus op het jaer om met gunstig weder den togt aen te vangen, en vooral om naer de Afrikaensche kusten te zeilen, alsdan hoogst gevaerlyk uit hoofde der strydige winden. Karel had reeds veel tyd besteed en groote moeite gehad om van Sardinië naer Majorca te komen, en zou zeker beter hebben gedaen met naer den raed van den Paus en van Andreas Doria te luisteren, die zyne onderneming in dit oogenblik al te gewaegd vonden. Doch neen, onze vorst wilde niet uitstellen tot het volgend jaer, en stak in zee den 19 October. Eilaes! wat de Genuëzer voorzien en gevreesd had,

[p. 556]

gebeurde: Karels schepen hadden van eerst af te worstelen met de onstuimige baren; maer naderden niet te min, den volgenden dag, zoo digt aen Algiers, dat zy de ankers wierpen, toen op eens een zware storm de ontscheping kwam beletten. Daegs daerna echter werd het stiller, en de keizer nam aenstonds de gelegenheid te baet om zyn krygsvolk aen land te doen gaen, alwaer zy eerlang met de Araben handgemeen werden, en ja met gunstigen uitslag, dewyl zy in getal den vyand verre overtroffen. Men kon dan, zonder groote hindernis het beleg aenvangen, gelyk het geschiedde den 24 October; doch ziet, tegen den avond betrok de lucht, een stortregen begon te vallen, en een hevige wind stak op, die van stond tot stond woedender werd en meer dan zes-en-dertig uren duerde. De krygsknechten stonden welhaest druipnat en tot aen de knieën in het slyk, want zy hadden nog den tyd niet gehad om hunne tenten uit de schepen te halen. De nood werd nog grooter, wanneer, by het eerste morgenkrieken, de vyand eenen uitval deed en met volle magt het leger der Christenen kwam bespringen. De Italianen, die vooraen geplaetst waren, half dood van koude, deinsden by

[p. 557]

den eersten aenval; de Duitschers en Spanjaerts verdedigden zich beter, maer konden, door den regen die het buskruid nat maekte en de lonten uitdoofde, hunne musketten niet gebruiken. Zy hadden dus veel te lyden: ja, ware de keizer zelf daer aen het hoofd niet geweest, om door eigen voorbeeld de anderen aen te wakkeren, allen zouden de vlugt hebben genomen.

Zulks was nog maer het eerste kwaed. De storm altyd woedender wordende zweepte de baren op en ontrampeneerde de schepen, waer al de voorraed van peerden, van geschut en van levensmiddelen in was. Veertien of vyftien galeijen en honderd-veertig vrachtschepen werden, in een uer tyds, los gerukt, tegen elkander lek geslagen of verbryzeld op de rotsen, of verzwolgen in de zee. Twaelf-honderd menschen verdronken daerby, terwyl vele anderen, met hunne bodems landwaert gedreven of al zwemmende de oevers bereikende, door de ongeloovigen neêrgehakt werden. De ramp was groot; maer de keizer verloor geenen moed. Hy zond eenige benden naer het strand om de Araben te verdryven en te redden wat redbaer was; doch weldra hernam de storm vergezeld van

[p. 558]

plasregen, en het werd zoo duister op zee, dat de nog overige schepen geene teekens konden doen, en de krygslieden weêr eeneen ysselyken nacht moesten doorstaen. Toen het licht werd, kreeg de keizer narigt van Andreas Doria die hem meldde dat hy met een aental galeijen aen de kaep van Metafus, heoosten Algiers, geraekt was, werwaerts hy hem raedde met het leger te komen, als zynde daer de beste plaets om in te schepen en weder te keeren. Daer bleef inderdaed niets anders meer over; doch, beroofd van levensbehoeften, had men rivieren over te gaen, door moerassen te baden, en dry groote dagreizen te doen, met den vyand gedurig op de hielen. Ondanks deze uiterste moeijelykheden, beval Karel den aftogt, en immer het voorbeeld gevende van standvastigheid en heldenmoed bereikte hy eindelyk Metafus, niet echter zonder veel volks onder wege verloren te hebben. Daer vond men lyftogt en bodems om de krygslieden op te nemen, die eerlang scheep gingen, terwyl de vorst met de achterhoede te land bleef en, tot het laetste oogenblik toe, de aenvallen der Araben manhaftiglyk afweerde. De vloot vertrok den 16 November, doch werd eerlang door een

[p. 559]

nieuwen storm aengerand, zoo hevig dat de schepen, andermael verstrooid, genoodzaekt waren onderscheidene havens in te loopen, de eenen op de Spaensche, de anderen op de Italiaensche kust, waerdoor de geleden rampen welhaest overal bekend werden. De keizer zelf had moeten, schuilplaets zoeken in de baei van Bugia⁽¹⁾ op Afrikaenschen grond, van waer hy, zoo haest de winden het toelieten, overstak naer Spanje en, den 1^sten December, te Carthagena behouden aenkwam⁽²⁾.

Het spreekt byna van zelf dat koning Frans de gelegenheid te schoon vond, om er geen gebruik van te maken en den kryg te hernemen tegen zyn' zwager, welken hy meende in dit oogenblik geheel buiten staet te zyn van zich te verweren. Reeds gestoord op Karel, die hem het hertogdom van Milanen zoo goed als toegezegd en sedert weêr terug gehouden had⁽³⁾, zocht hy nu nog andere

(1) Dertig mylen beoosten Algiers.

(2) Zie Pontus Heut. bl. 271-72, en Robertson, Hist. de Charles-Quint, Livre 5. Zie mede een gelyktydig verslag in de Papiers d'état, II, bl. 612-17, of geheel den togt omstandig verhaeld by Paulus Jovius, Historiarum Lib. XL.

(3) Karel had met den koning huwelyks-ontwerpen gemaekt, waerby het hertogdom van Milanen tot bruidschat moest dienen (Zie de Papiers d'état, II, bl. 542, vlgg. en bl. 562, vlgg.); maer veranderde sedert van gedacht, en gaf niet alleen het verlei van opgemeld leen aen zynen zoon Philip (Zie de oorkonde by Du Mont, IV, P. II, bl. 200, vlgg.); maer herriep zyn woord nopens de andere ontwerpen door eene nieuwe Codicille van 28 October 1540, aen zyn testament toegevoegd. Zie de oorkonde in de Papiers d'état, bl. 599, vlgg.

[p. 560]

reden daerby⁽¹⁾ om met goeden schyn het bestand te kunnen breken, waer het inderdaed het volgend jaer toe kwam. Frans stelde vyf legers op de been, willende te gelyk de vyandlykheden aenvangen in het Zuiden tegen Spanje en Italië, en in het Noorden tegen onze provinciën. Te dien einde had hy al by voorraed een verbond aengegaen met Willem van Kleef⁽²⁾ die, om het in Gelderland vol te houden, zich geerne aensloot by den franschen koning, gelyk zyn voorganger gedaen had⁽³⁾.

(1) Zie daer meer van in de Mémoires van Du Bellay, Liv. IX, by Buchon, bl. 695, vlgg.

(2) Zie hiervoren, bl. 493. - De oorkonde staet by Du Mont, IV, P. II, bl. 196.

(3) Gedurende Karels verblyf te Gent, was Willem van Kleef hem daer komen spreken, maer had er zyn pleit niet gewonnen. Zie Gachard, Relation, enz. bl. 69-70, en Pontanus, bl. 816.

[p. 561]

Geheel de winter en bykans de helft van het volgend jaer gingen voorby in toebereidsels en heimelyke werkingen van 's konings wege, waerdoor onze gouvernante den tyd vond om 's lands grenzen in goeden staet van verdediging te stellen. Zy vroeg en kreeg zonder veel moeite nieuwe hulpgelden, toereikend voor het inrigten eens legers van dertig duizend man en vyf duizend peerden, en bezocht in persoon de onderscheidene provinciën, overal wyze bevelen gevende en knappe hoplieden noemende. In Juny 1542 ving het nydspel aen⁽¹⁾. De Dolfyn van Frankryk, naderhand Hendrik II, trok naer de Pyreneën, en zyn broeder de hertog van Orleans viel in het Luxemburgsche, terwyl de hertog van Vendôme Atrecht en Vlaenderen aenrandde, en Maerten van Rossum⁽²⁾, aen

(1) Het was echter eerst den 20 July, dat de oorlog aen Karel verklaerd werd. Zie diens brief van 20 Augusty aen zyn' broeder Ferdinand, by Lanz, Correspondenz, II, bl. 350.

(2) Deze vermaerde, doch roekelooze oorlogsman, geboren te Zaltbommel in 1478, was heer van Poederoeyen, in dezelfde buert (Zie hiervoren, bl. 218, aenteek. 4), en reeds vroeger door wylen Karel van Egmont tot Maerschalk of opperbevelhebber van Gelderland genoemd, welken titel hy ook onder Willem van Kleef behield. Zie Pontanus, bl. 744.

[p. 562]

het hoofd van Geldersche en Deensche krygsbenden⁽¹⁾ op Noord-Brabant stortte⁽²⁾. In het Luxemburgsche maekten de Franschen spoedige vorderingen; zy veroverden daer de eene stad na de andere, dusdanig dat Diedenhoven alleen onaengeroerd bleef: toen de ligtzinnige koningszoon, gehoord hebbende dat er voor Perpignan⁽³⁾ een afdoende veldslag ging geleverd worden⁽⁴⁾, in de eerste dagen van September ylings zyn leger verliet, om ginds in het Zuiden lauwers te gaen plukken welke hy hier reeds in de hand had, maer roekeloos verwierp, mag men zeggen; want gedurende zyne afwezigheid verliepen de krygslieden of bewaerden de veroverde steden zoo kwalyk, dat deze allen, op eene enkele na, weldra door de

(1) Frans I had mede een verbond tegen den keizer gesloten met den toenmaligen koning van Denemarken. Zie de oorkonde by Du Mont, IV, P. II, bl. 216.

(2) Zie Pontanus, bl. 823.

(3) De hoofdstad van het dusgenaemde Roussillon, alsdan aen Spanje toebehoorende.

(4) Perpignan was in dat oogenblik belegerd door den Dolfyn.

[p. 563]

onzen herwonnen werden⁽¹⁾. Zulks vernam de hertog van Orleans, twee dagen na zyne aenkomst te Montpellier⁽²⁾, waer men hem tevens berigtte dat Perpignan ontzet was, ja dat de koning zyn leger, vry gedund door ziekten en mislukte stormen, reeds terug had geroepen⁽³⁾.

Hier te lande zag het er ook niet erg uit. Vendôme had in het Atrechtsche en in Fransch-Vlaenderen wel eenige sloten verkracht en onbeduidende plaetsen meêgesleept, maer was voor Arië blyven steken, en weldra belette hem de graef van Roeulx verder in te dringen, hebbende goede standpunten gekozen tusschen Grevelingen en Sint-Omaers⁽⁴⁾.

Met de Gelderschen had men meer moeite. Maerten van Rossum, na de Meijery van den Bosch te hebben moeten ruimen, was de Maes overgetrokken, voornemens zynde door Luikerland in het

(1) Zie Pontus Heut. bl. 272, en de Mémoires van Du Bellay, by Buchon, bl. 716-49.

(2) Hy was in post naer deze stad vertrokken, om voorts Perpignan te bereiken, dat er slechts een dertigtal mylen van verwyderd is.

(3) Zie Du Bellay, by Buchon, bl. 720.

(4) Zie de Mémoires van Du Bellay, by Buchon, bl. 719.

[p. 564]

Luxemburgsche te vallen en zich daer by de Franschen aen te sluiten; maer deze pas werd hem afgesneden⁽¹⁾. De woestaert kwam dan op zyne voetstappen terug tot aen de kanten van Cuick, alwaer hy de kans klaer vindende andermael over de Maes zette, en aenstonds geheel de landstreek verwoestte. Vervolgens nam hy het kasteel van Hoogstraten in, hy brandschatte Turnhout en marcheerde regt naer Antwerpen dat, met onvoltooide vesten⁽²⁾, geen krachtigen wederstand scheen te kunnen doen. Gelukkiglyk hadden de burgers moeds genoeg om hunne borsten voor muren te gebruiken en den vyand het hoofd te bieden. By hen vervoegden zich de vreemde kooplieden in groot getal, terwyl de gouvernante den prins van Oranje uit Holland riep⁽³⁾ om met zyn volk de stad ter hulp te komen. Oranje deed dit haestig-

(1) Zie Fisen, Hist. Leod. II, bl. 340.

(2) De stad werd, in dat oogenblik, voor de vyfde mael vergroot; maer de nieuwe versterkingen waren op verre na niet voltrokken. Zie de Geschiedenis van Antwerpen door Mertens en Torfs, II, bl. 372. vlgg. alsmede IV, bl. 82, vlgg.

(3) René van Nassau was daer stadhouder of gouverneur, en tevens markgraef van Antwerpen.

[p. 565]

lyk, doch liet zich verschalken door van Rossum die hem, den 24 July, onvoorziens aenrandde in de heide van Brasschaet en zyne benden verstrooide. Nogtans geraekte de prins in Antwerpen met een deel zyner manschap: en toen des anderdags van Rossum de stad opeischte, gaf men hem een weigerend en tevens snedig antwoord, zeggende aen zynen krygsbode dat, byaldien hy nog weêr dorst komen, men hem aen de galg zou knoopen. Zulks was stout gesproken, ja; maer men wist van binnen dat de vyand gebrek had aen grof geschut; en zoo de inwoonders al niet sterk genoeg waren om eenen uitval te doen en het spel te wagen op 't open veld, zy meenden toch in staet te zyn om den Gelderschman buiten te houden⁽¹⁾.

Inderdaed, den 27 July verliet deze de stad, en durvende Lier niet aenspreken dat goed bezet was, nam hy zynen weg naer Duffel, waer hy twee dagen tyds besteedde om de Nethe over te zetten (want de brug was afgebroken), doch verhaelde het op het dorp met al de huizen neêr te blaken, gelyk

(1) Zie dat alles omstandig verhaeld in de Geschiedenis van Antwerpen, IV, bl. 71, vlgg. Zie mede Pontus Heuterus, bl. 273.

[p. 566]

hy ook deed te Waelhem. In 't voorbygaen verwoestte hy de ryke abtdy van Roosendael⁽¹⁾, sloeg het oog op Mechelen dat hy omringd vond van water, en trok naer Leuven, plonderende of verbrandende onder wege alle de omliggende dorpen⁽²⁾. Den 2^den Augusty stond hy voor Leuven, dat slechts een handvol volks inhad, en derhalve zyne wyduitgebreide vesten niet verdedigen kon, des te min, dewyl zy in zeer slechten staet waren. Ook spraken de stedelyke overheden aldra van afkoop, en kwamen met den Gelderschman overeen voor zeventien duizend gouden kroonen, veertig vaten wyn en honderd tonnen bier, binnen de dry dagen te leveren. Aenstonds maekte men gereedschap om de voorwaerden te vervullen; maer toen de karren met wyn geladen naer buiten trokken, vlogen eensklaps de studenten der Hoogeschool in de wapens, liepen naer de vesten en losten eenige

(1) Benedictyner vrouwen-abtdy, tusschen Waelhem en Duffel aen de Nethe gelegen, waerschynlyk door een der Berthouten gesticht op het einde der twaelfde eeuw. Zie van Gestel, Historia Archiepiscopatus Mechliniensis, I, bl. 134.

(2) Zie Haraeus, Annal. Brab. II, bl. 624.

[p. 567]

kanonscheuten op den vyand, die zich aen zulk geschenk niet verwachtte. Dit voorbeeld van moed eens gegeven zynde, werd het als een loopend vuer dat alle de harten ontstak: de vrouwen zelf bragten ballen en buskruid aen, terwyl de studenten met de burgery de omstreek deden weêrgalmen van het krygsgedruisch⁽¹⁾. 't Is waer, lang zou dat niet geduerd noch de stad kunnen redden hebben; maer ook de Gelderschen hadden geenen tyd te verliezen, want van alle kanten kwam er hulp toegesneld, en van Rossum, vreezende dat hem de weg mogt afgesneden worden, haestte zich naer Waver en Gembloux om, door het Naemsche, Ardennen te bereiken, hetwelk hem inderdaed gelukte, doch niet zonder groot verlies; want toen hy, omstreeks half Augusty, voor Yvoi, in het graefschap van Chiny, by den hertog van Orleans kwam, was zyn leger voor 't minst een derde gesmolten. En na des hertogs vertrek, liepen ook de overige benden uiteen, en van Rossum zocht schuilplaets in Frankryk⁽²⁾.

(1) Zie Haraeus, loc. cit. en Pont. Heut. bl. 274.

(2) Zie Pontus Heut. bl. 275, en Pontanus, bl. 827. Zie mede een verslag van den 24 September door Lodewyk van Praet aen den keizer gedaen, by Lanz, Correspondenz, II, bl. 364, vlgg.

[p. 568]

De Luxemburgsche steden, als boven gezegd is, werden eerlang herwonnen door den prins van Oranje, die vervolgens met aenzienlyke krygsmagt het land van Gulik⁽¹⁾ en het Geldersch kwartier van Roermonde overrompelde⁽²⁾, om Willem van Kleef de verwoestingen, door van Rossum in Brabant aengerigt, duchtig betaeld te zetten: jammer maer dat daer ook steden en dorpen het kwaed, door anderen bedreven, naer gewoonte moesten bezuren⁽³⁾.

Hierop volgde de winter, die besteed werd aen toebereidsels voor nieuwe krygstogten. Karel zag uit naer geldmiddelen, een der hoofdzaken by den oorlog, en vond de Cortès van Castielje gewilliger dan ooit, want zy vergunden hem eene hulp van vierhonderdduizend dukaten⁽⁴⁾. Meteen zond hy afgeveerdigden tot koning Jan III van Portugael,

(1) Willem was tevens hertog van Kleef en van Gulik.

(2) René van Nassau viel in het Geldersche, en de heer van Boussu in Gulikerland.

(3) Zie Pontanus, bl. 827.

(4) Zie Ferreras, IX, bl. 241.

[p. 569]

die toen den naem had van den ryksten vorst te zyn van gansch Europa, om een huwelyk voor te stellen tusschen diens oudste dochter Maria en zyn zestienjarigen zoon Philip, en tevens om hem de Moluksche of Specery-eilanden⁽¹⁾ aen te bieden tegen eene groote som gelds. Een en ander gelukte: de echt werd aldra voltrokken⁽²⁾, en Maria bragt haren gemael eenen aenzienlyken bruidschat meê die, met den prys der afgestane eilanden, en met eenen nieuwen toevoer van goud uit America, den keizer in staet stelde om zyne legers te vermeerderen, en daer zelfs een goed deel herwaerts van te zenden tot bescherming onzer provinciën.

Hier te lande had ook Karels zuster niet stil gezeten. Zy had buitengewoon groote hulpmiddelen van de Staten erlangd, tot aenwerving en onderhoud van talryke krygsbenden en meteen tot

(1) De Moluksche eilanden dragen dien toenaem, omdat zy by uitstek ryk zyn in kostbare speceryen. Zy maekten sedert lang een voorwerp van twist uit tusschen de kroonen van Portugael en van Spanje. Zie het groot werk van Bruzen la Martinière.

(2) Den 12 Mei, zegt Ferreras, bl. 243.

[p. 570]

beter versterking der grenssteden. Daerby deed zy, tusschen Sambre en Maes, eene vesting aenleggen met name Mariënburg, ten einde een vyandlyken inval in die streek te beletten, althans moeijelyk te maken, terwyl, van zynen kant, de keizer werkzaem was in Engeland om koning Hendrik VIII op zyne zyde te halen en met hem een nieuw verdrag tegen Frans I tot stand te brengen. Daer kwam het reeds toe den 11 February 1543⁽¹⁾. Beide vorsten sloten een tractaet van onderlinge vriendschap en wederzydsche verdediging: zy zouden gezamentlyk van Frans I vorderen dat hy afzage van zyn schandelyk verbond met Soliman II, dat hy het hertogdom van Burgondië wedergave aen den keizer, en een aental fransche steden aen koning Hendrik inruimde, tot onderpand van hetgeen de fransche kroon, krachtens vorige akkoorden, hem schuldig bleef⁽²⁾. Tien dagen tyds

(1) Zie de redenen die daer aenleiding toe gaven, by Robertson, III, bl. 239, vlgg.

(2) Namelyk door het verbond van 30 Augusty 1525 (Zie hiervoren, bl. 381, aenteek. 2) moest koning Frans aen Hendrik VIII eene jaerlyksche rent betalen van 100,000 kroonen, doch welke sedert eenigen tyd niet meer volgde. De oorkonde staet by Du Mont, IV, P. I, bl. 436-41.

[p. 571]

zouden aen Frans I gelaten worden om zich te bedenken en antwoord te geven; maer nam hy de voorstellen niet aen, zoo zouden de bondgenooten ieder met een leger van twintig duizend voetknechten en vyfduizend peerden, naest eene vloot bemand van tweeduizend krygslieden, Frankryk aenranden, en de wapens niet neêrleggen voor aleer zy hun doel bereikt zouden hebben⁽¹⁾.

Het spreekt van zelf dat Frans I zulke trotsche eischen niet aenveerden kon: hy liet zelfs de krygsboden, die er meê gelast waren, over zyne grenzen niet komen; maer verbond zich, op zyne beurt, nog nauwer met den Grooten Turk die, zonder toeven, eene vloot uitreedde van honderd-vyftig schepen en, onder het bevel van Barbarossa, naer Marseille zond om des konings eigen zeemagt te ondersteunen en met haer samen te werken⁽²⁾.

Het duerde niet lang of de kryg brak los op onze grenzen, vooral in het Henegauwsche en in het Atrechtsche, en werd daer gevoerd met weder-

(1) Zie de oorkonde by Du Mont, IV, P. II, bl. 252-57.

(2) Zie Pontus Heuterus, bl. 278.

[p. 572]

zydsche voor- en nadeelen⁽¹⁾; want, had koning Frans groote magt verzameld om ernstig door te slaen, onze gouvernante had insgelyks niets verzuimd om hem het hoofd Le bieden. Zy wachtte nogtans met ongeduld naer de hulp haers broeders, die beloofd had een aenzienlyk leger naer deze landen te brengen, niet alleen om de Franschen er uit te houden, maer tevens, en zelfs eerst vooral, om zyn wederspannigen leenman, Willem van Kleef te straffen, die het jaer te voren Brabant had laten verwoesten en onlangs nog nieuwe vyandlykheden had gepleegd in Holland en elders⁽²⁾. Aldra kreeg zy de tyding dat keizer. Karel Spanje, verlaten en, den 25 Mei, te Genua ontscheept was. Van daer trok hy naer Duitschland, werwaerts zyne krygsbenden uit Castielje, uit Italië, uit de verschillende staten van het Ryk bevel hadden samen te komen, zynde de stad Bonn op den Rhyn aengewezen tot punt van vereeniging. De togt begon den 20^sten Augusty. Aen het hoofd van een leger dat, met de benden door den prins van Oranje daeraen toegevoegd, eene magt

(1) Zie Du Bellay, by Buchon, bl. 731, vlgg.

(2) Zie Wagenaar, V, bl. 247.

[p. 573]

uitmaekte van veertig duizend man zoo voet- als peerdenvolk, trok Karel door het Keulsche regt naer Gulikerland, en bereikte, den tweeden dag, Duren⁽¹⁾, een der voornaemste steden van Willems hertogdom, waer hy aenstonds het beleg om sloeg. De stad was sterk, wel bezet en wel voorzien van geschut: ook hadden die van binnen, de burgers vooral, zoo veel trouw in hunne middelen van tegenweer, dat zy by de eerste opeisching een stout en onbeleefd antwoord dorsten geven. Maer de mond werd hun welhaest gestopt; want den 24^sten hoorden zy het kanon hunne muren beuken, met zulk gevolg dat, eer het avond werd, de vyand bres geschoten had, en de vesting stormenderhand door de Spanjaerts ingenomen was. Zeer velen der bezettelingen en der inwoonders sneuvelden onder het zweerd, anderen verdronken of werden gevangen, en de stad aen de plondering prys gegeven. Ja meer: den volgenden dag ontstond er brand, enkelyk by toeval, schynt het, maer die niettemin

(1) Aen de Roer, dry zware mylen in het zuid-oosten van de hoofdstad Gulik. Op de eerstgenoemde zinspeelt het Belgisch spreekwoord: Duren is eene schoone stad, maer blyven duren is nog schooner.

[p. 574]

een aenzienlyk deel der huizen en de voornaemste kerk verslond, tot groot spyt van keizer Karel, die alles gedaen had om het kwaed tegen te houden⁽¹⁾.

Den 27 Augusty vertrok het leger, en kwam nog den zelfden dag voor Gulik dat, op den eersten eisch, zyne poorten opende. Zoo deden ook andere steden, als Sittard in 't noordwesten van Gulik, en mede Roermonde in 't Geldersche, waer Karel zich den 30^sten vertoonde. Alsdan lag Venloo aen de beurt, welks ingezetenen het gegeven voorbeeld meenden te volgen, maer de bezetting, dry duizend man sterk, wilde zich verweren: toen gelukkiglyk de hertog van Brunswyck en de Keulsche wy-bisschop in Willems naem den keizer om genade kwamen smeeken, met verzoek van hem tot een gehoor te willen ontvangen⁽²⁾. Karel stemde daer in toe. Zoodan, den 7 September, verscheen

(1) Zie Pontus Heut. bl. 279, en eenen brief van Karel, den 25 Augusty aen zyne zuster geschreven, in de Bull. de la Commiss. d'Hist. 2^e série, IX, bl. 132.

(2) Zie Karels brief van 6 September aen zyne zuster Maria, aldaer, bl. 135, en een anderen van den 12 Sept. aen Thomas Perrenot, in de Papiers d'état, II, bl. 678.

[p. 575]

de misdadige leenman in 's keizers tegenwoordigheid en vroeg vergiffenis, belovende hem voortaen houw en trouw te zullen wezen. De keizer bezag den boeteling met strenge oogen, en haelde hem nog eens duchtig over den hekel, maer schonk hem eindelyk toch genade, en gaf bevel aen zyne ministers om met hem een vredeverdrag te sluiten. Willem moest alle verbonden breken tegen den keizer of diens broeder aengegaen. Voorts moest hy voor altyd afzien van Gelder en Zutphen, en de onderdanen ontslaen van hunnen eed. Op die en andere voorwaerden, hier niet noodig te vermelden, mogt hy in bezit blyven van Kleef en Gulik, waer echter de keizer twee steden, Heinsberg en Sittard, bezetten zou, tot onderpand van dit akkoord⁽¹⁾. Den 11 September deed Karel

(1) Zie de oorkonde by Pontanus, bl. 832, of by Du Mont, IV, P. II, bl. 265, maer vollediger in de Papiers d'état de Granvelle, II, bl. 669-77. - Zie mede eenen brief van Karel, aen zynen zoon Philip geschreven den 25 September, in de pasgenoemde Bulletins, VII, bl. 154-65. - Willems verzoening met onzen vorst was gemeend. Dry jaer later trouwde hy Maria van Oostenryk, Ferdinands dochter en Karels nicht. En ook de beruchte Maerten van Rossum ging over tot den dienst des keizers en bleef hem getrouw.

[p. 576]

zynen intreê te Venloo, alwaer hy des anderdags door de Staten der beide landen tot vorst erkend werd⁽¹⁾ en, op zyne beurt, de onderdanen, steden en edelen bevestigde in hunne privilegiën en vryheden⁽²⁾.

Zoo was dan eindelyk eens die langdurige twist over Gelder en Zutphen voor goed geslecht, en bleven de zeventien Nederlandsche provinciën⁽³⁾ vereenigd onder dezelfde heerschappy⁽⁴⁾.

De Geldersche belangen aldus geregeld zynde,

(1) Zie de oorkonde by Du Mont, bl. 264.

(2) Zie de oorkonde aldaer, bl. 266.

(3) Groningen, en de dusgenaemde Ommelanden (versta de omliggende landstreek), eene afzonderlyke heerlykheid uitmakende, hadden zich, om een eind te stellen aen hunne twisten en verdeeldheden, in 1536 vrywillig aen keizer Karel onderworpen en hem tot hunnen heer erkend. Zie Pontanus, bl. 779, en Pontus Heuterus, bl. 257.

(4) Deze zeventien Provinciën waren: de hertogdommen van Brabant, Limburg, Luxemburg en Gelder; de graefschappen van Vlaenderen, Artois, Henegau, Namen, Holland, Zeeland en Zutphen; de heerlykheden van Mechelen, Utrecht, Friesland, Overyssel en Groningen met de Ommelanden; eindelyk het markiezaet van Antwerpen of des heiligen Ryks.

[p. 577]

zoo meende Karel nog tyds genoeg over te hebben om Frankryk aen te spreken. De koning had, in den loop van Juny, Maubeuge⁽¹⁾ veroverd en, kort te voren, Landrecies⁽²⁾ dat men beschouwde als den sleutel van Henegau: ook was hy daer nog bezig met de stad te versterken, toen onze vorst het besluit nam van hem die te gaen betwisten. Den 14 September vertrok hy met zyn leger van Venloo om naer Brussel te komen, alwaer hy de algemeene Staten gedagvaerd had ten einde hun eene nieuwe bede te doen; maer Diest bereikt hebbende werd hy daer wederhouden door het flerecyn, en genoodzaekt de Staten derwaert te roepen, welke hem inderdaed, den 30 September, ruime hulpgelden toestemden⁽³⁾. Intusschen waren de troepen naer het Henegauwsche getrokken en hadden daer het beleg van Landrecies aengevangen; maer behalve dat de stad wel bezet was en bekwaem

(1) In 't zuidwesten van Charleroi.

(2) In 't zuidwesten van Maubeuge. Beide steden liggen op de Sambre.

(3) Brabant en Vlaenderen beloofden ieder 400,000 Karolus-gulden, Namen 8000 pond, enz. Zie Gachard, Lettre à MM. les Questeurs, enz. bl. 78.

[p. 578]

goeden wederstand te doen, kwam eerlang Frans I haer te hulp met meer dan veertig duizend man, verklarende dat hy het pleit in 't open veld wilde beslissen; doch of zulks wel gemeend was, kan in twyfel getrokken worden. Hoe 't zy, keizer Karel bevond zich, den 29 October, te Avesnes, vier mylen in 't oosten van Landrecies, gereed om zich aen het hoofd zyner legers te stellen, ofschoon hem dit dringend ontraden werd, ter oorzake van zynen ziekelyken toestand⁽¹⁾. Zyne krygsmagt was thans nog vermeerderd met zes duizend Engelschen, hem door Hendrik VIII toegezonden, zoodat hy gerust de kans mogt wagen. Trouwens, den 2^den November bood hy onbeschroomd het gevecht aen; maer de koning wilde aen het lokaes niet byten: evenwel verliepen er dry dagen zonder ernstige worsteling; want de Franschen, ondanks het gesar der keizerlyken, weigerden telkens handgemeen te worden. Maer het gelukte hunnen vorst

(1) Zie daeromtrent eene briefwisseling tusschen Karel en zyne zuster, by Lanz, Correspondenz, II, bl. 403-407, alsmede een anderen brief van Nikolaes Perrenot aen Maria, in de Bullet. de la Commiss. d'Hist. 2^e série, XI, bl. 228.

[p. 579]

om, tusschen het schermutselen in, de belegerde stad te voorzien van nieuwe krygsbenden en nieuwe levensmiddelen⁽¹⁾, waerna hy met stille trommel aftrok en verdween⁽²⁾.

Karel bezat zich zelven niet van verontweerdiging, als hy vernam dat de vyand zoo schandelyk was gaen loopen. Aenstonds zond hy een deel zyner ruitery om hem op de hielen te zitten, en volgde zelf met zyn leger; doch hy kwam te laet: de Franschen waren reeds vyf mylen ver, derhalve niet meer in te halen. Alleen hunne achterhoede werd bereikt door het keizerlyk peerdenvolk, dat haer een aental mannen afsloeg of gevankelyk meê nam, en dan terug keerde, vindende de wegen bezaeid van wapenen, krygstuig en geschut, door de vlugtelingen in den brand gelaten⁽³⁾.

Het was nu te ver op het jaer gekomen, om het

(1) Daer was gebrek aen wyn en bier, ja zelfs aen brood, voor hetwelk de soldaten reeds op half rantsoen stonden.

(2) Zie Du Bellay, loc. cit. maer ook, en vooral, Karels brieven van 4, 5 en 6 November aen Maria, in de opgenoemde Bulletins, IX, bl. 136-42.

(3) Zie de pas beroepen, brieven. Zie er nog andere by Lanz, bl. 408-10.

[p. 580]

beleg van Landrecies door te zetten. Karel trok vooruit tot Cateau-Cambrésis⁽¹⁾, en gaf bevel van te Kameryk een kasteel te bouwen, opdat de Franschen, gelyk zy gedaen hadden, daer niet meer nestelen zouden. Vervolgens dankte hy de inlandsche krygsknechten af, bestelde de vreemde benden in hare winterkwartieren, en kwam den 24 November naer Brussel, om middelen te beramen tot het hernemen van den oorlog in den aenstaenden zomer. Den 2^den January 1544, sloot hy een verbond van aenval en verwering met hertog Willem van Kleef⁽²⁾, en vertrok nog denzelfden dag naer Duitschland om gaen voor te zitten by den Ryksdag van Spier, aldaer beschreven tegen February⁽³⁾. Karel had aen de protestantsche vorsten veel moeten toegeven, uit vrees dat zy, aenhoudend getokkeld door Frans I, hem mogten afvallen en party nemen voor zynen mededinger. Thans legde hy

(1) Van het Latyn Castrum Cameracense, een klein maer sterk stedeken, niet verre van Landrecies en vyf mylen, in 't zuidoosten van Kameryk.

(2) De oorkonde staet by Du Mont, IV, P. II, bl. 250, maer wordt er verkeerdelyk betrokken tot 1543.

(3) De vergaderingen vingen aen den 20 February.

[p. 581]

hun het schandelyk gedrag van dien koning onder de oogen, die, aengespannen met den gezworen vyand van het Christendom, onlangs de kusten van Italië had helpen verwoesten, parende de leliën van zyn wapenschild aen de halve maen der Turken, terwyl Soliman II op zynen bondgenoot steunende, en gebruik makende van den Nederlandschen kryg, in Hongaryë was gevallen en bykans geheel dat ryk door de wapens veroverd had⁽¹⁾. De keizer sprak met zoo veel klem, en overtuigde dusdanig de Duitsche vorsten, dat zy hem eene hulp toezeiden van vier-en-twintig duizend voetknechten en vier duizend peerden, door de bondgenooten te onderhouden gedurende zes maenden⁽²⁾.

In dezelfde stad van Spier sloot Karel, den 23 Mei, een plegtig vredeverdrag met den koning van Denemarken⁽³⁾, waerdoor hy niet alleen de Nederlandsche provinciënverzekerde tegen nieuwe vyandlykheden van het Noorden, maer tevens Frans I nog eenen bondgenoot ontvreemde, die

(1) Zie Robertson, III, bl. 246-47.

(2) Zie daer, bl. 258.

(3) Zie de oorkonde by Du Mont, IV, P. II, bl. 274.

[p. 582]

hem onlangs al te wel in de hand had gewerkt⁽¹⁾. Reeds was men hier te lande yverig aen 't wapenen, terwyl de keizer nieuwe plannen smeedde met koning Hendrik van Engeland. Deze moest naer Calais komen en in Picardyë vallen; Karel, van zynen kant, zou op Champagne storten, en, zonder dit mael zich te vergapen aen het belegeren van steden, zouden beide voortrukken tot Parys toe, en daer hunne magt vereenigen om den Franschman, in zyne eigen hoofdstad, tot vrede te dwingen op de voorwaerden welke zy zelf stellen zouden⁽²⁾.

Dit was zeker goed overleid; maer het gaet in den oorlog niet altyd gelyk men wenscht of wikt. De keizer moest van eerst af steden belegeren en veroveren, niet alleen om vaste steunpunten te bewaren terwyl hy verder in zou dringen; maer ook om den weg open te houden voor den toevoer van levens- en krygsbehoeften, want koning Frans had, naer gewoonte, Champagne doen verwoesten en allen voorraed weggenomen. Karel was den

(1) Zie Wagenaar, V, bl. 221, en Altmeyer, Hist. des relations des Pays-Bas avec le Nord, enz. bl. 459-60.

(2) Zie Du Bellay, by Buchon, bl. 770.

[p. 583]

16 Juny te Metz in Lorreynen⁽¹⁾, werwaerts hy zyne Nederlandsche benden geroepen had, en nog andere uit Italië verwachtte. Alles gereed zynde, verliet hy die stad aen 't hoofd van het schoonste leger dat hy tot dus verre onder zyn bevel had gehad, ryk vooral aen veldgeschut, en bestaende uit dertig duizend man. Te Commercy⁽²⁾ zette hy de Maes over, en trok naer Ligny⁽³⁾, dat zich den 2 July verwonnen gaf. De keizer liet daer eene sterke bezetting, en verscheen, den 8^sten, voor Saint-Dizier⁽⁴⁾ dat hy belegerde, ja en veel moeite had om er zich meester van te maken, want het duerde tot den 17 Augusty eer hem de stad geleverd werd⁽⁵⁾, en hy verloor er een' zyner voornaemste krygshoofden, den prins van Oranje die

(1) Metz was toen ter tyd eene keizerlyke vrystad.

(2) Bewesten Nancy.

(3) Versta Ligny-en-Barrois, gelegen op de Ornain, in 't zuidwesten van Commercy.

(4) In 't Latyn Fanum Sancti Desiderii, aenzienlyke stad van Champagne, op de Marne gelegen, vyf mylen bewesten Ligny.

(5) Zie Du Bellay, by Buchon, bl. 773-77. Zie mede de Bulletins de la Commission d'Histoire, 2^e série, VII, bl. 165.

[p. 584]

den 21 July stierf aen een geweerschot dat hem de schouder verbryzeld had⁽¹⁾.

Terwyl keizer Karel aldus zynen yver besteedde om den weg naer Parys open te maken, was koning Hendrik VIII verloren werk aen 't doen in Picardyë. Hy hadde moeten te Calais zyn den 20 Juny, maer kwam daer eerst aen den 15 July⁽²⁾; en dan, in stede van dertig duizend man naer de hoofdstad van Frankryk te zenden, gelyk het afgesproken was, versnoepte hy zynen tyd en al zyne magt aen het belegeren van Boulogne en van Montreuil⁽³⁾, wat geen voordeel meê kon brengen⁽⁴⁾. Dit gedrag mishaegde grootelyks onzen vorst⁽⁵⁾, die niettemin vooruit ging. Zonder te wachten naer

(1) René van Nassau had geene kinderen. By testament van 20 Juny 1544 stelde hy aen tot erfgenaem zyn' neef Willem van Nassau-Dillenburg, sedert bygenaemd den Zwyger, alsdan ruim elf jaer oud. Beider vaders waren gebroeders. Zie Wagenaar, V, bl. 270, en Groen van Prinsterer, Archives de la Maison d'Orange, I, bl. 73*, vlgg.

(2) Zie een opstel van Granvelle in de Papiers d'état, III, bl. 28.

(3) In 't zuiden van Boulogne.

(4) Zie de Papiers d'état, loc. cit.

(5) Zie een ander opstel, aldaer, bl. 72.

[p. 585]

de overgaef van Saint-Dizier, trok hy den 1^sten Augusty, met een deel zyner krygsmagt, Champagne verder in; hy drong voorby Châlons-sur-Marne, veroverde Aï en Epernay, en maekte zich meester van Château-Thierry, waer hy lyftocht in overvloed vond, en thans maer een paer dagreizen van Parys verwyderd bleef⁽¹⁾.

Tot dan waren de Franschen immer geweken; doch nu begon hun koning te vreezen voor zyne hoofdstad, wier inwoonders reeds in groot getal, met hetgeen zy kostbaerst hadden, de vlugt namen naer de kanten van Orleans. En inderdaed, ware Hendrik VIII niet achteruit gebleven; hadde hy zynen bondgenoot naer behooren ondersteund, Frans I zou het spel ongetwyfeld hebben verloren. Maer de Engelschman wilde van Boulogne niet afzien en verbroddelde aldus geheel het werk; want Karel, wiens krygsmagt al gaende weg vry wat gesmolten was, kon, zonder de grootste vermetelheid, tegen Parys niet optrekken en het leger van den Dolfyn voorby streven, dat zich ter zyde

(1) Château-Thierry, van het latynsche Castrum Theodorici, ligt 22 fransche mylen in 't noordoosten van Parys.

[p. 586]

hield, gereed hem in den rug te vallen, of de gemeenschap met de veroverde steden af te snyden. De keizer had reeds te veel gewaegd, en reeds leden de zynen honger; maer kort besluit nemende, verliet hy ylings de boorden der Marne, en week noordwaert af naer Villers-Cotterets en naer Soissons, dat hy overrompelde en uit liet plonderen. Aen dezen stouten trek had Frans I zich niet verwacht, en nu zond hy een' zyner vertrouwelingen om den vrede te vragen, waer Karel, in zyn hart, niet min toe genegen was. De onderhandelingen, vroeger reeds beproefd doch weêr onderbroken, werden thans heraengeknoopt, en liepen des te spoediger af, daer Boulogne den 14 September by verdrag overging, gevende aldus de handen ruim aen Hendrik VIII. Uit vrees dan voor nieuwe beletselen, haestte zich koning Frans in zyns zwagers voorstellen toe te stemmen, en de vrede werd geteekend den 18 September te Crespy⁽¹⁾, tot groot spyt van Hendrik die, zonder veel gewonnen te hebben, naer zyn land moest terugkeeren⁽²⁾. De

(1) In 't zuidwesten van Soissons.

(2) Zie Du Bellay, by Buchon, bl. 778-81. Zie mede Pontus Heuterus, bl. 286-87.

[p. 587]

verzoende vorsten zeiden elkander vaste vriendschap toe. Koning Frans zag af van alle aenspraek op Napels, Vlaenderen en Artois; Karel, van zynen kant, liet zyn regt op Burgondië varen, en beide zouden alle de steden ruimen welke zy sedert het bestand van Nice⁽¹⁾ veroverd hadden. Voorts brak de Franschman zyn verbond met den Turk, en zou nu den keizer krachtdadiglyk ter zyde staen om het Christendom te beschermen tegen Soliman II⁽²⁾.

De Crespysche vrede werd den 26 September in de steden van Nederland afgekondigd, maer door de natie niet toegejuicht. Men zeide openbaer dat hy weinig of geene vergoeding meêbragt voor de groote opofferingen door de provinciën gedaen, dewyl koning Frans in bezit bleef van hetgeen zyn voorzaet Lodewyk XI aen de dochter van Karel den Stoute onregtveerdiglyk ontnomen had⁽³⁾,

(1) Zie hiervoren, bl. 491.

(2) Zie het verdrag in zyn geheel, met andere stukken daertoe behoorende, by Du Mont, IV, P. II, bl. 280-91. Het tractaet staet mede in de Plakkaerten van Brabant, III, bl. 678.

(3) Daer werd ook gesproken tegen de bepalingen van het tractaet rakende een huwelyk tusschen den hertog van Orleans en Karels oudste dochter, die de Nederlanden tot bruidschat zou ontvangen. Wy laten dit onverlet, omdat er toch niets van gekomen is. Zie het opstel van des keizers ministers in de Papiers d'état, III, bl. 67-90.

[p. 588]

enz. In Frankryk ook verwekte hetzelfde akkoord zeer veel tegenspraek, ja stellige protestatiën van wege den Dolfyn en het parlement van Toulouse⁽¹⁾; maer het werd niet te min door de beide vorsten gehandhaefd en uitgevoerd, want alle twee hadden het meeste belang om een eind aen hunnen twist te stellen.

(1) Zie die by Du Mont, bl. 289.