Vaderlandsche historie. Deel 9

[p. 391]

Elfde hoofdstuk.

karel v trouwt isabelle van portugael. - koning frans verzaekt den vrede van madrid. - verbond tegen keizer karel. - kryg in italië. - beleg en inneming van roomen. - bestand met de nederlandsche provinciën. - het sticht van utrecht aen karel afgestaen. - vrede met karel van egmont. - de franschen in italië verslagen. - de kameryksche vrede. - karel wordt gekroond door clemens vii. - staet van duitschland. - ryksdag te augsburg. - dood der aertshertogin margareet.

1526-1530.

Keizer Karel, meermaels verloofd aen dochters van Frankryk en van Engeland, was eindelyk, den 16 Maert 1526, in den echt getreden met Isabelle van Portugael zyne nicht⁽¹⁾, die hem eenen bruidschat van negen-honderd-duizend kroonen meêbragt, en tevens toevallige regten op dat na-

(1) Isabelle, geboren den 4 October 1503, was de tweede dochter van wylen koning Emmanuel en van Maria van Castielje, keizer Karels moei.

[p. 392]

burig ryk, dat werkelyk, vóór het einde der eeuw, zynen zoon in de handen kwam⁽¹⁾.

Reeds alvorens hy zyn huwelyk voltrok, had Karel V den prins van Oranje met zes-honderd mannen van wapenen afgeveerdigd om bezit te nemen van het burgondisch hertogdom; maer de Franschen sloten hun de poorten van Dijon, gelyk zy deden voor Adriaen van Croy, stadhouder van Artois, toen hy Hesdin ging opeischen⁽²⁾. Het was derhalve ligt te voorzien dat men, in plaets van den vrede, zich welhaest zou te bereiden hebben tot eenen nieuwen kryg, vooral toen het rugtbaer werd dat er, den 22 Mei, een bond was gesloten geworden tussen en Frans I, Hendrik VIII, paus Clemens VII, Venetië en andere italiaensche Staten, tegen Karel V⁽³⁾.

Het hoofd der Kerk had te klagen wegens de

(1) Emmanuels mannelyk kroost, alhoewel hy zeven zonen achterliet, stierf uit in de tweede generatie.

(2) Zie de beide feiten omstandig verhaeld by Macquéreau, Liv. VII, chap. 2. Zie mede Margareets brief van den 22 April aen den keizer, by Lanz, Correspondenz, I, bl. 198-207.

(3) De oorkonde staet by Du Mont, IV, P. I, bl. 451, vlgg.

[p. 393]

baldadigheden der keizerlyken in het Meilandsche⁽¹⁾, en vreesde daerenboven voor de vryheid van geheel Italië, indien Karel daer langer meester bleef. Maer het was niettemin eene groote onvoorzigtigheid vyandlyke plannen tegen hem te smeden, in een oogenblik vooral dat Frans I de handen niet ruim genoeg had om krachtdadiglyk meê te werken, dewyl hy zelf het Zuiden zoo wel als het Noorden van zyn ryk te bewaken en te beschermen had. Daer werd dan ook in 1526 weinig verrigt, des te min dat de legerhoofden der bondgenooten elkander niet verstonden, en geene volle trouw hadden in den moed van hun volk. De keizer vond dus den tyd om den hertog van Bourbon naer Italië te zenden met nieuwe spaensche benden, naest eene groote som gelds, waermede de gewezen Konstabel, in Duitschland, vyftien à zes-

(1) Zie onderscheiden brieven van paus Clemens aen Karel V, en diens antwoorden, by Lanz, I, bl. 217-223. De eerste oorzaek van den verregaenden moedwil der heirbenden was immer het ontbreken der soldy in al de legers van dien tyd. De krygsknechten, grootendeels huerlingen, werden niet betaeld en verhaelden zulks, roekeloos weg, op den ongelukkigen landman of op de ingezetenen der bezette steden.

[p. 394]

tien duizend landsknechten onder zyne vaendels nam, en weldra over de bergen trok. Meteen begonnen eenige pauselyke leenmannen, die met den keizer samenspanden, het romeinsch grondgebied af te loopen, terwyl Lannoy met zes duizend man uit het Napelsche kwam. Het duerde dus niet lang of Clemens VII zat deerlyk in het nauw. Te vergeefs zocht hy den onderkoning tot vreedzame gevoelens over te halen en met hem een bestand te sluiten: Lannoy had weinig invloed op den hertog van Bourbon, en deze zelf kon met zyne krygslieden geenen weg, die reeds honger geleden hebbende immer vooruit wilden om buit te maken.

Van Bologne naer Florenz gekomen zynde, vond de Konstabel die stad zoo wel beschermd, dat hy met zyn vermoeide benden haer niet aenranden dorst. Hy trok dan voort over Siéna naer Roomen, en kwam daer aen den 5 Mei 1527, vragende om zyn volk door de stad te mogen leiden naer het Napelsche heen. Zulks werd hem geweigerd, want men kon raden wat er met dien doortogt zou gepaerd zyn geweest. Roomen had stevige muren, ja, en zelfs eene bezetting, doch te gering om het lang uit te houden: zoodat de Paus niet rekenen

[p. 395]

mogt dan op de hulp zyner bondgenooten, maer die, gelyk het gaet, hem in den steek lieten.

Den volgenden dag, 16 Mei, begon de aenval. Bourbon had zyne krygsknechten met de sterkste woorden opgewekt en, stout, ja vermetel als hy was, wilde hy hun het voorbeeld geven, rigtende eene stormladder op tegen den muer, welke hy zelf de eerste beklom: toen, in het eigen oogenblik, een musketschot hem dwars door het lyf voer en hem over dood op den grond sloeg. Daer lag hy uitgestrekt, en gaf den geest. Dit verschrikkelyk toeval bedremmelde eene korte wyl de keizerlyke benden; doch welhaest nieuwen moed scheppende, en ja nog vuriger wordende om het verlies van hunnen opperbevelhebber, hernamen zy den storm met zulke woede, dat zy, reeds kort na negen uren des morgens, zoo goed als meester waren van de stad. Deze werd vervolgens overrompeld; en terwyl de Paus, gevolgd van ontelbare vlugtelingen, zyn behoud zocht in het slot van Sint-Angelo, doorliepen de overwinnaers de straten, vermoordende al wat zy ontmoetten. Zulks was slechts het eerste begin. De Duitsche landsknechten, thans twintig duizend in getal, en meest allen aenhan-

[p. 396]

gers van de Lutersche secte, gaven den vollen toom aen hunnen haet en razerny tegen de katholieke Kerk, en bedreven heiligschendige gruwelstukken, waer de Geschiedenis geen tweede voorbeeld van oplevert. Wat Alaric met zyne Gothen, in het jaer 409, te Roomen gedaen had, was klein in vergelyking van hetgeen de pauselyke stad te lyden had; en zulks duerde geenen dag of geene week, maer maenden lang, ja tot dat de honger en de pest de roekelooze en reeds zeer gesmolten menigte kwamen uitdryven⁽¹⁾.

Terwyl te Roomen al deze afschuwelykheden gebeurden, die het christelyk hart des keizers zeker ten hoogste moesten bedroeven, doch welke hy niet voorzien noch kunnen beletten had⁽²⁾, was Frans I verbonden op verbonden aen 't sluiten met koning Hendrik VIII, toen reeds bedacht om zyne wettige gemalin, de deugdzame Catharina van

(1) Zie de byzonderheden in het opstel getiteld Sac de Rome, uitgegeven door Buchon, 1836.

(2) Zie eenen brief van 's keizers gezant te Roomen van den 4 April 1527, by Lanz, Correspondenz, I, bl. 230, vlgg. Zie mede eenen brief van Karel zelf aen Clemens VII, aldaer, bl. 296-98.

[p. 397]

Arragon, te verstooten⁽¹⁾ en een ontuchtig wyf te trouwen⁽²⁾. Beide vorsten, om keizer Karels vorderingen in Italië te verhinderen hadden te voren reeds beraemd met vereende magt onze provinciën te overvallen⁽³⁾, alsdan in de onmogelykheid van ernstigen wederstand te bieden⁽⁴⁾; maer toen hun de val van Roomen ter ooren kwam, werd het eerste voornemen gestaekt, en een nieuw akkoord getroffen, waerby Frans I met dertig duizend voetknechten en duizend mannen van wapenen naer Italië moest vertrekken⁽⁵⁾ om de keizerlyken daer

(1) Zie hiervoren, bl. 163, aenteek. 1.

(2) Hendrik nam, in 1527, party voor den Paus, met het heimelyk inzigt van aldus het hoofd der Kerk in zynen overspeligen echt te doen toestemmen.

(3) Zie hun tractaet van 30 April 1527, by Du Mont, IV, Part. I, bl. 476, vlgg.

(4) Zie, over den toestand des lands en de moeijelykheden waer de gouvernante meê te worstelen had, de instructiën gegeven aen haren secretaris, die naer Madrid gezonden werd om den keizer te onderrigten, te samen met Karels apostillen en antwoorden, in de Bulletins de la Commiss. d'Hist. 3^e série, I, bl. 356-415.

(5) Hendrik zou de kosten dragen, en maendelyks 30,000 kroonen bybrengen.

[p. 398]

te keer te gaen⁽¹⁾, ten ware dat Karel V tot vreedzame gevoelens wilde overkomen. Daer werden dan sedert nog onderhandelingen voor aengeknoopt⁽²⁾, waer de tyd vruchteloos meê verliep, tot dat eindelyk, den 22 January 1528, twee herauten van Frankryk en Engeland onzen vorst, in het paleis van Burgos, den oorlog plegtiglyk gingen aenzeggen⁽³⁾.

Intusschen had paus Clemens, belegerd in den burg van Sant-Angelo, den 7 Juny 1527, met den prins van Oranje⁽⁴⁾ eene capitulatie geteekend, waerby zyne verlossing bedongen was voor ontzaggelyke sommen gelds⁽⁵⁾, maer welke het hem on-

(1) Zie het tractaet, gesloten den 29 Mei 1527, by Du Mont, IV, P. I, bl. 483-85.

(2) Zie de voorstellen, door Frans I aen keizer Karel gedaen, en diens antwoorden, by Du Mont, bl. 496-502.

(3) Zie daer de belangryke byzonderheden van, by Du Mont, bl. 503-510, of nauwkeuriger in de Papiers d'état de Granvelle, I, bl. 310-346. - Zie mede eenen brief van den keizer aen zynen gezant te Parys, by Lanz, Correspondenz, I, bl. 259.

(4) Philibert van Châlons die, na de dood van Bourbon, tot opperbevelhebber van het keizerlyk leger was gekozen geweest.

(5) Een half miljoen gouden kroonen, deels gereedelyk, en het overige binnen de dry maenden te betalen. Zie de oorkonde by Du Mont, bl. 485.

[p. 399]

mogelyk was op te brengen⁽¹⁾, weshalve hy zoo goed als gevangen bleef. In dezen akeligen toestand, en bedreigd van de pest die reeds in het slot was binnengedrongen, vernieuwde Clemens, den 7 December 1527, zynen vorigen bond met de koningen van Frankryk en van Engeland, met Venetië en andere italiaensche Staten, om door hunne hulp de vreemdelingen uit Roomen te verdryven⁽²⁾.

Het duerde niet lang of onze provinciën hadden van de fransche vyandschap te lyden, alsmede van wege koning Hendrik VIII, die de Nederlandsche kooplieden in Engeland deed aenhouden. Maer Karels moei nam spoedige maetregelen om Hendriks onderdanen hier op gelyke wyze te behandelen, en stelde daerenboven, by ordonnantie van 28 Maert 1528, een zwaren tol op de engelsche wollen⁽³⁾, waerdoor de handel grootelyks gestremd

(1) Daer was groot geld noodig om de krygsknechten, waer niemand iets meer aen te zeggen had, uit Roomen te doen vertrekken.

(2) Zie de oorkonde by Du Mont, bl. 510, vlgg.

(3) De ordonnantie staet in de Plakkaerten van Vlaenderen, I, bl. 593.

[p. 400]

werd, ja zoodanig, dat er in Hendriks ryk opschuddingen uit ontsproten die den koning bevreesd maekten. Daer kwam nog by dat keizer Karel schepen in Vlaenderen deed uitrusten⁽¹⁾, om met de hulp van zyn' zwager, koning Jan III van Portugael⁽²⁾, eenen aenval op Engeland te beproeven⁽³⁾. Dit alles bragt voort dat er, den 15 Juny van het loopend jaer, op Hendriks voorstel, een handelsverdrag, naest een bestand van acht maenden, getroffen werd tusschen Engeland, Frankryk en onze provinciën⁽⁴⁾, waerdoor de zaken hier weêr te regt kwamen en men, althans voor het oogenblik, van den kryg bevryd was.

Wy zeggen bevryd van den kryg, namelyk met Frankryk en Engeland; want aen de worsteling in

(1) Zie zynen brief van 8 February 1528 aen Willem van Montfort zynen Kamerling, in de Papiers d'état de Granvelle, I, bl. 347.

(2) Jans vader Emmanuel was den 13 December 1521 overleden, in den ouderdom van ruim 52 jaren.

(3) Zie Reiffenbergs opstel over de voormalige betrekkingen van België met Portugael, bl. 42, in het XIV^de Deel der Mémoires de l'Académie.

(4) Het tractaet, met een tweede stuk daertoe betrekkelyk, staet by Du Mont, bl. 515-18.

[p. 401]

onze noordelyke provinciën was er tot dus verre geen eind gekomen. Daer bleef Karel van Egmont immer vyandig en, ondanks alle verdragen en bestanden, steeds gereed om den keizer en diens onderdanen afbreuk te doen. In het jaer 1522, kort na des keizers vertrek naer Spanje, had de Egmonder het Oversticht⁽¹⁾ afgeloopen, ja geheel dat land vermeesterd; en alhoewel men hem sedert daer weêr veel van ontrukt hadde, hield hy er nog de voornaemste steden bezet⁽²⁾, toen bisschop Philip van Burgondie⁽³⁾ den 8 April 1524 te sterven kwam, en opgevolgd werd door Hendrik van Beije-

(1) Men gaf den naem van Oversticht aen de landen gelegen op de oostelyke zyde der Yssel, en daerom Overyssel geheeten, welke, te samen met Drenthe en Twenthe, deel maekten van de staten des Utrechtschen kerkvoogds of van het Sticht. De naem van Nedersticht werd daerentegen gegeven aen het eigentlyk gezegde land of provincie van Utrecht, gescheiden van het Overysselsche door de Veluwe, welk laetste land ook aen het Sticht toebehoorde, en oudtyds door de hertogen van Brabant te leen gehouden werd van den bisschop. Zie ons vyfde Deel, bl. 151-152, en de aenteekeningen aldaer.

(2) Zie Wagenaar, IV, bl. 438, vlgg.

(3) Zie hiervoren, bl. 286 en de aenteek. 3.

[p. 402]

ren⁽¹⁾. Deze nieuwe kerkvoogd, op den dag zelf zyner verheffing, beloofde de steden van het Oversticht te zullen afkoopen, maer kon daer geen geld voor krygen; en dewyl hy als vreemdeling van eerst af slecht gezien was van de Utrechtenaers, raekten deze tegen hem in vollen opstand, tot zoo verre, dat de bisschop uit voorzorg de hoofdstad ruimde, en zyn verblyf ging houden in het slot van Wyck te Duurstede⁽²⁾. Terwyl hy daer zat, en op middelen bedacht was om de muitelingen te dempen, vonden deze raedzaem Karel van Egmont tot hunne hulp te roepen, die werkelyk met manschap afkwam en bezit nam van de bisschoppelyke stad, waer Hendriks vrienden uitgedreven en hunne goederen aengeslagen werden. Dit gebeurde in den zomer van 1526; doch eerlang greep Karel verder, leggende het er op aen om het Over- en Nedersticht geheel aen Gelderland en onder zyn bewind te brengen. Hendrik van Beijeren verloor inderdaed de eene stad na de andere, het eene kasteel na het andere, tot dat hy eindelyk zag dat er geen tegen-

(1) Deze kerkvoogd was een zoon van den Paltzgraef Philip van Beijeren.

(2) Bezuiden Utrecht, aen den Rhyn.

[p. 403]

houden meer aen was en hy het op moest geven, of zyn gebied toevertrouwen aen vastere handen dan de zyne. Daer aerzelde hy niet lang meê. Keizer Karel had reeds de hoedanigheid van Voogd of Ruwaert van het Sticht aenveerd⁽¹⁾: het was dan ook tot onzen vorst dat hy zich wendde met het voorstel van hem zyne heerlykheid of, gelyk men 't noemde, de temporaliteit op zekere voorwaerden af te staen.

Zulks kon den keizer niet dan hoogst aengenaem wezen, als waerdoor niet alleen zyne nederlandsche erfstaten merkelyk zouden uitgebreid worden, maer tevens Holland en Brabant aen vele krygsgevaren onttrokken zyn. Daer werd dan, in November 1527, ernstig over gehandeld tusschen den kerkvoogd en de afgeveerdigden der gouvernante; en, den 15^den, sloot men reeds een voorloopig verdrag, waerby de keizer of diens plaetsvertreder gemagtigd werd aenstonds bezit te nemen van het Oversticht, en oorlof gegeven aen de steden om hem hulde te doen⁽²⁾.

(1) Zie hiervoren, bl. 286.

(2) Zie Pontus Heuterus, bl. 222. Zie mede Wagenaar, IV, bl. 479.

[p. 404]

Eer echter de zaek haer volle beslag kon krygen, moesten de Utrechtsche adel en gemeente, doch vooral de vyf Godshuizen⁽¹⁾ hunne toestemming geven aen de ontworpen overdragt, alsmede dier voorwaerden onderzoeken en goedkeuren, waer noodwendiger wyze eenige maenden meê verloopen zouden. Intusschen, dewyl de aertshertogin Margareet den uitslag reeds voor verzekerd mogt houden, diende zy zonder toeven middelen aen te wenden ten einde Karel van Egmont met de zynen uit Utrecht en het Nedersticht te jagen, waer hy gewis niet dan kwaed zou doen. Gelukkiglyk dan dat de vorstin, krachtens het bestand van 15 Juny 1528, thans de handen ruim had om niet alleen den Utrechtschen kerkvoogd te ondersteunen, gelyk zy tot dan toe gedaen had; maer om de krygszaken, daer in het Noorden, met klem voort te zetten en tot een gunstig eind te brengen.

(1) Zoo noemde men de vyf collegiale kerken en hare kapittels van den Dom of Sint Martens, van het Oude-Munster of Sint Salvators, van Sint Pieters, Sint Jans, en van O.L.V. welke te samen, vertegenwoordigd door hunne Proosten en Dekens, den geestelyken Staet van Utrecht uitmaekten.

[p. 405]

Dit deed zy, en ja met de beste uitkomst. Eer de maend afgeloopen was, had de graef van Buren, kapitein generael des keizers, den Gelderschman verschillende steden ontnomen, en den 1^sten July verraste hy Utrecht zelf, brengende aldus aen Karel van Egmont een grooten slag toe. Weldra keerde Hendrik van Beijeren naer zyne bisschoppelyke stad, en nu werd er ook doorgewerkt aen de zaek van het transport. Namelyk den 14 Augusty teekende de kerkvoogd een verdrag, waerby hy zyne heerlyke regten of het wereldlyk gebied afstond, gaf en overdroeg aen keizer Karel en diens nakomelingen hertogen van Brabant en graven van Holland⁽¹⁾, met enkel voorbehoud van zynen Stoel en geestelyke regten, van zyn bisschoppelyk paleis in de stad Utrecht, van eene jaerwedde van twee duizend gulden⁽²⁾ en eene schadeloosstelling of

(1) Dit werd besproken opdat, indien de keizer onderscheidene erfgenamen achterliet, het Sticht niet afgezonderd zou worden van de overige Nederlanden, waermede het in tegendeel vereenigd bleef, zoo lang het, met de beide provincien waer het aen paelde, aen denzelfden vorst toebehoorde.

(2) By Pont. Heut. bl. 228, alwaer hy eenen act geeft van 20 October 1528, zyn ook door den bisschop voorbehouden alle cynzen, inkomsten en renten van het kerkelyk bestier afhangende; en alhoewel wy die woorden niet aentreffen in de echte oorkonden, uitgegeven door Ant. Matthaeus in zyn werk de Nobilitate, enz. bl. 858-867, en na hem door Hoynck Van Papendrecht, bl. 61, vlgg. mag men toch voor zeker houden dat er eene dergelyke bepaling moet bygekomen zyn.

[p. 406]

persoonlyke indemniteit van vyf-en-veertig duizend gulden. Daerby werd ook besproken dat de regten, vryheden en privilegiën der vyf kapittels alsmede die der steden moesten gewaerborgd blyven, behalve dat voortaen de Proosten en Dekens geenen nieuwen bisschop meer kiezen zouden, dan op voorstel en met toestemming des keizers⁽¹⁾.

(1) Het Tractaet van 14 Aug. 1528, met andere oorkonden tot dezelfde zaek betrekkelyk, staet by Vande Water, Groot Plakkaatboek 's lands van Utrecht, I, bl. 3-23. - Niet alle de bepalingen, door ons hier meêgedeeld, zyn in opgemeld stuk begrepen; maer zy werden achtervolgens door de vyf Kapittels besproken, en door den keizer toegestemd, zoodat de werkelyke overdragt eerst geschiedde den 21 Oct. 1528. Zie daer het instrument van by Vande Water, bl. 12, vlgg. Hoynck Van Papendrecht, in zyne Analecta Belgica, III, P. I, bl. 5-120, heeft eene reeks van andere stukken, rakende deze zaek, uitgegeven en opgehelderd. Zie, onder anderen, zyne bemerking op de geringe jaerwedde van 2000 gl. aen bisschop Hendrik en diens opvolgers toegezegd, bl. 27, not. l, en bl. 37, not. 25. - Om allenzins geldig te wezen, moest het akkoord tusschen Hendrik van Beijeren en keizer Karel aengegaen, erkend en bevestigd worden door het hoofd der Kerk. Daer vertrokken dan ook weldra zaekgelastigden naer Roomen, die van Paus Clemens VII eene Bulle van confirmatie verwierven, gedagteekend van den 20 Aug. 1529. Zie de oorkonde by Vande Water, bl. 26, vlgg. of in de Analecta Belg. bl. 112, vlgg. Zy staet ook by Miraeus, Op. Diplom. I, bl. 603, vlgg.

[p. 407]

Het was nu te voorzien dat Karel van Egmont eerlang het hoofd in den schoot zou moeten leggen. Hy had reeds voor en na zeer veel volk verloren en eene menigte van steden en sloten moeten opgeven⁽¹⁾: wat zou het dan zyn, wanneer alle de noordsche provinciën in dezelfde hand vereenigd, met volle magt hem zouden aenvallen? De strydzuchtige vorst gevoelde dat hy er onder bezwyken zou, ja, en hoe verder hy het liete komen, hy des te minder zou kunnen redden. Het raedzaemste was dan in tyds te beproeven een gunstig vergelyk te treffen, en te dien einde stelde hy zelf een be-

(1) Zie eenen brief van den 7 July door Margareet aen den keizer geschreven, by Lanz, I, bl. 276, en 's keizers antwoord van den 9 Oct. aldaer, bl. 286, vlgg.

[p. 408]

stand voor van tien dagen, om middelerwyl van vrede te spreken. Dit aenbod werd van Margareets wege ingewilligd en de stad Gorinchem gekozen om in onderhandeling te treden. Daer vergaderden dan weldra de zaekgelastigden van wederzyde, en sloten er den 3 October 1528 een vredeverdrag op de volgende voorwaerden. Karel van Egmont zou afzien van alle verbonden met Frankryk of andere landen tegen den keizer aengegaen, en dezen voortaen trouw zweren. De keizer, van zynen kant, stemde toe dat Karel de heerschappy van Gelder en Zutphen van hem, als hertog van Brabant en graef van Holland, te leen name, en dit zyn regt overzette aen zyne kinderen van echten bedde, doch welke geene huwelyken mogten aengaen dan met toestemming des leenheers. Voorts zou de keizer hem eene jaerwedde verzekeren van zestien duizend gulden, en eene ruiterbende van twee honderd koppen geven op zyne kosten. Eindelyk, na het beëedigen en bezegelen van dit verdrag, zou de keizer de titels en wapens van Gelder en Zutphen neêrleggen, en die laten voeren door Karel van Egmont. Andere bepalingen van minder gewigt gaen wy stilzwygend voorby⁽¹⁾.

(1) Zie Pontanus, bl. 758. De oorkonde staet by Du Mont, IV, P. I, bl. 514.

[p. 409]

Deze vrede, waer onze provinciën zoo veel jaren naer hadden gesnakt, werd kort daerna te Mechelen door Margareet bezworen⁽²⁾, en vervolgens in de steden afgekondigd, alwaer hy des te meer vreugd baerde, dat de onderdanen tevens berigt ontvingen van den goeden uitslag der keizerlyke zaken in Italië.

Inderdaed de Franschen, na eenig voordeel te hebben behaeld in Lombardyë, dat in het oogenblik niet wel voorzien was van keizerlyke krygsmagt, waren, onder het bevel van Odet de Lautrec, niet naer Roomen, maer naer Napels getrokken, met het inzigt van dat ryk op Karel te veroveren, iets dat reeds hunnen bondgenooten mishaegde en deze trager maekte om onderstand te verschaffen. Den 10 February 1528 voer hy, aen het hoofd van dertig duizend man en vier à vyf duizend ruiters,

(2) Sedert schreef zy aen den President van den Grooten Raed dat voortaen de titels van Gelder en Zutphen in alle brieven, op 's keizers naem uitgeveerdigd, moesten wegblyven. De oorkonde staet by Gachard, Documents inédits, I, bl. 289.

[p. 410]

over de Tronto⁽¹⁾, in Opper-Abruzzo, waer de steden hem de eene na de andere hare poorten openden. Hadde Lautrec spoedig doorgewerkt, hy zou tot Napels toe geraekt zyn; maer gebrek aen geld en ingeboren besluiteloosheid deden hem lanterfanten, waerdoor de prins van Oranje, thans onderkoning in vervanging van Lannoy⁽²⁾, den tyd vond om zyn leger, dat nog ongeveer twaelf duizend voetgangers en vyftien honderd peerden telde, uit Roomen naer Napels te leiden, en die stad te versterken. Den 1^sten Mei kwam Lautrec er het beleg om slaen, terwyl de vermaerde Genuëzer Andreas Doria zynen neef met acht wel bemande galeijen derwaert zond, om de haven van Napels te bezetten. Men zocht aldus de stad door den honger tot overgaef te dwingen, en dit zou gelukt hebben, hadde Frans I zich edelmoediglyk gedragen ten aenzien van den pasgenoemden zeeman die, voor den dienst hier bewezen, de regten en vryheden van Genua door den franschen vorst er-

(1) Rivier die, in een gedeelte van haren loop, het Napelsche scheidt van de Kerkelyke Staten.

(2) Karel van Lannoy was den 23 September 1528 te Gaëta gestorven, in den ouderdom van 40 jaer.

[p. 411]

kend en gewaerborgd wilde hebben⁽¹⁾. Maer deze eischen vonden weinig ingang by den koning, en dan kwamen er vervolgens nog andere bezwaren tusschen, zoodanig dat Doria eerlang besloot zyne hulp te staken en liever keizer Karel te dienen, van wien hy beter te verwachten had. Aldra trok hy op nieuw met galeijen naer Napels, nu niet meer om de haven te sluiten, maer om er den toevoer van levensmiddelen te begunstigen.

Intusschen was de toestand der Franschen zeer verslimmerd. De hitte en het gebrek hadden ziekten in hun leger verwekt; de krygslieden stierven met hoopen, anderen verliepen omdat zy niet betaeld werden: kortom, het kwaed ging zoo ver, dat Lautrec, op het einde van July, kwalyk vier duizend voetknechten en geen vyf honderd ruiters meer overhield, in staet om de wapens te voeren. Ja en de veldheer zelf stierf den 15^den of 16^den Augusty. Alsdan was er niet meer te denken dan op den aftogt, die werkelyk den 29 Augusty begon; doch, gelyk men raden kan, hoogst ongelukkig

(1) Genua was, het jaer te voren, door de Franschen op keizer Karel veroverd.

[p. 412]

was, want de keizerlyken versloegen of verstrooiden nog die geringe overschotten, waer zeker weinige mannen van t'huis kwamen.

Een ander fransch leger, in den loop van July naer Lombardyë gezonden, voer daer niet beter. Vooreerst de betaling volgde niet, en maekte de huerlingen ongewillig; voorts kon de fransche bevelhebber, de graef van Sint-Pol, zich niet verstaen met den opleider der Venetianen die hem ondersteunen moesten. Daer kwamen dan nog toevallige hindernissen by, door welk alles de Franschen, in het Meilandsche, den 21 Juny 1529, eene deerlyke nederlaeg kregen, en de graef van Sint-Pol met zyne beste officieren gevangen werd. Italië was dus nog eens voor Frankryk geheel verloren⁽¹⁾.

Koning Frans I had nu in het worstelperk zyne vuist dusdanig verwrongen, dat hy bedacht werd om er met eere uit te geraken en wat te mogen verademen, terwyl, van zynen kant, de keizer, al

(1) Zie Du Bellay, Liv. III, by Buchon, bl. 422-437. Zie mede Pont. Heut. bl. 231-33, alsook twee brieven des prinsen van Oranje aen keizer Karel, by Lanz, Correspondenz, I, bl. 263 en 270.

[p. 413]

hadde hy het veld behouden, niet minder het spel moede was. Het geldgebrek alleen moest hem naer het einde van den kryg doen haken. Daer kwam nog by dat Hongaryë meer dan ooit bedreigd werd van de Turken, en dat Duitschland, in rep en roer gesteld door de aenhoudende vorderingen der kettery, zyne tegenwoordigheid eischte, zou niet geheel het keizerryk wankelen en uiteen vallen. De vrede was dus eene noodwendigheid voor de beide vorsten, ja voor Europa.

Reeds in den nazomer van het vorige jaer had Louise van Savoye, de moeder van koning Frans, vertrouwelingen naer deze landen gezonden om onze gouvernante te polsen en van haer te weten hoe de keizer gezind was. Margareet gedroeg zich met de meeste voorzigtigheid, uithoorende wat de Franschman toe zou geven, onderrigtende haren neef van hetgeen er gezegd en voorgesteld werd, en hem vragende wat zy toestemmen of weigeren moest⁽¹⁾. Met deze voorloopige handelingen verliepen er maenden, tot dat twee gewigtige voorvallen het besluit kwamen verhaesten: namelyk

(1) Zie een' harer brieven aen keizer Karel, by Lanz, Correspondenz, I, bl. 300, vlgg.

[p. 414]

de opgemelde nederlaeg in het Meilandsche, en de tyding dat paus Clemens, den 29 Juny 1529, te Barcelona peis gemaekt en een verbond gesloten had met Karel V⁽¹⁾. Thans werd er niet meer geaerzeld. De twee vorstinnen traden eerlang in gesprek, beide voorzien van de noodige volmagt, kennende beide de wederzydsche staetsbelangen, en even ervaren om die behoorlyk te regelen. Ook bragten zy het weldra zoo verre, dat de vrede te Kameryk den 5 Augusty geteekend werd⁽²⁾ op den zelfden voet als het voormalig Tractaet van Madrid, waervan alle de bepalingen in 's keizers voordeel gehandhaefd en bevestigd werden. Het eenigste dat Karel toegaf was dat hy, voor het oogenblik, niet aendringen zou op het bezit van Burgondië, doch zonder zyne erfregten op dit hertogdom te verzaken. Daerentegen moest koning Frans hem

(1) De wydloopige oorkonden staen by Du Mont, IV, P. II, bl. 1, vlgg.

(2) De Kameryksche vrede van 1529 draegt, in de Geschiedenis, veelal den naem van Damen-Vrede of Paix des Dames, omdat hy gesloten werd door Louise van Savoyë en Margareet van Oostenryk, buiten alle tusschenkomst van andere zaekgelastigden.

[p. 415]

twee miljoen gouden kroonen betalen voor losgeld zyner beide zonen, en meteen afzien van alle aenspraek op het Meilandsche, op Genua en Napels, met ruiming der steden welke hy aen gene zyde der Alpen nog in handen had. Hy behoorde mede afstand te doen van alle leenheerlyke regten op Vlaenderen en Artois, en eindelyk, tot waerborg van dezen vrede, het huwelyk te sluiten met Karels zuster Eleonora, die hem te Madrid reeds verloofd was⁽¹⁾.

De Kameryksche vrede werd eerlang erkend en ingewilligd door koning Hendrik van Engeland⁽²⁾, zoodat onze vorst, na zoo lange krygsbeslommeringen, nu eindelyk eens rust vond. Het eerste gebruik dat hy er van maekte, was eene reis naer

(1) Zie hiervoren, bl. 388 en de aenteekk. - Het Tractaet, met eene lange reeks van stukken daertoe betrekkelyk, staet by Du Mont, IV, P. II, bl. 7-49. Zie mede Pontus Heut. bl. 233, vlg. De uitlevering van 's konings kinderen had plaets den 1 July 1530. Denzelfden dag werd ook het huwelyk voltrokken van Frans I met Karels zuster, die uit Spanje gekomen was. Zie eenen brief van Hugo Marmier aen den keizer, by Lanz, Correspondenz, I, bl. 392.

(2) De oorkonde staet by Du Mont, IV, P. II, bl. 46.

[p. 416]

Italië, alwaer hy, volgens het akkoord met paus Clemens gesloten, uit diens handen de keizerlyke kroon moest ontvangen, ten einde aldus in zyne volle magt, bekleed met alle zyne voorregten, als hoofd van het christelyk Westryk te kunnen optreden, en te beter in staet te wezen om vervolgens orde te komen stellen aen de verwarde zaken van Duitschland⁽¹⁾. Er bleven, ten andere, nog moeijelykheden te slechten met de republieken van Florentië en Venetië; en alhoewel hy dit mael weinig of geenen wederstand meer te vreezen hadde, zond hy echter talryke krygsbenden voorop naer Italië, om hem des noods daer ter hand te slaen. Na dan het opperbewind van Spanje te hebben toevertrouwd aen zyne gemalin Isabelle, vertrok Karel den 30 July met een luisterlyk gevolg

(1) Karel had nog eene andere reden om zyne krooning te verlangen. Hy zocht namelyk, na die plegtigheid waer de keizerlyke titel aen verbonden was, zyn' broeder Ferdinand tot, Roomsch-Koning te doen kiezen; en zulks kon niet wel geschieden, zoo lang hy zelf van regtswege geenen anderen titel voeren mogt. Zie hiervoren, bl. 297 en de aenteek. 2, alsmede bl. 318, aenteek. 3. Zie eindelyk Karels brief aen Ferdinand van den 11 January 1530, by Lanz, I, bl. 360, vlgg.

[p. 417]

uit de haven van Valencia, en ontscheepte den 12 Augusty te Genua, waer hy met de meeste eerbetuiging werd ontvangen⁽¹⁾. De vorst vertoefde daer eenige weken, hebbende vele zaken te regelen en in vele belangen te voorzien. Vervolgens zette hy zyne reis voort over Plaisance⁽²⁾ naer Bologna, waer hy, den 5 November, zynen plegtigen intrede deed. Daer ter stede moest de krooning plaets hebben: ook was er de Paus reeds sedert ettelyke dagen aengekomen, vergezeld van zestien Kardinalen en geheel zynen hofstoet. De ontmoeting der beide vorsten was stichtend. De kerkvoogd, zittende op eenen verheven troon⁽³⁾, wachtte Karel af die, aen den voet des steigers van zyn peerd gestapt en naer boven geklommen zynde, de knieën boog om 's Pauzen voet te kussen, en vervolgens door diens hand opgeheven,

(1) Zie Ferreras, IX, bl. 120, en Pontus Heut. bl. 235.

(2) Het was in deze stad dat hy den Kamerykschen vrede bezwoer. Zie zynen brief aen Poupet de la Chaux, by Lanz, Correspondenz, I, bl. 350.

(3) Deze troon was opgeregt te midden van het plein of de markt die zich uitstrekt vóór de kerk van San Petronio, de grootste der stad.

[p. 418]

van hem den mondzoen ontving. Karel zeide dat hy vooral gekomen was om met Zyne Heiligheid den vrede van Italië te bewerken, en de rampen der catholyke Kerk te helpen herstellen. Het antwoord van Clemens VII was niet min hartelyk: ook sloegen eerlang de beide vorsten raed om eenen goeden en duerzamen vrede voor geheel Italië tot stand te brengen, en sloten dien door een plegtig Tractaet geteekend den 23 December⁽¹⁾.

Vervolgens werd er gereedschap gemaekt voor de krooning, welke eindelyk verrigt werd in Sint Petronius kerk den 24 February 1530. Twee dagen te voren, had de Paus, in de kapel van zyn paleis, Karel de yzeren kroon van Lombardyë⁽²⁾ op het

(1) Zie de oorkonde, met andere stukken tot den vrede behoorende, by Du Mont, IV, P. II, bl. 53-57.

(2) De koninklyke kroon van Lombardyë heet de yzeren kroon, omdat zy, van binnen, beslagen is met een dunnen yzeren band, gesmeed (zoo zegt men) uit eenen nagel van het H. Kruis. Deze kroon, welke in de kerk van Monza naby Milaen bewaerd wordt, had, sedert Karel den Groote, niet meer gediend dan hier, voor diens wettigen afstammeling en naemgenoot Karel den Vyfde. Na hem is zy nog eens voor den dag gehaeld by de krooning van den eersten Napoleon, en laetst, in 1838, by die van den voorganger des huidigen keizers van Oostenryk. - Wy noemen onzen doorluchtigen Gentenaer den wettigen afstammeling van Karel den Groote, en inderdaed door de huizen van Vlaenderen en van Brabant, klimt hy op, in onafgebroken lyn, tot aen den stichter van het Westryk. Zoo doen ook onze hedendaegsche erfprinsen, door hunne moederlyke afkomst uit het huis van Maria Theresia of van Oostenryk, dat aen het huwelyk van Maximiliaen I met Maria van Burgondië zynen hoogsten luister verschuldigd is.

[p. 419]

hoofd gezet, waerdoor zyne heerschappy aen gene zyde der Alpen als bevestigd werd; maer de groote plegtigheid welke hem den eertitel van Keizer der Romeinen, altyd vermeerder des Ryks, met alle de prerogatieven en regten daeraen verknocht, moest verwerven, was uitgesteld tot op zynen verjaerdag. Het uer daer zynde, zoo begaf zich de Paus naer de ryk versierde kerk, vergezeld van zyne kardinalen, twee van welke afgeveerdigd waren om den keizer in te halen. Voorop stapte de markgraef van Montferrat met den Scepter, de hertog van Urbino met het bloote Zweerd, een zoon des hertogs van Beijeren met den Wereldbol, de hertog van Savoyë met den Diadeem. Achter na kwamen

[p. 420]

de Grooten en edellieden veler landen, allen feestelyk uitgedost in hunne nationale kleedy. De plegtigheden van zalving, wapening en krooning kwamen nagenoeg overeen met die van Aken in 1520⁽¹⁾, behalve dat hier alles geschiedde door de handen van Paus Clemens, die zelf de Mis zong, en de heilige communie, onder de beide gedaenten, aen den keizer toediende, alsmede diens eed afnam in dezelfde bewoordingen als die, eeuwen te voren, door Lodewyk den Vrome, in gelyke omstandigheid, waren uitgesproken geweest⁽²⁾. In 't eind verlieten paus en keizer de kerk, en stegen te peerd, om de dusgenaemde Kroon-Processie in vollen luister te doen, zich rigtende naer het paleis, waer het feestmael gehouden, en de ridderlyke weerdigheid aen velen van 's keizers gevolg door hem vergund werd⁽³⁾.

(1) Zie hiervoren, bl. 316, vlgg.

(2) Zie den hoofdzakelyken inhoud van het formulier, ter aengehaelde bl. 316. De Litanie, aldaer ook vermeld, werd gezongen door de kardinalen, met dit onderscheid dat, in stede van het gewoone ora pro nobis, het herhaelde antwoord was tu illum adjuva, of help gy hem. Zie voorts ons derde Deel, bl. 288, vlg.

(3) Zie Pauli Jovii Historiarum, Lib. XXVII, Florents, 1552, II, bl. 88, vlgg.

[p. 421]

Het was de 22 Maert toen keizer Karel, na een verblyf van zeven maenden in Italië, uit Bologna vertrok, zynen weg nemende over Tirol en Innspruck⁽¹⁾ naer Duitschland. Daer stond alles in de uiterste verwarring. Des vorsten lange afwezigheid, zyn kryg met Frankryk, zyne twisten met het opperhoofd der Kerk: dat alles had tyd en gelegenheid gegeven aen de hervormers om hunne dwalingen overal te verspreiden. Vele duitsche prinsen hadden reeds de Luthersche leer omhelsd, en hielden zich niet te vrede met den nieuwen godsdienst in hunne staten toe te laten, maer hadden tevens de catholyke religie verbannen en haren eerdienst afgeschaft. Eenige dusgenaemde Keizerlyke of Rykssteden⁽²⁾ hadden dat voorbeeld na-

(1) Gedurende Karels verblyf te Innspruck, stierf aldaer zyn Groot-Kanselier Gattinara (zie hiervoren, bl. 335, aenteek. 1) en werd vervangen, in het ambt van kanselier en van eersten raedsman, doch zonder daer den titel van te voeren, door Nicolaes de Perrenot, heer van Granvelle (een dorp in Franche-Comté) en vader van den beroemden kardinael diens naems.

(2) Men noemde ze ook Vrysteden, omdat zy, alhoewel binnen het grondgebied van andere vorsten of heeren gelegen, deel maekten van het Ryk en aen den keizer alleen gehoorzaemden. Zy waren, toen ter tyd, ten getalle van veertien: Straetsburg en Landau in den Elsasz, Constanz aen het meir van dien naem, Heilbron, Ulm, Reutlingen en Eisne of Isny in het Wurtembergsche, Nuremberg, Kempten, Weissenburg, Nordlingen en Windheim in het Beijersche, Meinungen in Saxen, en Sint Gallen in Zwitserland.

[p. 422]

gevolgd: kortom de helft van Duitschland was afgevallen; en daer zelfs waer men nog gehoorzaem bleef aen Roomen, was het pauselyk gezag zeer verzwakt, en drongen de nieuwe leerstukken van dag tot dag dieper in. Het is niet dat Karel geene zorg besteed en geene middelen aengewend had om het kwaed te bestryden; maer al zyne poogingen waren door de aenhangers der kettery hardnekkiglyk tegengewerkt en volkomen verydeld geworden gedurende den Italiaenschen kryg. Nu echter dat deze een gelukkig einde had genomen, en ja van zoo haest de keizer een goeden uitslag voorzien kon van zyne onderhandelingen met het hoofd der Kerk, had hy, tegen half Maert 1529, eenen ryksdag doen beschryven te Spier aen den Rhyn, alwaer zyn broeder Ferdinand, door andere regtgeloovige vorsten ondersteund, een besluit

[p. 423]

deed uitvaerdigen, gebiedende dat in alle de staten van Duitschland waer het decreet van Worms⁽¹⁾ nog zyne kracht had, de katholyke eerdienst uitsluitelyk zou geoefend worden, en dat men in de andere staten waer de hervorming overheerschend was, geene verdere veranderingen toelaten zou, noch het Misoffer afschaffen, tot dat eene algemeene kerkvergadering, eerlang te beroepen, de geloofszaken wettiglyk zou geregeld hebben.

Meer kon of dorst men toen reeds niet vorderen, of liever het was al te veel; want tegen dat besluit protesteerden, behalve de afgeveerdigden der Vrysteden, de keurvorst van Saksen, de markgraef van Brandenburg, de hertog van Luneburg, de prins van Anhalt, de landgraef van Hessen, allen yverige voorstanders der nieuwe leer: en, niet te vrede met deze verklaring, waer zy den naem van Protestanten uit hielden⁽²⁾, zonden zy een gezantschap naer Karel in Italië om wyziging aen het

(1) Zie hiervoren, bl. 329.

(2) Deze naem, eerst gegeven aen de Luthersgezinden het edict van Spier verwerpende, werd daerna gegeven aen de verschillende secten, die zich afscheidden van de Roomsche Kerk.

[p. 424]

edict te bekomen; maer werden daer van hem zeer slecht onthaeld en vonden er weinig gehoor⁽¹⁾.

In zulken toestand waren de zaken, toen keizer Karel Bologna verliet en naer Augsburg kwam, om daer een nieuwen ryksdag te houden en er zelf by voor te zitten. Hy deed zynen plegtigen intrede den 15 Juny 1530, en werd door de duitsche vorsten, in groot getal reeds vergaderd, met de meeste eerbetuiging onthaeld⁽²⁾. Allen schenen even begerig om, door wederzydsche toenadering, den vrede onder de verschillende gezindheden te bewerken. Te dien einde had Melanchthon⁽³⁾ eene geloofsbelydenis in 28 artikels opgesteld⁽⁴⁾, en las

(1) Zie Pontus Heuterus, bl. 236.

(2) Pontus Heut. bl. 237-38, weidt uit over keizer Karels intrede te Augsburg.

(3) Zyn vader hiet Schwarzerd, dat is, in 't Duitsch, zoo veel als zwarte aerde. Dien naem heeft de zoon, volgens de mode van den tyd, veranderd tot Melanchthon wat, in 't Grieksch, hetzelfde zegt.

(4) Zy heet, in de Geschiedenis, de Belydenis of Confessie van Augsburg. Daer werden nog andere belydenissen ingediend, als die van Straetsburg en van Zwinglius; want het krioelde reeds van verschillende secten, zoo strydig onder elkander als met de katholyke Kerk. Zie dat bewezen door Bossuet in zyne Hist. des Variations, Liv. III. Een enkel greintje gezond menschenverstand is genoeg om te erkennen dat het protestantismus, eens buiten den eenigen weg der waerheid geraekt, van het begin af verloren liep in de ontelbare paden der dwaling.

[p. 425]

die voor ter vergadering. Vervolgens werden er katholyke godgeleerden genoemd om het stuk met den opsteller en anderen te onderzoeken; doch dit onderzoek ontaerdde tot langdurige twisten, en kwam uit op de slotsom dat voortaen het schisma voltooid en de eenheid niet meer te herstellen was. Wat dan gedaen? De keizer beproefde om de voornaemsten der ryksvorsten te winnen; doch ziende dat zy niet min halsstarrig bleven dan hunne leeraers, gaf hy den 19 November een decreet uit, waerby het meerendeel der geloofspunten, door de protestanten voorgestaen, verworpen en de katholyke eerdienst, door geheel het Ryk heen, hersteld werd, met streng verbod van iets nieuws in te voeren vooraleer de Kerk, in een generael Concilie, over de bestaende geschillen zou uitspraek gedaen hebben⁽¹⁾.

(1) Karel schreef uit Augsburg eenen brief aen paus Clemens om hem aen te manen tot het beroepen eener algemeene kerkvergadering. De oorkonde staet by Lanz, Correspondenz, I, bl. 390. Zie daer mede het antwoord van den Paus, bl. 409.

[p. 426]

De Augsburgsche ryksvergadering werd opgeheven den 19 November. Kort daerna ontving de keizer eenen brief van Antonis de Lalaing graef van Hoogstraeten⁽¹⁾, hem meldende dat zyne moei Margareet gevaerlyk ziek was en, den volgenden dag, een nieuwen brief van denzelfden edelman, die weinig hoop op genezing meer overliet⁽²⁾.

De aertshertogin, sedert eenigen tyd ongesteld, wachtte naer de overkomst haers neefs, om het bewind der Nederlanden neêr te leggen en het overige harer dagen te gaen doorbrengen in het klooster der Annonciaten by Brugge, dat zy gesticht had⁽³⁾; doch meende nog eerst eene reis

(1) De baronnie van Hoogstraeten was, in 1518, door keizer Karel tot een graefschap verheven, ten voordeele van Antonis de Lalaing. Zie Butkens, Trophées, enz. II, bl. 145, vlgg.

(2) Beide brieven van 28 en 29 November 1530, staen by Gachard, Documents inédits, I, bl. 291 en 292.

(3) Zie Le Glay, Notice sur Marguerite d'Autriche, geplaetst achter zyne Correspondance de l'empereur Maximilien, enz. II, bl. 455.

[p. 427]

te doen naer Bourg- en Bresse⁽¹⁾, alwaer zy eene prachtige kerk had gebouwd ter gedachtenis van wylen haren gemael Philibert van Savoyë⁽²⁾, die er zyne grafstede had. Margareet wilde de voltooijing van dat gedenkstuk verhaesten, maer beide voornemens werden verydeld door hare vroegtydige dood. Gewond of bezeerd zynde aen den voet⁽³⁾, werd zy den 20 November te Mechelen overvallen door eene hevige koorts, voorbode van grooter kwaed. Trouwens, na korte dagen sloeg het vuer in den voet, en voort in het been, zoodat de lyderes, haestiglyk bediend van de heilige Sacramenten, reeds den 30^sten November bykans zieltogend was. Dien eigen dag gaf zy het bestier over aen den graef van Hoogstraeten, en deed nog schryven aen haren neef om hem het laetste vaerwel te zeggen⁽⁴⁾. Den volgenden nacht

(1) Zie hiervoren, bl. 215, aenteek. 2.

(2) Zie hiervoren, bl. 167, aenteek. 2.

(3) Volgens Le Glay, bl. 457, zou een ongelukkig toeval de eerste oorzaek van het kwaed geweest zyn; maer men vindt daer nergens elders melding van gemaekt.

(4) Deze hoogstaendoenlyke brief staet by Le Glay, bl. 457, by Gachard, Analectes belgiques, bl. 381, en by Lanz, Correspondenz, I, bl. 408.

[p. 428]

gaf zy den geest⁽¹⁾, tusschen twaelf en één uer, in den ouderdom van nagenoeg een en vyftig jaren⁽²⁾.

Margareet had lang te voren, namelyk in 1508, haer testament gemaekt⁽³⁾, volgens hetwelk zy Karel tot haren eenigsten erfgenaem aengesteld, hare giften en werken van liefdadigheid bepaeld, en alles wat hare begrafenis raekte zorgvuldiglyk geregeld had⁽⁴⁾. Twee dagen vóór hare dood, had zy daer nog eene codicille aen toegevoegd, en nieuwe uitvoerders van hare schikkingen gekozen, omdat de eerste voor het meerendeel reeds gestorven waren⁽⁵⁾. Dit alles werd stiptelyk nagekomen. Het lichaem, gebalsemd en in eene dubbele kist gesloten, werd overgevoerd naer Bourg- en Bresse,

(1) Zie eenen brief van 1 December aen den keizer, by Gachard, Analectes, bl. 381, en 's keizers antwoord in de Documents inédits, I, bl. 294.

(2) Zy was geboren te Brussel, den 10 January 1480. Zie ons achtste Deel, bl. 672.

(3) Toen zy pas het bestier onzer provinciën aenvaerd had. Zie hiervoren, bl. 215.

(4) De oorkonde staet by Du Mont, IV, P. I, bl. 91-93.

(5) Zie den tekst der codicille by Du Mont, IV, P. II, bl. 73-74.

[p. 429]

om te rusten naest dat van wylen haren echtgenoot hertog Philibert van Savoyë; haer hart, in eene lykbus bewaerd, werd besteld by de Annonciaten van Brugge, en hare ingewanden bleven te Mechelen in de voormalige kerk van Sint Pieter, alwaer de uitvaert, met de grootste plegtigheid, gevierd was den 16, 17 en 18 January 1531⁽¹⁾, en waer vervolgens keizer Karel haer een praelgraf deed stichten naby het hooge altaer⁽²⁾.

(1) De lykstatie werd opgeleid door den jongen prins Jan van Denemarken. Zie hiervoren, bl. 371, aenteek. 4.

(2) Zie Van den Eynde, Provincie, stad en district van Mechelen, I, bl. 263-277.