Vaderlandsche historie. Deel 9

[p. 430]

Twaelfde hoofdstuk.

bond van schmalkalde. - karels broeder wordt roomsch-koning. - karel bezoekt de nederlanden. - zyne zuster maria wordt gouvernante. - instelling der collaterale raden. - nieuw edict tegen de kettery. - frans i konkelt met de ontevredenen van duitschland. - karels blyde inkomst te doornik. - kapittel der orde van het gulden vlies aldaer gehouden. - akkoord van regensburg. - krygstogt tegen de turken. - nieuw verbond met paus clemens. - des pauzen dood. - de herdoopers in de nederlanden en in westfalen. - kruisvaert tegen barbarossa.

1531-1535.

Op het oogenblik dat keizer Karel hier zyne moei verloor, die hem zoo groote diensten bewezen had, was hy in Duitschland nog werkzaem om de belangen des Ryks, zoo wel als die der Kerk, te waerborgen. Zyne lange afwezigheid had daer veel kwaed veroorzaekt, en hy voorzag nog erger gevolgen, indien er, na zyn vertrek, niemand het hooggezag met klem handhaven kon. Het gereedste

[p. 431]

middel was dan dat hy zich dede vervangen door zyn' broeder Ferdinand die, als koning van Hongaryë en Bohemen, best in staet scheen om de openbare rust te verzekeren, en tevens door zyn zachten aert hoogst geschikt om de gemoederen te bevredigen. Hy beriep dan de Keurvorsten naer Keulen, tegen den 21 December, ten einde zynen broeder tot Roomsch-Koning te doen kiezen, en haelde tevens de katholieke ryksvorsten over tot het sluiten van een onderling verbond ter bescherming van den godsdienst in hunne staten. Maer de protestantsche leden des Ryks hadden zoo haest geene kennis van deze maetregelen, of zy vergaderden, op hunne beurt, te Schmalkalden in het Hessische⁽¹⁾, en sloten daer, den 30 December, een anderen bond van onderlinge hulp en verdediging tegen alwie hen, om geloofszaken, aen zou randen⁽²⁾. Meteen zochten zy den keus van eenen Roomsch-Koning te beletten, op voorwendsel dat zulks strydig was met 's ryks grondwetten⁽³⁾;

(1) Benoorden Meiningen.

(2) Zie de oorkonden by Du Mont, IV, P. II, bl. 75 en 78.

(3) Zie hunne protestatie van den 24 December by Lanz, Correspondenz, I, bl. 412-14.

[p. 432]

maer de keizer werkte des te haestiger voort, en deed zoo wel, dat Ferdinand, ondanks de afwezigheid en het tegenstribbelen des hertogs van Saxen, den 5 January 1531 te Keulen gekozen, en zes dagen daerna te Aken gekroond werd⁽¹⁾.

Na deze gewigtige zaek aldus te hebben tot stand gebragt, maekte keizer Karel gereedschap om naer onze landen te komen. Hy had sedert lang het voornemen van, in geval van aflyvigheid zyner moei, haer te vervangen door zyne derde zuster Maria, weduwe zonder kinderen van wylen koning Lodewyk II van Hongaryë⁽²⁾. De vorstin had, gedurende een paer jaren, dat koningryk bestierd voor haer broeder Ferdinand⁽³⁾; doch sedert werd zy van dien last ontslagen, en leefde van haer weduwgoed in eene of andere stad van Duitschland, alwaer zy, naer 't schynt, eenigermate meêgesleept was geworden tot de Luthersche geloofs-

(1) Zie Pontus Heuterus, bl. 240.

(2) Maria's gemael was, den 29 Augusty 1526, dood gebleven in eenen veldslag tegen de Turken.

(3) Ferdinand volgde zyn' zwager op in Hongaryë beide en Bohemen. Zie hiervoren, bl. 265, alsmede de aenteekk. 2 en 3.

[p. 433]

leer⁽¹⁾. Ook toonde zy weinig genegenheid om hier de landvoogdy te aenvaerden⁽²⁾, maer dorst evenwel niet weigeren, toen de keizer, by brieven uit Keulen geschreven den 3 January 1531, haer zeer vriendelyk verzocht de openstaende plaets hunner betreurde moei te komen vervullen, en ja hare overkomst te verhaesten, opdat zy te samen, met gemeenen overleg, alles mogten regelen wat tot het goed bestier der provinciën strekken kon⁽³⁾.

Den 15 January was Karel te Maestricht; hy bragt een paer dagen door te Luik, zoo veel te

(1) Zie Groen van Prinsterer, Archives de la Maison d'Orange, I, bl. 198*, aenteek. 2.

(2) Zie de bewyzen in de Bulletins de l' Académie, 1^ste série, XXI, P. II, bl. 918, aenteek. 2.

(3) Des keizers brief staet by Gachard, Analectes Belgiques, bl. 381, vlgg. alsmede by Lanz, Corresp. I, bl. 416-18. In dezen brief verwerpt Karel alle verdenking nopens Maria's regtgeloovigheid, en voegt zelfs by dat, indien hy daeromtrent eenigen twyfel hadde, verre van haer het stadhouderschap onzer provinciën aen te bieden, hy niet eens weet of hy haer zyne broederlyke liefde nog zou kunnen toedragen. Maer hy vreest voor de huisbedienden of de ambtenaers zyner zuster, en maent haer aen die te verwyderen welke besmet mogten wezen van kettery, enz.

[p. 434]

Hooi, en kwam den 21^sten te Namen⁽¹⁾. Hebbende voorts zynen weg genomen over Waver, bereikte hy, den 25^sten, Brussel, waer de afgeveerdigden der provinciën hem plegtiglyk verwelkomden⁽²⁾. Des keizers eerste zorg was de algemeene Staten daer ter stede te beroepen tegen den 27 February⁽³⁾. Den 2 Maert opende hy zelf de vergadering in de groote zael van het paleis⁽⁴⁾. De aertsbisschop van Palermo⁽⁵⁾ haelde kortelyk op wat de keizer gedaen had sedert zyn vertrek uit deze landen; voorts sprak hy van de kosten en de schulden veroorzaekt door de herhaelde oorlogen zyns meesters, bedankte de Staten voor hunne milde toelagen, en

(1) Zie Gachard in de Bulletins de la Commission d'Histoire, 2^e série, V, bl. 324.

(2) Zie Karels dagreizen by Gachard, Rapport sur les archives de Lille, enz. bl. 256.

(3) Zie Gachard, Lettre à MM. les Questeurs de la Chambre, enz. bl. 65.

(4) Zie ons achtste Deel, bl. 130, aenteekk. 4 en 5.

(5) Jan Carondelet, heer van Champuan in Franche-Comté. Hy werd, in 1520, aertsbisschop van Palermo en primaet van Sicielje, en, het jaer daerna, hoofd van den Priveën-Raed. Zie Moreri, 11^de Supplement. Zie mede Butkens, Supplément, I, bl. 171.

[p. 435]

gaf eindelyk te verstaen dat er behoefte was aen nieuwe hulpgelden, wat zeker niet aengenaem klinken kon in de ooren der afgeveerdigden; want de provinciën hadden, op den tyd van tien jaren, meer dan vyftien miljoenen pond grooten⁽¹⁾ opgebragt, en waren zoo goed als uitgeput. Alles kwam niettemin te regt: de keizer handelde zelf vertrouwelyk met de gedeputeerden die, de eenen al wat gewilliger dan de anderen, aenzienlyke sommen toestemden om in 's vorsten noodwendigheden te voorzien⁽²⁾.

Den 24 Maert vertrok Karel naer Leuven om zyne zuster Maria te onthalen. Hy bezocht met haer Mechelen, Antwerpen, Gent en andere steden, om vervolgens zyn verblyf in Brussel te vestigen, alwaer hy nagenoeg den geheelen zomer van 1531 doorbragt. Deze tyd werd besteed tot 's lands nut. De keizer stelde orde in de financiën, en regelde vele andere belangen met de koningin van Hongaryë, die niet minder geschikt was voor het staets-

(1) De heer Henne, in zyne Hist. du règne de Charles-Quint, V, bl. 134, rekent dat zulks heden eene somme uitmaken zou van ongeveer 320 miljoenen francs.

(2) Zie Henne, V, bl. 137-38.

[p. 436]

bewind dan wylen beider moei Margareet, en zelfs deze nog verre overtrof onder meer dan één opzigt. In eene latere Statenvergadering, te Brussel gehouden op het einde van September en in 't begin van October, stelde hy zyne zuster plegtiglyk aen tot algemeene landvoogdes⁽¹⁾, met volmagt om de provinciën in zynen naem te bestieren, om de klagten en rekwesten der onderdanen te ontvangen en daerin te voorzien naer billykheid, om de provincieele en generale Staten te beroepen, de Vliesridders te raedplegen, het hooge opzigt te houden over de justitie, de financiën en het krygswezen, edicten en ordonnantiën uit te veerdigen, genade te doen en ontslag te geven, gesloten brieven te teekenen, en, met een woord, alles te beschikken wat tot de handhaving van het souverein gezag en tot 's lands voordeel strekken kon, belovende de keizer alles voor goed en geldig te zullen houden wat, gedurende zyne afwezigheid, door zyne stadhouderes zou gedaen worden⁽²⁾.

Om echter het goed bewind der landen te ver-

(1) Met een jaerlyksch inkomen van 36,000 pond.

(2) Zie Henne, bl. 149-150.

[p. 437]

zekeren en velerlei misbruiken voor te komen, stelde de keizer, by decreten van 1 October, dry onderscheiden Raden in, met den bynaem van collaterael, omdat zy den vorst of diens plaetsvervanger ter zyde stonden⁽¹⁾, deel makende van zyn hof⁽²⁾ en in zyne verblyfplaets gevestigd: het waren de Raed van State, de Raed van Financiën en de Priveën-Raed. Tot dan had veelal een enkele raed de verschillende zaken tot het staetshuishouden behoorende waergenomen, onder het beleid van den Kanselier van Burgondië, ook genaemd den Groot-Kanselier⁽³⁾, doch wiens ambt thans afgeschaft was geworden⁽⁴⁾. Voortaen zou de Raed van State, samengesteld uit een aental leden⁽⁵⁾,

(1) Zy waren ad latus principis.

(2) In die hoedanigheid waren de raedslieden vry van alle lasten, tollen en accynzen.

(3) Zie de attributiën van den Groot-Kanselier Jan Le Sauvage, door Karel V benoemd den 17 January 1515, in de Bulletins de la Commission d'Histoire, 2^e série, V, bl. 314, vlgg.

(4) Zie de Mémoires de Nény, chap. XIII, art. 1, 2 en 3. Zie mede hiervoren, bl. 421, aenteek. 1.

(5) Dat getal was niet vastgesteld, en mogt verminderd of vermeerderd worden volgens de omstandigheden.

[p. 438]

de zaken van oorlog en van vrede, alsmede de geschillen met andere mogendheden verhandelen, en de voornaemste zoo geestelyke als wereldlyke ambten of waerdigheden vergeven, onder het voorzitterschap der gouvernante, welke daerenboven gemagtigd was om de Vliesridders, de leden van den Grooten Raed van Mechelen, de stadhouders der provinciën, de bisschoppen of andere aenzienlyke persoonen ter vergadering te roepen, en dier gevoelen te vragen, doch zonder stemregt of deelneming aen de beraedslagingen⁽¹⁾. De Priveën-Raed, belast met de handhaving van 's vorsten hoogheden en oppergezag, had het toezigt over de justicie en policie der landen; hy ontwierp de nieuwe wetten en verklaerde, des noods, den zin der bestaende; hy vaerdigde de decreten en ordonnantiën uit, en slechtte de strydigheden ontstaen tusschen verschillende regtbanken, of loste hare twyfels op. Gewoonlyk bestond hy uit tien of twaelf leden⁽²⁾ en een zeker getal secretaris-

(1) Zie Nény, chap. XIII, art. 4.

(2) In den tyd van Nény bestond de Priveën-Raed uit eenen chef of president, zeven gewoone raedslieden, en dry gewoone secretarissen. Zie 's mans Mémoires, chap. XIII, art. 5.

[p. 439]

sen. Eindelyk de Raed van Financiën had, als zyn naem aenduidt, het hoogbestier van 's lands penningen, alsmede het opzigt over de vorstelyke domeinen en inkomsten; hy bestemde de openbare schattingen of lasten, en leverde de gelden uit noodig tot het huishouden van den staet, alles onder het oog en de bevelen van den Souverein of diens algemeenen plaetsvertreder. Deze Raed was gewoonlyk samengesteld uit zeven leden, waeronder een voorzitter of hoofd, een algemeene tresorier, een ontvanger generael, een audiencier of secretaris, en een greffier⁽¹⁾.

Door deze dry collaterale Raden was het hoogbestier der Nederlanden eens voor goed geregeld. Elk der groote afdeelingen van het staetswezen had aen het hoofd een collegie van ervaren mannen, geroepen om in de verschillende vakken der regeering orde te stellen en te houden, en staende alle dry onder hetzelfde oppergezag, dat de een-

(1) Zie Nény, art. 6, en voor andere byzonderheden, Butkens Supplément, I, bl. 165-204. Zie mede eene Verhandeling van E. Del Marmol, opgenomen in het veertiende Deel der Mémoires couronnés de l'Académie.

[p. 440]

heid des bewinds waerborgde. Van dien tyd af vertoonden dan ook de wetten meer gelykheid, meer vastheid, meer overeenkomst met de beginselen van het regt; de financiën werden nauwkeuriger bewaekt, de misbruiken en verspillingen beter geweerd of belet: kortom het staetshuishouden was aldus zoo wel ingerigt, dat er, in den loop van bykans dry eeuwen, niet dan kleine veranderingen toegebragt zyn geworden aen het stelsel door Karel V anno 1531 ingevoerd.

Terwyl de Staten te Brussel nog vergaderd waren, gaf Karel den 7 October, met algemeene toestemming der gedeputeerden, der Vliesridders en der raedslieden, een nieuw edict uit⁽¹⁾ tegen dé Luthersche en andere secten⁽²⁾ welke, hier te lande, allengskens dieper indrongen⁽³⁾. Hy ver-

(1) Zie den tekst in de Plakkaerten van Vlaenderen, I, bl. 113, vlgg.

(2) Twee andere edicten waren tegen de ketteryen uitgeveerdigd in 1526 en 1529. Zy staen in dezelfde verzameling, bl. 103 en 107.

(3) Luther zelf was in gedurige briefwisseling met de afvalligen onzer provinciën, en ontstak door zyn hevig, zyn woest geschryf, den geestdrift zyner aenhangers.

[p. 441]

bood nog eens, op zware straffen, de kettersche boeken te drukken, te lezen of te houden, alsmede de valsche leerstukken daerin begrepen voor te staen of te verspreiden, met streng bevel aen alle bevoegde ambtenaren van de overtreders voor de stedelyke regtbanken te dagen en te doen veroordeelen naer luid der wetten.

In Duitschland daerentegen was het reeds zoo ver gekomen, dat de keizer, verre van zyne vroegere edicten tegen de ketters te kunnen handhaven en uitvoeren, hy, om grootere onheilen te verhoeden, de meeste toegevendheid meende te moeten gebruiken. De bondgenooten van Schmalkalde hadden, in 't begin van 1531, gezantschappen afgeveerdigd tot den koning van Frankryk en dien van Engeland, ten einde beider bescherming in te roepen tegen de maetregelen door keizer Karel genomen om den voortgang der nieuwe leeringen te stuiten. Frans I had nog het hart niet van den Kamerykschen vrede te schenden, en was zelfs niet in staet den kryg te hernemen, na zoo veel nederlagen als hy beproefd had. Doch niet te min, immer vol van wrevel op zynen mededinger, zocht hy de oneenigheden in Duitschland te koesteren,

[p. 442]

om daer eenen algemeenen brand te doen ontstaen, en aldus Karels magt te breken. Met dit inzigt zond hy een' zyner geslepenste vertrouwelingen derwaert, Willem Du Bellay⁽¹⁾, die de hoven der ontevredene ryksvorsten bezoekende, overal kwaed vuer stookte, en ja met hen verbonden sloot, maer welke geheim moesten blyven.

In Engeland voeren de duitsche uitzendelingen minder wel. Hendrik VIII was daer, in dit oogenblik, niet bedacht dan om zyn huwelyk met Catharina van Arragon gebroken te krygen⁽²⁾, en verliep in eenen doolhof van slinksche werkingen

(1) Den eigen broeder van den schryver der Mémoires. Zie daer, Liv. IV, by Buchon, bl. 450, vlgg.

(2) Den 14 November 1501, was Catharina (geboren den 15 December 1485) ten huwelyk gegeven geweest aen Hendriks ouderen broeder Arthur (geboren den 20 September 1486), maer die den 2 April 1502 aen eene kwynende ziekte stierf. Zie Audin, Histoire de Henri VIII, I, bl. 70-71. Zeven jaren later (zie hiervoren, bl. 163, aenteek. 1) werd Arthurs jonge weduwe, met pauselyke dispensatie, de gemalin van Hendrik VIII, die hoegenaemd geenen twyfel had over de wettigheid van zynen echt, tot dat hy, in 1527, verslingerde op Anna Bolena. Alsdan begon hy hemel en aerde te roeren om van Catharina af te geraken.

[p. 443]

en snoode voornemens, die hem onbekwaem maekten om zich met iets anders te bekommeren. Hy moest daerenboven keizer Karel nog ontzien, weshalve hy voor de protestantsche vorsten niet over had dan ydele beloften en een handvol gelds, ten behoeve der Schmalkaldsche bondgenooten.

Het kon echter niet missen of zulks moest Karel ter ooren komen, en hem doen uitzien naer middelen om eenen algemeenen opstand in het Ryk te beletten, vooral in een oogenblik dat de staten van zyn' broeder Ferdinand bedreigd waren door eenen nieuwen inval der Turken die, twee jaer vroeger, Weenen hadden durven belegeren en, alhoewel zy den 16 October 1529 onverrigter zake hadden moeten deinzen, niet te min gereedschap maekten om met al hunne magt weêr te komen.

Na hier te lande zyne zuidelyke grenssteden in goeden staet van tegenweer te hebben gesteld, verliet hy Brussel den 25 November, zynen weg nemende naer Doornik, dat hy nog niet bezocht had, en waer hy zynen blyden intrede wilde doen, gelyk het geschiedde den 28 November⁽¹⁾. De stoet

(1) By Chotin, II, bl. 123, staet den 2 Nov. doch zulks is eene drukfout. Zie Gachard, Rapport sur les archives de Lille, enz. bl. 257.

[p. 444]

was prachtig: alle de wethouders, de dekens der ambachten, en meer dan zeshonderd aenzienlyke burgers, in roode zyden tabbaerts, dragende in de hand eene waskeers versierd met de keizerlyke wapenen, gingen hem verwelkommen buiten de poort. Zoo deden ook de leden der stedelyke Gilden, op hun beste uitgedost en met vliegende vendels den vorst twee mylen ver te gemoet trekkende. By Karels naderen, begonnen alle de klokken te luiden, de kanonnen van het kasteel te donderen, de krygstrompetten te schateren, dat de grond er van daverde. De keizer, gezeten op een pronkpeerd, voorgegaen van zyne schitterende lyfwacht, van zyne hellebaerdiers, van zynen eersten wapenkoning het vredeteeken van den slangenstok dragende, stapte binnen onder een karmozynen baldakyn, versierd met gouden franjen en kwispels, en bestikt met peerlen. Onmiddelyk voor hem traden zyne paedjen of hofjonkers, zyne herauten gekleed met de wapenkolders der onderscheidene provinciën, en van achter kwamen de keizerlyke veldoversten, de groote hofbeambten,

[p. 445]

de vorsten en edellieden zoo van Duitsche, Italiaensche en Spaensche als van Belgische huizen, en de gezanten der vreemde mogendheden. In alle de straten, met zand en groente bestrooid, rezen triomfbogen en gedenkzuilen; de gevels der huizen waren behangen met tapyten, de vensters omringd van festoenen en bloemkransen, de daken wapperend van banieren en wimpels, en heel de bevolking doende de lucht wedergalmen van vreugdekreten en feestgedruisch. De keizer nam zynen intrek in de abtdy van Sint Martens⁽¹⁾, terwyl zyne zuster, de koningin Maria, die des anderdags niet min luisterlyk ingehaeld werd, haer verblyf koos op het kasteel, alwaer zy aenstonds het bezoek haers keizerlyken broeders ontving⁽²⁾.

Den 30 November was het de feestdag van Sint Andries, den beschermheilige der Orde van het Gulden-Vlies. Ook had Karel, om de Doorniksche plegtigheden te vermeerderen, besloten daer ter stede een kapittel te houden, voorgegaen en verge-

(1) De Benediktyner-abtdy van dien naem was gesticht op het einde der zevende eeuw. Zie Miraeus, Op. diplom. II, bl. 952.

(2) Zie Chotin, II, bl. 124-27.

[p. 446]

zeld van de gewoone kerkdiensten, en waer veertien volle dagen meê doorgebragt werden. Sedert het laetste Ordefeest, gevierd te Barcelona in 1518⁽¹⁾, waren er vier en twintig Vliesridders gestorven⁽²⁾: zy werden vervangen door even zoo veel nieuwe leden, waeronder Jan III koning van Portugael, Jakob V koning van Schotland, en des keizers zoon Philip, toen in zyn vyfde jaer⁽³⁾; voorts spaensche, duitsche en nederlandsche edellieden, onder welke laetsten Lodewyk van Vlaenderen heer van Praet en Hoog-Baljuw van Brugge, Antonis de Berghes heer van Walhain in Brabant, Philip heer van Lannoy⁽⁴⁾ en stadhouder van Doornik, Reinout van Brederode heer van Vianen in Holland, graef Karel van Lalain, en Jan de Hennin, sedert graef van Boussu in 't Henegauwsche⁽⁵⁾.

Den 14^den December was de keizer weêr te Brus-

(1) Zie Reiffenberg, Histoire de l'Ordre, bl. 338, vlgg.

(2) Reiffenberg geeft hunne namen, bl. 380.

(3) Hy was geboren te Valladolid den 21 Mei 1527.

(4) Het stedeken van dien naem behoorde destyds tot Waelsch-Vlaenderen, gelegen in het zuiden van Ryssel.

(5) Zie Reiffenberg, bl. 379-80.

[p. 447]

sel⁽¹⁾, van waer hy eindelyk, den 17^den January 1532, vertrok naer Duitschland, voornemens zynde met de protestantsche vorsten een vergelyk te treffen. Te dien einde gaf hy voorloopig last aen den aertsbisschop van Mainz en aen den Paltz-graef van den Rhyn om te Nuremberg in gesprek te treden met den hertog van Saxen, den markgraef van Brandenburg en de Vrysteden, aldaer vertegenwoordigd door afgeveerdigden. De onderhandelingen duerden lang, doch hadden eene gunstige uitkomst; namelyk men kwam overeen dat er vrede zou bestaen door geheel het Ryk; dat er voortaen niemand meer vervolgd zou worden wegens geloofszaken, tot dat de Kerk, wettiglyk vergaderd in een algemeen Concilie, uitspraek zou gedaen hebben over de bestaende geschilpunten; dat de nog hangende processen tegen de Luthersgezinden opgeschorst, en de reeds gevelde vonnissen onuitgevoerd zouden blyven, enz. Dit akkoord werd gesloten den 23 July 1532 en, den 3^den Augusty naestvolgende, door den keizer bekrachtigd op eenen ryksdag gehouden te Regensburg⁽²⁾.

(1) Zie Gachard, Rapport, enz. loc. cit.

(2) Zie de oorkonden by Du Mont, IV, P. II, bl. 87-89.

[p. 448]

Dat herhaeld beroepen op een toekomstig Concilie was, voor de sectarissen, slechts een middel om tyd te winnen, en zich van dag tot dag sterker te maken; want men kon ligtelyk voorzien dat zy, die naer Paus noch bisschoppen luisteren wilden, even min het oor zouden leenen aen de uitspraken eener kerkvergadering. Ook zou Karel zich hier zoo inschikkelyk niet hebben getoond, ware hy er niet toe gedwongen geweest door de toebereidselen van den Grooten-Turk tot het hernemen van den kryg; maer om dien te wederstaen, had de keizer de hulp der ryksvorsten noodig, welke hem dan ook te Regensburg beloofd was. Inderdaed, Soliman II, bygenaemd de Heerlyke⁽¹⁾, kwam weldra af met een leger van drymael honderd duizend man en dryhonderd stukken geschut, waervan de voorloopers reeds den 8^sten Augusty tot digt by Weenen waren doorgedrongen⁽²⁾. 't Is waer, Karel had in tyds krygsvolk uit zyne verschillende landen opgeroepen, en reeds bevond zich een belgisch leger van zeven duizend voetknechten en

(1) In 't fransch, le Magnifique.

(2) Zie Karels brief van den 13 Augusty 1532 aen zyne zuster Maria, by Lanz, Correspondenz, II, bl. 3.

[p. 449]

vyf en twintig honderd ruiters ginds ter plaetse, terwyl er nog andere talryke benden, zoo van hier als van elders, in optogt waren naer Weenen: zoodat men, vóór het einde der maend, negentig duizend man voetvolk en dertig duizend peerden aldaer vereenigd vond. De keizer die, tot dan, nog aen het hoofd zyner legers niet gestaen had, nam dit mael het opperbevel van al deze magt, en ging zyne krygskunst beproeven tegen eenen vyand die, zeide men, zyns gelyke niet had in geheel Europa. Zoo veel is zeker dat Soliman geenen algemeenen veldslag wagen dorst: daer werd meer dan eens hevig gevochten, onder anderen aen de kanten van Starenberg in Weener-Woud, waer de Turken eene deerlyke slagting ondergingen, en hunnen voornaemsten standaert verloren. Het voordeel was echter niet telkens aen Karels zyde; maer alles samengenomen bleef hem niet te min de victorie, want tegen het einde van September en in 't begin van October, trok Soliman met zyne gesmolten benden de Drau en de Sau over⁽¹⁾, eerder vlug-

(1) In 't fransch Drave en Save, twee Hongersche rivieren.

[p. 450]

tende dan wykende naer het sterke Belgrado⁽¹⁾.

Na dezen zoo gewenschten uitslag, die Karels krygsroem door geheel Europa deed weêrklinken, bereidde hy zich om naer Spanje terug te keeren, kiezende zynen weg over Italië, waer hy scheep zou gaen. Hy trok dan met eenige duitsche en spaensche benden door Friaul⁽²⁾ en door het Venetiaensche, naer Bologna, alwaer hy, voor de tweede mael, in gesprek kwam met Paus Clemens over het beroepen eener algemeene kerkvergadering tot het beslissen der geloofsgeschillen. Dit ontwerp, zeker goed en prysbaer in zich zelven, ging gepaerd met groote moeijelykheden; het vroeg veel tyd en gaf daerenboven weinig hoop: weshalve de Paus zich daer niet zeer toe genegen toonde, zonder het nogtans af te wyzen. Karel had nog andere belan-

(1) Zie de byzonderheden by Pontus Heut. bl. 241-42. Zie mede de briefwisseling van keizer Karel met Adriaen van Croy, graef van Roeulx in 't Henegauwsche, by Lanz, Correspondenz, II, bl. 5-14.

(2) In 't fransch Frioul, verbasterd uit het latynsche Forum Julii, of liever den Tractus Forojuliensis, voormalig landschap van noord-oostelyk Italië, heden gedeeltelyk tot Lombardyë, gedeeltelyk tot Illyrië behoorende.

[p. 451]

gen met het hoofd der Kerk te regelen: namelyk hy drong by Clemens aen om uitspraek te doen over de zaek van het huwelyk zyner moei met koning Hendrik VIII die, reeds sedert jaren, op voorwendsel van onwettigheid, Catharina verstooten had en leefde met eene overspelige byzit, Anna Bolena⁽¹⁾. Hy zocht tevens de rust van Italië te verzekeren gedurende zyne afwezigheid, met daer eene gewapende magt te onderhouden bekwaem om alle aenvallen van buiten af te weren. De keizer wist wel dat Frans I zich aen den Kamerykschen vrede niet langer zou gelegen laten, dan tot hy weder in staet ware dien omver te werpen en zyne aenspraek op het Meilandsche te doen herleven. Om zulks dan te beletten, wilde Karel een nieuwen bond aengaen met Clemens VII en met de Italiaensche vorsten, die elk het hunne zouden

(1) Zie hiervoren, bl. 442, aenteek. 2. De zaek van Hendriks echt met Catharina van Arragon werd, in 1529, door Clemens VII naer Roomen beroepen; maer de kerkvoogd hield ze in den sleep, vreezende, door eene uitspraek naer regt en wetten, aenleiding te geven tot eene scheuring in Engeland, waer de onweerdige vorst niet voor wyken zou.

[p. 452]

bydragen tot het samenstellen en het bekostigen van een talryk leger, immer gereed het land te verdedigen tegen iederen vreemden vyand. Daer stemde de Paus in toe; het verbond werd gesloten den 24 February 1533⁽¹⁾, en Karel mogt gerust zyne krygslieden, welke men in Italië sedert lang moede was, afdanken of elders zenden. Hy zelf vertrok aldra over zee naer Spanje, alwaer hy den 22 April aenkwam, ontscheept zynde in de haven van Barcelona⁽²⁾.

Karels vrees wegens de inzigten van den franschen koning was maer al te gegrond. Weinige maenden na zyn bezweren van den Kamerykschen vrede, had Frans I, schandelyk genoeg, daer eene geheime protestatie tegen geteekend⁽³⁾, zich voorbehoudende al zyne gedane eeden en beloften by gunstige gelegenheid in den wind te slaen. Thans werkte hy om nieuwe vriendschap met Hendrik VIII aen te knoopen, alsmede om de inwendige zaken

(1) Zie daer den tekst van in de Papiers d'état de Granvelle, II, bl. 1, vlgg. en dien van het verbond met de Italiaensche vorsten, aldaer, bl. 7, vlgg.

(2) Zie Ferreras, IX, bl. 149-51.

(3) Zie den tekst by Du Mont, IV, P. II, bl. 52.

[p. 453]

van Duitschland te verwarren; doch vooral om den Paus aen zyne lyn te brengen en van Karel V af te trekken. Te dien einde, zonder te spreken van andere slechte middelen, stelde hy Clemens een huwelyk voor van zyn tweeden zoon, den hertog van Orleans, met eene dochter van Laurentius de Medicis, des pauzen eigen nicht. Dit voorstel werd vervolgens nader besproken te Marseille, waer de kerkvoogd, in October 1533, een bezoek deed aen den Franschman, en het huwelyk kwam tot stand den 28^sten der opgemelde maend⁽¹⁾, tot groot spyt ja van keizer Karel, die daer niet dan kwaed uit voorspellen kon, en nieuwe aenslagen tegen zyne magt in Italië. Kort daerna echter gaf paus Clemens hem een bewys van toegenegenheid, met eindelyk uitspraek te doen in de zaek van 's keizers moei⁽²⁾. Het was inderdaed meer dan

(1) Zie de howelyks-voorwaerde by Du Mont, IV, P. II, bl. 101-103.

(2) Zie hoe de keizer daertoe aendrong, in eenen brief van 16 November 1532 aen zyne zuster de koningin Maria, by Lanz, Corresp. II, bl. 22. - Zie mede Karels instructiën aen zyne gezanten te Roomen, in de Papiers d'état de Granvelle, II, bl. 33-47.

[p. 454]

tyd, of liever het was al te laet; want de roekelooze Hendrik had reeds, door een onbevoegd gezag, zyn eersten echt doen breken en een tweeden aengegaen met zyne boelin, thans tot koningin van Engeland verheven, terwyl Catharina's dochter Maria van alle erfregt op den troon uitgesloten moest blyven. Het hoofd der Kerk oordeelde dan dat er een eind aen de ergernis diende gesteld te worden. Den 23 Maert 1534, vergaderde hy het collegie der kardinalen, en hebbende doen verslag geven van geheel het proces over de zaek gehouden, zoo verklaerde hy het huwelyk met Catharina van Arragon alleen wettig, en derhalve den koning verpligt zyne gemalin alsmede hare dochter in beider eer en regten te herstellen, en af te zien van zyn gewaenden echt met Anna Bolena⁽¹⁾. Hendrik VIII versmaedde niet alleen het pauselyk vonnis, maer wierp zichzelven op tot hoofd der Kerk, en sleepte zyn ryk in de scheuring mede, stellende aldus aen den afval van Engeland de

(1) De oorkonde staet by Du Mont, bl. 90-92. Doch zie mede Audin, II, bl. 88, en Lingard, Histoire d'Angleterre (uitgave van Leuven), VI, bl. 249.

[p. 455]

schandelykste oorzaek, welke de Geschiedenis van het protestantismus oplevert.

Dat eigen jaer, den 25^sten September, stierf paus Clemens, en werd op den Stoel van Roomen vervangen door Alexander Farnese, onder den naem van Paulus III⁽¹⁾.

In Spanje aengekomen, ontving keizer Karel daer eene heugelyke tyding, namelyk de ontdekking en verovering van Peru, een land van Zuid-Amerika, honderd duizend vierkante mylen groot, overvloedig in goud- en zilvermynen, dat Francesco Pizarro van Truxilla, het jaer te voren, 1532, zoo goed als volkomen onder Karels magt gebragt had⁽²⁾.

Op dit zoo aengenaem nieuws volgde weldra een ander van geheel verschillenden en ontrustenden aert. Sedert eenigen tyd werden onze provincien, vooral die van het Noorden, gestoord door den moedwil der Herdoopers of Anabaptisten, eene verfoeijelyke secte die, omstreeks 1522 uit het

(1) De nieuwe kerkvoogd was Romein van geboorte en de oudste der kardinalen. Hy werd met eenparigheid van stemmen gekozen den 13 October, en ten troon verheven den 7 November.

(2) Zie Pontus Heuterus, bl. 242.

[p. 456]

Lutheranismus ontstaen, thans tot allerlei spoorloosheden vervallen was. Thomas Munzer, een Sakser van geboorte, had zich in het hoofd gestoken dat het doopsel voortaen niet mogt bediend worden dan aen volwassen menschen⁽¹⁾, van waer zyne aenhangers eerlang waren overgegaen tot het herdoopen van zulken die in hunne kindschheid het Sacrament ontvangen hadden. Uit Saxen verspreidden zich deze dweepers in Zwaben, in Zwitserland, in Thuringen, alwaer zy, samenspannende met de misnoegde landlieden, de wapens opnamen tegen de edelen zoo wel als tegen de kerken, zoodanig dat zy, in 1524, meer dan dryhonderd kloosters en sloten neêrblaekten; doch zy werden het jaer daerna verslagen door den landgraef van Hessen en diens bondgenooten, die een eind stelden aen den dusgenaemden Boerenkryg in Duitschland⁽²⁾. Hiermede was echter de secte niet uitgeroeid, maer zy week grootendeels naer Westfalen en naer Holland, waer een aental

(1) Hy wilde mede het doopsel niet toegediend hebben by besproeijing, maer by indompeling.

(2) Meer dan vyftig duizend menschen hadden daer het leven by ingeschoten.

[p. 457]

geestdryvers van geringen stand, een bakker van Haerlem Jan Matthyszoon, een kleêrmaker van Leyden Jan Beukels⁽¹⁾, een boekbinder Bartholomees genaemd, en eenige anderen aen het hoofd traden, zich uitgevende voor profeten of hemelsche zendelingen, en leerende in die opgeworpen hoedanigheid de afschuwelykste dolingen. In 1534 bemagtigden zy, by verrassing, de bisschoppelyke stad Munster, en plonderden daer de voornaemste huizen en de kerken. Jan Beukels deed zich vervolgens Koning van Sion uitroepen; hy wettigde de veelwyvery, nemende voor zyn paert naest eene wettige huisvrouw nog veertien of vyftien byzitten, en openende door leering en eigen gedrag de deur tot de verregaendste losbandigheden, die het verergend wezen zou hier omstandiglyk op te halen⁽²⁾.

Ter zelver tyd werkten er anderen om in Amsterdam, in Leyden, in Dordrecht en elders de

(1) In de Geschiedenis is hy meer bekend onder den naem van Jan van Leyden.

(2) Zie daer meer van by Pont. Heuterus, bl. 245-48. Zie mede het Anonymi Chronicon monasteriense, in de Analecta van Matthaeus, V, bl. 139, vlgg.

[p. 458]

overhand te krygen, wat hun echter mislukte door de waekzaemheid der hooge en stedelyke overheden⁽¹⁾. Het ryk van Jan Beukels te Munster duerde ook niet lang. Nadat de bisschop, Frans van Waldeck, bygestaen van eenige duitsche vorsten, vruchteloos beproefd had om de stad met geweld te veroveren⁽²⁾, hield hy die vervolgens ingesloten, en bereikte aldus beter zyn doel; want op den duer kwam er hongersnood, waerdoor velen, erkennende dat men hen met ydele beloften en met hersenschimmige hulp uit den hemel gepaeid had, het spel moede werden. Kort, een overlooper stelde zich aen het hoofd der belegeraers die, in den nacht van 23 Juny 1535, door verschalking eene poort open gekregen hebbende, met volle magt binnen rukten en, na een bloedig gevecht in de straten, eindelyk meester van de stad bleven. Het meerendeel der herdoopers sneuvelde; hun koning, naest een paer andere belhamels, viel levend in de handen der krygslieden: alle dry werden wreedelyk ter dood gebragt en de lyken

(1) Zie Wagenaar, V, bl. 81-100.

(2) De herdoopers en de gedwongen burgery werkten dag en nacht aen de versterking der stad.

[p. 459]

in yzeren korven, die men heden nog ziet, aen Sint Lambrechts toren opgehangen⁽¹⁾.

Terwyl aldus de herdoopers-secte in Westfalen verslagen en elders ten zeerste geknakt werd, was keizer Karel kryg aen 't voeren tegen de kapers van Barbaryë. Men geeft dien naem aen het gedeelte van noordelyk Afrika dat zich uitstrekt, langsheen de Middellandsche-Zee, van Lybië of Egypten tot aen de Engte van Gibraltar. Eerst onderworpen door de Romeinen, werd het later bezeten door de Wandalen, en, op het einde der zevende eeuw, veroverd door de Araben. Geheel die streek was, ten tyde van keizer Karel, hoofdzakelyk verdeeld in dry koningryken, Marocco, Algiers en Tunis, wier inwoonders een mengelmoes uitmaekten van Mahometaensche volkeren, allen even onbeschaefd, even wreed en even vyandig aen de Christenen. In de laetste tyden hadden twee gelukzoekers, Horuc bygenaemd Barbarossa⁽²⁾ en Cheredin zyn broeder, beide zonen van een griekschen potbakker uit het eiland Lesbos, zich aen

(1) Zie het Anonymi Chron. by Matthaeus, bl. 154, vlgg. Zie mede Pontus Heut. loc. cit. en bl. 251-54.

(2) Naer zynen rossen baerd.

[p. 460]

het hoofd gesteld van eenige zeeroovers, en, met zoo veel verraed als geluk en stoutmoedigheid, Algiers onder hunne magt gebragt, alwaer Horuc den troon beklom. Weldra voegde hy daer nog het aengrenzend ryk van Tlemecen by, en zond voortaen magtige vloten uit, die de kusten van Italië onophoudelyk afliepen. Om een eind te stellen aen die plondertogten, had keizer Karel, jaren te voren, krygsbenden naer Oran⁽¹⁾ gezonden die, onder de leiding van zynen stadhouder aldaer, Horuc te Tlemecen gingen aenranden en diens leger verpletterden.

Horuc bleef dood; maer zyn broeder, insgelyks Barbarossa bygenaemd, wist zich te Algiers staende te houden, ja zelfs de gunst te winnen van Soliman II, den sultan der Turken, die hem het bevel gaf over al zyne zeemagt, als zynde hy alleen bekwaem het hoofd te bieden aen Andreas Doria, den eersten zeeman zyner eeuw. Aldus vereerd en versterkt, was Cheredin stout genoeg

(1) Afrikaensche zeestad in het ryk van Tlemecen, 57 mylen bewesten Algiers gelegen, welke, in 1505, door den kardinael Ximenes veroverd en onder het Spaensch beheer gebragt was. Zie Héfelé, bl. 429, vlgg.

[p. 461]

om het oog te werpen op het ryk van Tunis, waer een jongeling, Muley-Hassem, op den troon zat. Met eene vloot van tweehonderd en vyftig turksche schepen voer hy derwaert, en nog meer valschheid dan dapperheid in het werk stellende, onderwierp hy dat aenzienlyk ryk, wordende aldus meester van bykans heel Barbaryë. Dit gebeurde in 1533. Van dan af, was er rust noch veiligheid meer voor de naburige landen, en keizer Karel kreeg dagelyks klagten van zyne Italiaensche en Spaensche onderdanen wegens de gewelddadigheden en de rooveryen op hunne kusten gepleegd. Niet lang daerna ontving hy gezanten van den verjaegden koning Muley-Hassem, die Karels hulp inriep om in zyn ryk hersteld te worden, belovende dit aen de kroon van Spanje te zullen opdragen en het van den keizer te leen nemen.

Deze bede vond gunstig gehoor, en ofschoon onze vorst nieuwe vyandlykheden van den kant des franschen konings te vreezen had, besloot hy eenen grooten zeetogt te ondernemen tegen den veroveraer van Tunis⁽¹⁾. Terwyl hy gereedschap

(1) Wat den keizer in staet stelde om die groote onderneming uit te voeren, was dat er juist op dat oogenblik schepen uit Peru in Spanje aengekomen waren, die goud en zilver meêbragten voor eene weerde van zes miljoenen dukaten. Twee andere schepen, van Mexico weêrgekeerd in February 1535, bragten insgelyks 400,000 dukaten meê. Zie de stukken verzameld door den heer Gachet in de Bulletins de la Commiss. d'Histoire, 1^e série, VIII, bl. 14.

[p. 462]

maekte, werd er gezorgd om de hoven van Frankryk en van Engeland tot handhaving van den vrede in Europa te verwilligen⁽¹⁾; doch tevens werden er maetregelen genomen om, in alle geval, den kryg, hier te lande zoo wel als in Italië, indien het noodig was te kunnen uitstaen⁽²⁾. Het punt van vereeniging was Barcelona, en de aenvang van den togt gesteld in de maend Mei. Aldra bevond zich daer ter plaetse een Nederlandsch eskader van vyf en twintig à dertig schepen wel bemand en wel gewapend, waerby zich vervolgens al de zeemagt van Spanje en Portugael vervoegde.

(1) Zie Karels brief van 5 January 1535 aen zynen gezant in Frankryk, in de Papiers d'état de Granvelle, II, bl. 264, vlgg. en een anderen aldaer, bl. 276, vlgg.

(2) Zie het bewys by Lanz, Staatspapiere, enz. bl. 179.

[p. 463]

Den laetsten Mei stak de keizer in zee⁽¹⁾, stevenende naer de haven van Cagliari op de zuidkust van Sardinië, alwaer hy den 10 Juny aenkwam, en zes pauselyke galeijen op anker vond liggen, naest andere door Pisa aengebragt, en vier door de ridders van Maltha. Daer lag ook reeds Andreas Doria met een groot getal zoo Italiaensche als Siciliaensche schepen: zoodat de keizer eene vloot verzameld zag van meer dan vierhonderd bodems⁽²⁾, en een leger van acht en dertig duizend man, de ruitery medegerekend⁽³⁾.

(1) Vóór zyn vertrek uit Spanje, schreef hy nog aen de koningen van Frankryk en van Engeland, om hen tot vrede te vermanen. De oorkonde staet in de Papiers d'état, II, bl. 354. Zie daer ook nog, bl. 458, een' brief van 30 Mei aen Karels gezant in Frankryk.

(2) Pontus Heuterus, bl. 249, spreekt van meer dan zeven honderd. Keizer Karel, daerentegen, in eenen brief van 13 Juny, maekt slechts melding van ongeveer dry honderd bodems (by Lanz, Correspond. II, bl. 186); maer daer zullen de vrachtschepen niet bygerekend zyn; want in een gelyktydig stuk worden er boven de vier honderd opgegeven met byvoeging der landen van waer zy kwamen. Zie de pas beroepen Bulletins, bl. 18.

(3) Zie de Bulletins, bl. 19.

[p. 464]

Den 14^den Juny verlieten zy de haven van Cagliari met zoo goed weder en zoo gunstigen wind, dat reeds des anderdags, by het morgenkrieken, de eerste schepen het anker wierpen in de haven van Farina⁽¹⁾, van waer vervolgens de hereenigde vloot den zeeboezem van Tunis inzeilde⁽²⁾, en daer post nam tegenover de vesting van Goletta⁽³⁾, die nog denzelfden avond bezigtigd werd. Men vond ze zeer versterkt, en vernam dat zy bezet was met zesduizend of meer afgerigte krygsmannen; want Barbarossa had niets verzuimd om zich in goeden staet van tegenweer te stellen. Des niet te min, diende er aenvang gemaekt met het geduchte slot, want vooruitstevenen tot by de stad zelf zou gevaerlyk zyn geweest, als kunnende daerdoor het keizerlyk leger afgesloten worden

(1) Gelegen op den uithoek eener kleine kaep, negen mylen benoorden Tunis.

(2) De golf van Tunis loopt twaelf mylen diep het land in, en heeft gemeenschap, door het kanael van Goletta, met een klein binnenmeir, aen welks zuidoostelyk uiteind de stad Tunis gebouwd is.

(3) Zoo heet de vesting of het fort, gebouwd, dry mylen van Tunis, op den noordelyken oever van pasgemeld kanael, dat zy beschermt.

[p. 465]

van de zee en van zyne levensmiddelen⁽¹⁾. Den volgenden dag ontscheepten dan de Duitsche, de Spaensche en de Italiaensche voetknechten; deze namen al spoedig een paer dorpen en kasteelen in, en sloegen een kamp op, tot het beleg van Goletta. De onderneming werd, zoo te water als te land, yverig en ja voorspoedig voortgezet, maer duerde niet te min tot den 14^den July, alswanneer de keizerlyken, onder het oog van Karel en door hem aengevuerd, het fort stormenderhand veroverden met zulken drift en zoo veel geluk, dat er weinige krygslieden by omkwamen, terwyl een duizendtal Turken dood, en vele hunner schepen, naest meer dan tweehonderd stukken geschuts, in de handen der overwinnaers bleven⁽²⁾.

(1) Zie hoe de keizer dat alles zelf uitlegt in eenen brief van 23, 24 en 28 Juny, geschreven aen Jan Hannaert, heer van Liedekerken en markgraef van Lombeke, zynen gezant in Frankryk, by Lanz, Correspondenz, II, bl. 188-92.

(2) Zie Karels brief van den 14 July, by Lanz, bl. 192-93. Zie mede eenen brief uit het keizerlyk kamp geschreven door eenen vriend des graven Delalaing, in de Bulletins de la Comm. d'Hist. bl. 19, en waer nog andere stukken op volgen. Zie ook meerdere byzonderheden by Pontus Heuterus, bl. 249-50.

[p. 466]

Nu lag Tunis zelf aen de beurt, dat zoo veel moeite niet kosten zou, want de stad had te grooten omtrek om wel verdedigd te worden, en hare muren waren zeer vervallen. Daerenboven had Barbarossa weinig trouw in de inwoonders: weshalve hy raedzaem vond geen beleg uit te staen, maer aen het hoofd van zyn leger, dat ontelbaer was⁽¹⁾, den keizer te gemoet te trekken en de kans te wagen aen eenen grooten veldslag. Deze werd geleverd, of liever ving aen, den 20 July. Karels krygsknechten hadden het druk; want behalve dat zy van het eerste morgenkrieken in aentogt waren, en dus omstreeks middag al zeer vermoeid, moesten zy vechten onder eenen gloeijenden hemel, en volstrekt beroofd van water, zynde het weinige dat men meê had gebragt al haest verzwolgen. Dit alles echter niet tegenstaende deden zy allen zoodanig hun best, dat de Araben, grootendeels ongeoefend en meer dan half

(1) De keizer, in zyne brieven, spreekt van 100,000 man volgens de getuigenis der krygsgevangen, en voegt by dat anderen het leger van Barbarossa begrootten op 150,000 man; doch die cyfers zyn waerschynlyk overdreven.

[p. 467]

wild, den drang der duitsche pykeniers niet konden uitstaen. Het schot der musketten en de ballen bedremmelden hen nog meer. Hunne drommen werden doorgebroken, verspreid en achteruit gedreven, doch hereenigden zich weder en kwamen terug. Zoo duerde het tot tegen den avond, als-wanneer de deinzing algemeen en de arabische legerplaets geruimd werd, waer de keizerlyke benden, in stede van den vyand op de hielen te zitten, zich neêrsloegen om haren dorst te laven aen de putten die zy daer vonden, en eenige rust te nemen. Den volgenden morgen hervatteden zy de worsteling met nieuwen moed. Zy drongen door tot omtrent eene myl afstands van de stad, alwaer achttien à twintig duizend christene slaven in het kasteel opgesloten waren. Barbarossa, vóór zynen optogt, had voorgesteld het vuer aen de gebouwen te steken en de ongelukkigen te slagtofferen; maer zyne oversten hadden hem zulks ontraden uit vrees van de gevangenen, zoo sterk in getal, tot eenen wanhopigen tegenstand op te hitsen. Doch deze weldra vernemende dat de dwingeland verwyderd en zyn leger verslagen was, braken onderling hunne ketens, maekten zich meester van het

[p. 468]

kasteel, en gaven kennis aen keizer Karel dat hy aen dien kant gemakkelyk de stad zou overrompelen. Inderdaed zyne krygslieden raekten weldra binnen en vielen aen 't moorden en aen 't rooven, terwyl Barbarossa, met zyne overschotten, de wyk nam naer de bergen, om schuilplaets te zoeken aen de kanten van Bona en om, verder op, Algiers te bereiken⁽¹⁾.

Karels eerste werk was de christene slaven in vryheid te stellen. Meteen herstelde hy ook Muley-Hassem in diens koningryk, na met hem een verdrag te hebben aengegaen, waerby de arabische vorst zyne kroon te leen nam van Spanje en er hulde voor deed aen den keizer. Voorts beloofde hy alle de christenen die elders nog in gevangenis waren, zonder rantsoen te zullen slaken; hy stemde toe dat Karels onderdanen vryelyk handel

(1) Zie Karels brieven van 23 en 24 July aen den koning van Frankryk, aen zyne zuster de koningin Eleonora, en aen zynen ambassadeur by het hof van Frans I, in de Papiers d'état de Granvelle, II, bl. 361-67. - Zie mede zyne brieven aen onze landvoogdes, by Lanz, Corresp. II. bl. 193-99, en andere stukken in de Bulletins de la Commiss. d'Histoire, bl. 25-40.

[p. 469]

dreven met Tunis, en daer hunnen godsdienst in het openbaer uitoefenden; geene turksche kapers zouden voortaen in 's lands zeehavens toegelaten worden; het fort van Goletta zou eene spaensche bezetting innemen, welke Muley-Hassem onderhouden moest. Eindelyk, de koning zou met Karels vyanden nimmer aenspannen, en hem jaerlyks een heergewed of laudemium⁽¹⁾ overmaken van zes arabische peerden en eens zoo veel valken⁽²⁾. Dit akkoord werd gesloten den 4 Augusty 1535⁽³⁾.

Keizer Karel hadde nog andere veroveringen in Barbarye willen maken, en ja Algiers zelf aenranden; maer het stormig jaergetyde naderde, en de sterfte vermeerderde dagelyks in zyn leger, dat van de hitte zeer veel geleden had: weshalve hy besloot naer Europa weêr te keeren. 't Is waer, Andreas Doria had reeds des keizers wenschen

(1) Versta het geschenk dat de vasal aen zynen heer verschuldigd was, en waerdoor hy telkens diens leenheerschap of suzereiniteit erkende.

(2) De Tunische valken waren in dien tyd vermaerd.

(3) De oorkonde staet by Du Mont, IV, P. II, bl. 128. - Een andere meer uitgebreide tekst komt voor in de Papiers d'état de Granvelle, II, bl. 368-77.

[p. 470]

half vervuld; want terwyl zyns meesters dappere krygsbenden die van Barbarossa bevochten, was hy met een aental galeijen naer Bona vertrokken⁽¹⁾, en had die stad bykans zonder moeite ingenomen. Zy werd, even als Tunis, aen den herstelden koning gelaten, behalve haer kasteel dat insgelyks eene spaensche bezetting ontving door Muley-Hassem te onderhouden. Dit gedaen zynde, vervoegde Doria zich weder by de keizerlyke vloot, die den 17 Augusty Tunis verlaten had en, vyf dagen later, te Trapana in Sicielje aenkwam⁽²⁾.

(1) Deze zeestad behoorde nog tot het ryk van Tunis.

(2) Zie twee brieven van den keizer by Lanz, Correspondenz, II, bl. 199-204. Een latynsch verhael van dezen krygstogt is opgenomen in de Papiers d'état de Granvelle, II, bl. 377-86. - Zie mede het gelyktydig opstel van eenen ooggetuige in Karels dienst, Pontus Consentinus, in de Analecta van Matthaeus, I, bl. 1-34. - Een belangryke brief over het innemen van Tunis is door Gachard meêgedeeld in de Bulletins de la Commiss. d'Hist. 2^e série, VII, bl. 135.