Vaderlandsche historie. Deel 9

[p. 363]

Tiende hoofdstuk.

kryg met frankryk. - afval des konstabels van bourbon. - geringe uitkomst van den veldtogt. - dood van paus adriaen, opgevolgd door clemens vii. - beslommeringen hier te lande met den deenschen koning christiaen ii. - inval der keizerlyke bondgenooten in frankryk. - mislukt beleg van marseille. - frans i trekt de alpen over naer meiland. - beleg, slag en nederlaeg van pavia. - koning frans gevankelyk naer spanje gevoerd. - vredeverdrag van madrid.

1523-1526.

Het italiaensch verbond, dat bykans heel Europa tegen Frankryk in de wapens zette, verschrikte Frans I niet; evenwel deed het hem niet afzien van zyn voornemen om het verloren hertogdom van Milanen met geweld te herwinnen, ofschoon de grenzen van zyn ryk in 't Zuiden zoo wel als in 't Noorden, ja van alle kanten te gelyk, bedreigd waren. Reeds had hy, onder het bevel van den admirael Bonnivet, een leger naer de Alpen gezonden om er de voornaemste bergpassen open te houden;

[p. 364]

twaelf duizend Zwitsers volgden denzelfden weg; de leenmannen der kroon met hunne ruitery begaven zich voor en na naer Lyons, en eindelyk, in de tweede helft van Augusty 1523, trok de koning zelf derwaert met talryke benden, om eerstdaegs aen het hoofd van al zyne krygsmagt in Lombardyë te vallen. Maer ziet, toen alles zoo goed als gereed was voor den togt, brak er in het hart van Frankryk zelf een aenslag uit, waer 's konings eigen troon het grootste gevaer by liep.

De Konstabel van Bourbon⁽¹⁾, de laetste der groote vazallen⁽²⁾ die tegen de magt van zyn' leenheer nog op kon⁽³⁾, had zeer veel smaed en onge-

(1) Deze hooge edelman, afstammende van den heiligen koning Lodewyk IX, had, door zyne echtgenoot, in 1505, het hertogdom van Bourbon geërfd en was, in 1515, om zyne vrome daden konstabel van Frankryk genoemd geworden, waerdigheid die hem, naest den koning, het oppergezag gaf over al de krygsmagt.

(2) De andere groote huizen van koninklyken oorsprong waren uitgestorven of, door huwelyken van erfdochters, in het regeerend huis van Valois versmolten, gelyk laetst nog dat van Bretagne.

(3) Karel III van Bourbon bezat, toen ter tyd, niet alleen het hertogdom van dien naem, maer tevens het delphinaet van Auvergne, naest onderscheidene graefschappen en heerlykheden, zoodat hy meester was van een aenzienlyk deel des koningryks.

[p. 365]

lyk te lyden gehad van wege den koning, welke hem nog in dit eigen oogenblik zyn hertogdom betwistte. Hierdoor ten uiterste verbitterd, en van aert zeer driftig, had hy geluisterd naer de lokstem van keizer Karel, en was ja onlangs met dezen in verbond getreden, stellig belovende hem met al zyn vermogen te zullen helpen tegen Frans I⁽¹⁾. 't Is waer, zulke afval en zulke aenspanning met Frankryks vyanden hadden niet in eens noch in 't heimelyk kunnen bewerkt worden, dusdanig dat de koning van den aenslag onderrigt was eer hy zynen togt naer Italië aenving. Deze werd er dan ook door verhinderd; maer tevens moest de hertog van Bourbon, om zyn lyf te redden, de vlugt nemen naer Franche-Comté⁽²⁾, weshalve hy niet in tyds gereed was om aen Karel de toegezegde hulp te

(1) Zie dit alles wyd en breed uiteengezet door Mignet in de Revue des deux Mondes, XXV, bl. 868, vlgg. Zie mede Du Bellay, Liv. II, by Buchon, bl. 379, vlgg.

(2) Hy bereikte Besançon den 6 October. Zie zynen brief van dien dag aen keizer Karel, in de Bulletins de la Commission d'Hist. 2^e série, XI, bl. 227.

[p. 366]

leveren. De keizer zou met een Spaensch leger de Pyreneën overkomen en Frankryk aenranden langs Perpignan, terwyl Hendrik VIII met een ander leger, versterkt door nederlandsche benden, Pycardië zou overvallen en, na zich te hebben aengesloten by de beloofde krygsknechten van Bourbon, gezamentlyk in het ryk dringen tot Parys toe. Terzelver tyd moest Prosper Colonna de Franschen van Bonnivet te keer gaen en, op zyne beurt, over de Alpen trekken om in Provence te vallen. Zoo was het afgesproken, ja; maer het viel zoo niet uit. De keizer, immer wat traeg in zyn werk en veelal in nood van penningen, had de vereischte manschap niet kunnen verzamelen en was vry laet, in stede van naer Perpignan, naer Bayonne gekomen, waer hy door verstandhouding met die van binnen, meende in te geraken, maer het hoofd stiet en genoodzaekt werd de onderneming te laten steken⁽¹⁾. In het Noorden liep het niet veel beter af. Daer was, vóór het einde van Oostmaend, koning Hendriks zwager de hertog van Suffolk, aen het

(1) Zie des keizers brief van 16 Jan. 1524 aen zyn' broeder Ferdinand, by Lanz, Correspondenz, I, bl. 80.

[p. 367]

hoofd van vyftien duizend voetknechten en ongeveer duizend peerden verschenen, om met het belgisch krygsvolk onder den graef van Buren vooruit te gaen. En inderdaed zy trokken moedig Frankryk in, latende de sterke steden nagenoeg onverlet, de andere onder wege innemende of verbrandende; doch eer zy naer de hoofdstad reiken dorsten, dachten zy te moeten wachten naer de tien à twaelf duizend landsknechten die Bourbon in Duitschland was gaen werven. Maer hy zag niet om: zyne benden, opgeleid door graef Willem van Furstenberg, werden, op de palen van Champagne, zoodanig gekweld en geteisterd door den hertog van Guise en andere fransche legerhoofden, dat zy nergens aen lyftogt of peerdenvoeder gerakende van honger naer Lorreynen moesten wyken. Hiermede zonk ook de moed van Suffolk en zyne Engelschen, die weldra door ziekten, onstuimig weder en andere toevallen verzwakt, in den loop van November naer Calais deinsden en, zonder groote dingen verrigt te hebben, terug naer hun eiland keerden⁽¹⁾.

(1) Zie dit insgelyks nader ontwikkeld by Mignet of Du Bellay. Zie mede Pontus Heuterus, bl. 207-210.

[p. 368]

Alles samengenomen was, mogt men zeggen, de veldtogt van 1523 mislukt. Maer ook de zaken van Frans I waren niet vooruitgegaen: in tegendeel, Bonnivet, niet veel wyzer dan de gebroeders de Foix, was ja de bergen over geraekt met zyn leger van meer dan dertig duizend man, en had zelfs nagenoeg Milanen bereikt, waer hy zoo laet op 't jaer niet meer verwacht werd; maer in plaets van de stad spoediglyk aen te vallen, die kleinen wederstand hadde kunnen doen, talmde hy dagen om al zyne magt byeen te hebben, en gaf alzoo aen Prosper Colonna den tyd tot het nemen van nieuwe maetregelen, welke den franschen bevelhebber dwongen te wyken en te gaen overwinteren aen de kanten van Biagrassa⁽¹⁾, met afdanking echter van een deel zyner voetknechten om de soldy te sparen. Kort daerna stierf Colonna⁽²⁾, doch werd eerlang vervangen door den onderkoning van Napels en door den hertog van Bourbon, derwaert gezonden om, als Karels stadhouder, Lombardyë te bestieren. Eer de winter uit was, waren de kei-

(1) Kleine vesting in 't zuidwesten van Milanen.

(2) Hy overleed den 30 December 1523, oud zynde 71 jaer.

[p. 369]

zerlyken daer zoo sterk geworden, dat zy Bonnivet in 't nauw bragten, en zelfs beproefden hem van allen toevoer uit Frankryk of elders af te sluiten, weshalve de admirael geraden vond noordwaert te trekken, om in gemeenschap te blyven met de Alpen; maer hy werd ingehaeld by Romagnano⁽¹⁾ en genoodzaekt slag te leveren. Te kwader ure voorwaer, want by het eerste treffen werd Bonnivet zoo sterk gewond, dat hy het bevel moest overgeven aen den beroemden ridder Bayard, die echter ook de krygskans niet herstellen kon: neen, een geweerschot brak hem de lenden⁽²⁾, andere oversten bleven er dood, en de Franschen werden verslagen⁽³⁾.

Kort te voren was ook Paus Adriaen uit deze wereld gescheiden. Het zesjarig regentschap van Spanje had 's mans gezondheid gekrenkt, die vervolgens nog haestiger afnam door de aenhoudende beslommeringen van het kerkbestier in die akelige

(1) Eene vlek benoorden Novara in Piémont.

(2) De groote man stierf aen de gevolgen zyner kwetsuer, korte stonden na den slag die den 30 April 1524 plaets had.

(3) Zie Du Bellay, Liv. II, by Buchon, bl. 390, vlgg.

[p. 370]

tyden. Reeds in de lente van 1523 had hy eenige ongesteldheid gevoeld, zonder daer nogtans erg in te zien; maer het kwaed groeide aen; de koorts ondermynde zyne krachten, en den 14 September gaf de weerdige kerkvoogd zynen geest, ruim 64 jaren oud zynde, en na eene regeering van min dan dertien maenden sedert zyne aenkomst te Roomen. Clemens VII, uit het huis van Medicis, volgde hem op, den 19 November.

Hier te lande moest vrouw Margareet voorbereidsels maken om den kryg tegen Frankryk te hernemen, doch zulks bragt vele bezwaren meê. De provinciën waren uitgeput, de koophandel gestremd. Tot overmaet van leed woedde in dat oogenblik de pest, en een strenge winter, gevolgd van buitengewoone overstroomingen, had overal groote schade gedaen, dusdaniglyk dat men voor hongersnood vreesde⁽¹⁾: geen wonder derhalve dat de gouvernante de meeste moeite had om van de Staten nieuwe hulpgelden te verkrygen, zonder welke men nogtans niets verrigten kon. Een ander

(1) Zie eenen brief van 13 Maert 1524 aen den keizer, by Lanz, Correspondenz, I, bl. 98.

[p. 371]

toeval was daer nog bygekomen, dat Margareet niet weinig bekommerde. Namelyk haer aengetrouwde neef, koning Christiaen van Denemarken⁽¹⁾, had in zyn land zich zoo veel vyanden gemaekt, dat de onderdanen, vooral de edellieden, zyne regeering moede, hem, in 't begin van 1523. de gehoorzaemheid opzeiden, en hebbende vervolgens de wapens genomen dwongen zy den vorst het ryk te ruimen⁽²⁾. Den 24 April⁽³⁾ uit Copenhagen gevlugt zynde, kwam hy met vrouw en huisgezin onderstand zoeken in België, doch werd daer afgewezen, want zyn berispelyk gedrag was er algemeen gekend. Hy liet dan zyne gemalin met hare kinderen⁽⁴⁾ te Mechelen by de hertogin, en

(1) Zie hiervoren, bl. 259.

(2) De hertog van Sleeswyk-Holstein, Christiaens oom, volgde hem op den troon van Denemarken en Noorwegen, onder den naem van Frederik I. In Zweden, dat Christiaen dry jaer te voren aen zyne kroon had toegevoegd, had hy tot plaetsvervanger Gustaef Wasa, zoon des hertogs van Gripsholm, die er den 6 Juny 1523 ten troon verheven werd.

(3) Anderen zeggen den 14. Wy volgen het datum van de schryvers der Art de vérifier les dates.

(4) Isabelle had één zoon, prins Jan, die veertien jaer oud zynde in 1532 stierf, en twee dochters, Dorothea, sedert gehuwd aen den Keurvorst Frederik II paltzgraef van den Rhyn, en Christina welke, in 1534, trouwde met Francesco Sforza van Milanen en, na diens dood, met hertog Frans I van Lorreynen.

[p. 372]

ging hulp vragen in Engeland, waer men hem paeide met schoone beloften. Van daer wendde hy zich tot de Duitsche vorsten, die hem eenige krygsbenden bezorgden om zyne zaken te herstellen; maer alles sloeg hem tegen, zoodat hy eerlang naer deze landen wederkeerde, om voortaen op zyns zwagers beurs te leven. De onttroonde vorst zou liefst te Gent hebben gewoond; maer de landvoogdes, beducht voor zynen roekeloozen aert en gehechtheid aen de Lutersche dwaelleer, deed hem zyn verblyf nemen te Lier, waer hy, den 18 February 1525, een burgershuis betrok, door de stedelyke overheid in staet gesteld⁽¹⁾. Christiaen maekte dan van den nood een deugd, doch was kwalyk gezeten, of hy verreisde met zyne gemalin, die sedert een geruimen tyd kweelde, naer Aken om de waters te nemen. Van daer in den nazomer

(1) Het huis, door Christiaen te Lier bewoond, heet nog het hof van Denemarken.

[p. 373]

weêrgekeerd zynde, hielden zy zich eenige weken op te Swynaerde by Gent, in 's prelaets hof van Sint Pieters⁽¹⁾, waer de arme Isabelle den 19 January 1526 haer leven eindigde, nog geene volle vyf-en-twintig jaer oud zynde. Na de dood der vorstin was er met Christiaen geen huis meer te houden⁽²⁾; immer bezig met ontwerpen om Denemarken weêr te krygen, had hy rust noch duer, en deed zelfs veel kwaed aen het land, dat in zyne handelsbetrekkingen met het Noorden zeer verhinderd werd⁽³⁾. Dit ging zoo voort tot in 1531⁽⁴⁾, toen de koning België verliet met eene vloot van twaelf oorlogschepen, hem door de Hollanders aengeschaft en wel bemand⁽⁵⁾. Den 24 October

(1) Zie ons achtste Deel, bl. 370.

(2) Zie Margareets brief van 6 Maert 1526 aen den keizer, by Lanz, Correspondenz, I, bl. 193, vlgg.

(3) Zie Pontus Heuterus, bl. 240.

(4) In den aenvang van dat jaer, gaf hy te Lier een latynsch manifest uit, waerin hy de schoonste beloften deed van, na zyne herstelling, zich in alles te zullen gedragen naer den raed en het goedvinden van keizer Karel, van diens broeder en van beider moei. De oorkonde staet by Lanz, Staatspapiere, enz. bl. 43-45.

(5) Pont. Heut. loc. cit. spreekt van tien duizend voetknechten; maer dat zal wel grootspraek zyn.

[p. 374]

uit Medemblik⁽¹⁾ afgevaren zynde⁽²⁾, stevende hy naer Noorwegen en had daer eenig voordeel; maer het volgende jaer beproefd hebbende om Copenhagen in zyne hand te brengen, liet hy zich verschalken door zyn' oom Frederik I, die hem deed vast zetten in het slot van Sonderburg op het eiland Alsen⁽³⁾, vervolgens in dat van Kallandburg⁽⁴⁾, alwaer hy stierf in 1559, na eene zeven en twintigjarige gevangenis.

De nederlaeg, door de Franschen beproefd den 30 April 1524, opende voor de bondgenooten den weg naer 's vyands land. 't Is waer, de nieuwe Paus alsmede de Venetiërs weigerden deel te nemen aen alle verdere krygsbedryven; maer des niet te min bleven de keizerlyken nog sterk genoeg om hun opzet uit te voeren. Inderdaed, den 7 July kwamen

(1) Op de Zuider-Zee. Zie twee brieven van keizer Karel aen zyn' broeder Ferdinand, by Lanz, Correspondenz, I, bl. 542 en 571.

(2) Christiaens kinderen waren en bleven by Margareet, en werden aen haer hof te Mechelen opgevoed.

(3) In de kleine Belt.

(4) Aen den westelyken uithoek van het dusgenaemde Seeland, beoosten de groote Belt.

[p. 375]

zy de Var⁽¹⁾ over, onder het bevel, des hertogs van Bourbon. De naeste steden van Provence, Antibes, Fréjus, Toulon, Aix zelfs gingen over zoo goed als zonder wederstand, het laetste den 9 Augusty, en den 19^den gingen zy Marseille belegeren, doch daer keerde de kans. De stad was wel bemuerd en wel bezet, dusdaniglyk dat er Bourbon meer dan eene maend voor lag, zonder iets gewonnen te hebben. Middelerwyl had koning Frans den tyd gehad om een magtig leger te verzamelen, aen welks hoofd hy zelf optrok om zyne stad te ontzetten⁽²⁾. Zulks kostte hem geene moeite; want Bourbon, die reeds veel volk had verloren, wachtte de Franschen niet af, maer brak, den 28 September, het beleg op, en keerde haestiglyk weêr de bergen over⁽³⁾.

Hadde Frans I den vyand ernstig willen op de hielen zitten, daer zouden er weinigen van in Italië

(1) Rivier die tot in de laetste tyden de grenslyn uitmaekte tusschen Frankryk en Italië, en naby Nice in de Middellandsche-Zee stort.

(2) Des konings gemalin was den 20^sten July gestorven. Hy beval dan het regentschap des ryks aen zyne moeder Ludovica van Savoyë.

(3) Zie du Bellay, by Buchon, bl. 395.

[p. 376]

geraekt zyn; maer neen, zyne heerschzucht dreefhem aen om, tegen den raed zelfs zyner ervarenste krygsoversten, op nieuw naer Milanen te trekken, ofschoon het jaergetyde dagelyks ongunstiger werd. Het opzet ging door. In aller yl leidde de koning zyn talryk leger door den kortsten weg de Alpen over en bereikte Milanen, eer zelfs Bourbon met zyne gedunde benden daer kon aengekomen zyn. De stad, doch niet het kasteel, viel hem in de handen; maer de onderkoning van Napels⁽¹⁾ was in tyds met manschap naer Pavia⁽²⁾ geweken om dit bezet te houden, hebbende ook Bourbon met de zynen derwaert geroepen. Zulks hadde Frans I moeten beletten met den vyand de gelegenheid te ontnemen van zich te hereenigen; doch nu ging hy, den 28 October, Pavia aenranden, en had op korte dagen daer bres geschoten: te vergeefs nogtans; want toen het op stormloopen aenkwam, ontmoetten zyne krygsknechten daer zoo geweldigen tegenstand, dat zy met groot verlies moesten

(1) Zie hoe Lannoy over het verlaten van Milanen aen keizer Karel schryft, by Lanz, I, bl. 148.

(2) Sterke stad op de rivier Ticino gelegen, 7 mylen bezuiden Milaen.

[p. 377]

wyken. Andere beproevingen mislukten insgelyks, zoodat de koning eindelyk het besluit nam de stad uit te hongeren. En dit zou dan wel niet zeer moeijelyk zyn geweest, want de belegerden hadden geen grooten voorraed, zoo min aen lyftogt als aen krygsbehoeften; maer Karel de Lannoy had de twee laetste maenden besteed om nieuwe benden te werven, met zulk gevolg dat hy, den 25 January 1525, van Lodi⁽¹⁾ afkwam om Pavia te ontzetten. Wat nu gedaen? De krygsraed des franschen konings was voor het staken des belegs en het kiezen van een ander gunstig standpunt, waer men buiten het gevaer zou wezen van te moeten vechten tegen de bezetting van binnen en meteen tegen den aenkomenden vyand, dien men wist slecht voorzien te zyn van geld en dus niet in staet om het lang uit te houden.

Die zoo spraken, hadden volkomen gelyk, en Frans I begreep dit wel; maer achtende het tegen zyne eer den stryd niet te durven wagen met eene magt als die hy onder zyn bevel had⁽²⁾, volgde hy

(1) In 't noordoosten van Pavia.

(2) Men weet met geene zekerheid hoe groot die magt eigentlyk was, omdat Frans I niet met al zyn krygsvolk Pavia belegerde. Het waerschynlykste is dat er van wederzyde zestien à zeventien duizend man deel aen 't gevecht namen, de ruitery niet meêgeteld.

[p. 378]

halveling den pasgemelden raed, zoo nogtans dat hy tevens by zyn eigen gedacht bleef. Namelyk hy deed de stad bewaken door een deel van zyn krygsvolk, en ging met het gros van 't leger post nemen op den linken oever der Ticino, waer hy grachten deed delven en verschansingen opwerpen, leunende met zyn' linkervleugel aen een bemuerd park, in welks midden een oud jagtslot stond. Den 3 February verschenen de keizerlyken, welke tegenover de Franschen, op kleinen afstand, hun leger kozen en dit insgelyks wel versterkten. Weldra kwam het tusschen in tot kleine gevechten, waer het voordeel veelal van bleef aen Karel de Lannoy; maer deze veldheer gevoelde dat hy door moest werken, wilde hy zyne huerlingen niet zien verloopen. Zoodan in den nacht van 24 February deed hy eene breuk maken in den muer van het park, langs waer zyne benden indrongen, de Franschen zoo goed als verrassende. Groot erg was daer echter niet by, hadde de koning voorzigtigheid gebruikt, en het geschut van zyn' linkervleugel niet verhinderd met onty-

[p. 379]

diglyk zyne manschap uit hare verschansingen in het park te roepen, waer zy elkanders bewegingen weldra stremden. Het gevecht werd algemeen, maer het duerde niet lang, want op anderhalf uer was alles beslist: de regte vleugel bezweek het eerst; het midden-heir, dat meest uit Zwitsers bestond, van voren aengerand door spaensche voetknechten, van achteren door de bezettelingen van Pavia die eenen uitval gedaen hadden, werd gebroken en grootendeels neêrgehakt, waerna, op zyne beurt, de linkervleugel ook aldra de nederlaeg kreeg. Koning Frans, die daer aen 't hoofd stond, zag zyne beste ridders sneuvelen; ja meer, zyn peerd werd doorschoten, hy tuimelde in het zand, en kon anders niet meer dan zich overgeven aen Karel van Lannoy, die op het eigen oogenblik daer toegesneld kwam. Meer dan acht duizend dooden lagen op het veld, de anderen waren verstrooid of weggeloopen of gevangen, en Lombardyë nog eens voor de Franschen verloren⁽¹⁾.

(1) Zie Du Bellay, by Buchon, bl. 396-407. Zie mede aldaer de Chronicque van Macquéreau, Liv. V, chap. 18-24. Op het einde van laetstgemeld kapittel geeft hy de namen der voornaemste dooden en gevangenen.

[p. 380]

Terwyl dit alles in het Zuiden van Frankryk en vervolgens in Italië gebeurde, waren hier de vyandlykheden ook hernomen geworden en, nu met voordan weêr met nadeel voortgezet, doch waervan de byzonderheden haest geene melding verdienen⁽¹⁾.

Keizer Karel was te Madrid toen hy, den 10 Maert, tyding kreeg⁽²⁾ van de groote victorie door zyne veldheeren te Pavia behaeld⁽³⁾. Hy had daer niet op gerekend, kennende den wankelen toestand zyns legers⁽⁴⁾; nogtans gaf hy geene blyken van vreugd, maer ging naer zyne bidplaets om den God der heirscharen te bedanken, en ont-

(1) Zie overigens Du Bellay, bl. 400-402.

(2) Lannoy had, daegs na den veldslag, aen den keizer geschreven, en een' spaensch edelman, die by het gevecht tegenwoordig was geweest, afgeveerdigd om hem al de omstandigheden meê te deelen. Lannoys brief staet by Lanz, Correspondenz, I, bl. 150, vlgg.

(3) Vier dagen vroeger was het feit hier te lande bekend geworden. De hertogin deed aenstonds het nieuws verspreiden, en beval openbare feestelykheden in de steden. Zie hare brieven van 6 en van 13 Maert in de Papiers d'état de Granvelle, I, bl. 261 en 62.

(4) Zie daer byzonderheden over in het belangryk opstel des heeren Gachard, in de Bulletins de l'Académie, 2^e série, IX, bl. 501-502.

[p. 381]

ving vervolgens de gelukwenschen der hooge ambtenaren en der vreemde gezanten. Doch wat nu gedaen? Velen raedden den keizer aenstonds gebruik te maken van de nederlaeg der Franschen, met op nieuw de Pyreneën over te komen en in hun land te rukken, terwyl de nederlandsche krygsbenden andermael Pycardië zouden overvallen⁽¹⁾. Voor beide deze ondernemingen was inderdaed de gelegenheid gunstig; maer keizer Karel voelde zich meer geneigd om vrede te maken. Zyn engelsche bondgenoot Hendrik VIII begon reeds te weifelen⁽²⁾; de staet van Duitschland, in rep en roer gesteld door de Lutersche secte, werd van dag tot dag bedenkelyker; in Italië waren de keizerlyke legerhoofden niet eensgezind, zoodat de vorst genoodzaekt zou wezen daer zelf het bevel te gaen nemen en Spanje te verlaten, waer hy in dat oogenblik niemand had om zyne plaets te vervangen.

(1) Zie eenen brief van Lannoy aen den keizer, en een anderen van zyn' broeder Ferdinand, by Lanz, Correspondenz, I, bl. 150 en 154.

(2) Kort daerna, namelyk den 30 Augusty, omhelsde hy de fransche belangen door een verbond met Ludovica van Savoyë, by Du Mont, IV, P. I, bl. 436.

[p. 382]

Deze en andere redenen, van geen minder gewigt, deden hem besluiten tot eene verzoening met Frans I. Intusschen moest de koninklyke gevangen in zekerheid gesteld worden, wat ook geene kleine bezwaren meêbragt. Het eenvoudigste was hem naer Napels te voeren, alwaer hy onder het oog van Lannoy zou wezen; maer Frans zelf verkoos naer Spanje gebragt te worden, om nader by den keizer te zyn en met hem in persoon te kunnen handelen. Die wensch werd vervuld. De gevangen, naer Genua geleid⁽¹⁾, scheepte in den 28 Mei en vertrok met Lannoy en anderen. Den 19 Juny zette hy voet aen land te Barcelona, en vier dagen later stevende hy voort tot Valencia om daer, in het naburig dorp Benisano, een groot huis te bewoonen toebehoorende aen den gouverneur van laetstgenoemde stad⁽²⁾.

Het duerde niet lang of daer werd een bestand gesloten van eenige maenden⁽³⁾, gedurende welk

(1) Hy was tot dan bewaerd geweest in een slot tusschen Pavia en Cremona.

(2) Zie Gachard, bl. 519.

(3) Het bestand werd eigentlyk gesloten den 11 Augusty, om ingang te nemen den 11 September en te eindigen den 1 January 1526. Zie de oorkonde by Du Mont, IV, P. I, bl. 435, vlgg.

[p. 383]

men over den vrede handelen zou⁽¹⁾; maer die was zoo ligt niet om treffen. Karel eischte eerst en vooral de wedergaef van het hertogdom Burgondië als hem erfelyk toekomende⁽²⁾; voorts wilde hy dat de fransche vorst afstand dede van alle aenspraek op Milanen en Napels, en tevens van alle leenheerlyke regten op Vlaenderen en Artois. Deze laetste eischen zouden geene groote moeijelykheden meêgebragt hebben, maer van den eersten wilde men niet hooren. Koning Frans had zyne geleerdste en doorslepenste raedslieden naer Spanje geroepen⁽³⁾ om den keizer te bepraten, gelyk zy het beproefden by hun eerste verhoor van 17 July⁽⁴⁾. Lange redevoeringen werden daer gehouden, waer noch Schriftuer-teksten ontbraken,

(1) Geheel het zesde boek der Chronicque van Macquéreau loopt over die feiten, en verdient nagezien te worden.

(2) Zie ons achtste Deel, bl. 595, aenteek. 2.

(3) Het vry verkeer tusschen de twee landen was reeds toegestemd, en werd sedert uitdrukkelyk besproken in het bestand.

(4) Zie Gachard, bl. 523.

[p. 384]

noch aenhalingen uit de grieksche en romeinsche geschiedenis, noch voorbeelden van Egyptische en heidensche vorsten, waer de keizer met taei geduld naer luisterde, doch zonder zich te laten bewegen, en voor antwoord gevende dat zy de questie van regt te bespreken hadden met zyne zaekgelastigden. Zulks werd dan ook gedaen, maer zonder uitkomst, toen, in 't begin van September, des konings eigen zuster Margareet, hertogin van Alençon, zich naer Spanje begaf, hopende door schoone en vleijende woorden te zullen bekomen wat aen anderen geweigerd was. Doch al wederom te vergeefs: de fransche vorstin moest onverrigter zake naer huis keeren, en vertrok den 27 November uit Madrid.

Daer bleef dus aen den gevangen niet over dan zelf zyne krachten in te spannen om een vergelyk te treffen, tot welken einde hy vroeger reeds gevraegd en verkregen had om overgevoerd te worden naer Madrid, alwaer hy sedert den 14 Augusty⁽¹⁾ een paleis bewoonde, genietende al de vryheid welke met zynen staet van gevangenschap

(1) Zie Petrus Martyr, Epist. 813.

[p. 385]

kon samenstaen. Hy beproefde dan, voor en na, om met den keizer tot akkoord te komen, en gebruikte zelfs valsche voorwendsels, geveinsde krankheden, ja onweerdige middelen; maer Karel bleef by zyn stuk, eischende immer als eerste conditie de wedergaef van Burgondië, te onregt ontvreemd aen zyne grootmoeder Maria. Om kort te zyn, Frans I moest zwichten en stemde eindelyk toe. Het vredeverdrag werd dan opgesteld: pasgemeld hertogdom, met al zyne toebehoorten en afhankelykheden, gelyk wylen hertog Karel de Stoute die bezeten had, moest terugkeeren aen den keizer en diens erfgenamen. De graefschappen van Vlaenderen en Artois zouden voortaen blyven buiten alle leenroerige betrekking met de kroon van Frankryk, Koning Frans zou al zyne regten verzaken op den burg van Atrecht⁽¹⁾, op de stad en het land van Doornik, op Mortagne⁽²⁾ en Sint Amands⁽³⁾, op de kasselryen van Ryssel, Douai en Orchies⁽⁴⁾, alsmede op de stad en de balluwagie

(1) Zie ons achtste Deel, bl. 608, aenteek. 4.

(2) Zie ons zesde Deel, bl. 341, aenteek. 3.

(3) Zie daer, bl. 4, aenteek. 3.

(4) Zie ons achtste Deel, bl. 285, en de aenteekk.

[p. 386]

van Hesdin⁽¹⁾, zynde een lid van het Atrechtsche graefschap, gelyk hy mede af zou zien van alle verdere aenspraek op het Meilandsche, op Genua en op het koningryk van Napels. Voorts moest hy beloven geene hulp meer te zullen geven aen den hertog van Gelder, aen de La Marcken van Luik of aen andere vyanden des keizers. Deze, van zynen kant, zou afstand doen van alle regt op de graefschappen van Ponthieu, van Guines en van Beunen⁽²⁾, gelyk mede op de steden en kasselryen van Péronne, Montdidier en andere heerlykheden van Pycardië. Op deze voorwaerden zouden de beide vorsten vriendschap maken, en die bevestigen door een dubbel huwelyk van Karels oudste zuster Eleonora⁽³⁾ met Frans I, en van de Infante Maria⁽⁴⁾

(1) Zie ons achtste Deel, bl. 283, aenteek. 3.

(2) Zie daer, bl. 282, aenteek. 1, en bl. 285, aenteek. 4.

(3) Eleonora was toen weduwe van koning Emmanuel van Portugael, overleden den 13 December 1521, met wien zy het huwelyk had aengegaen in 1519, na de dood harer moei Maria van Castielje, Emmanuels tweede gemalin. Zie hiervoren, bl. 163, aenteek. 1.

(4) De eigen dochter van Eleonora, maer die, in 1528, nog kind zynde, te sterven kwam.

[p. 387]

met den Dolfyn van Frankryk, wanneer beide bejaerd zouden zyn. Koning Frans zou, ten laetste den 10 Maert 1526, in vryheid gesteld en alsdan geleid worden naer Fontarabia, alwaer hy zyne twee oudste zonen in 's keizers handen moest leveren om, als pandsmannen, in Spanje te blyven tot de volkomen uitvoering van het verdrag, met besprek tevens dat, indien binnen de zes weken Burgondië niet weêrgegeven, of binnen de vier maenden het tractaet niet bekrachtigd ware door de algemeene Staten en de Parlementen van Frankryk, de koning zelf tot zyne vorige gevangenis vrywillig weder zou keeren⁽¹⁾.

Den 14 January 1526, werd er een outaer geplaetst in de kamer van Frans I alwaer, nadat de aertsbisschop van Embrun⁽²⁾ Mis gelezen had, het vredeverdrag van woord tot woord werd voorgelezen, en door den koning, alsmede door de fransche en spaensche gevolmagtigden⁽³⁾, op het

(1) De oorkonde, in haer geheel, staet in de Plakkaerten van Brabant, III, bl. 639, en by Du Mont, IV, P. I, bl. 400, vlgg.

(2) Fransche stad bezuiden Grenoble. De kerkvoogd was een der zaekgelastigden van Frans I.

(3) Zie 's keizers volmagt by Du Mont, bl. 410.

[p. 388]

Evangelie-boek plegtig bezworen⁽¹⁾. Den zelfden dag deed Frans een tweeden eed, als edelman en ridder, in de handen van Karel de Lannoy⁽²⁾. Zes dagen later trouwde hy Eleonora⁽³⁾, welke hem echter niet volgen moest dan na zyne vrystelling⁽⁴⁾. Alles liep sedert op het vriendelykste af; den 21 February verliet de koning Madrid, begeleid door Karel de Lannoy en andere hooge edellieden, en begaf zich met kleine dagreizen naer Fontarabia, alwaer hy, den 17 Maert, te midden der Bidassoa (rivier die de grenslyn uitmaekt tusschen Frankryk en Spanje), volgens een afgespro-

(1) Zie Gachard in de Bulletins de l'Académie, enz. bl. 559. De vrede van Madrid werd hier te lande afgekondigd den 11 February, en met groote vreugd ontvangen. Zie Margareets brief van daegs te voren aen den Raed van Vlaenderen, in de Papiers d'état de Granvelle, I, bl. 276. Zie mede bl. 278.

(2) Zie Gachard, bl. 560.

(3) De heer Gachard, bl. 562, meent dat het slechts eene verloving of ondertrouw was, en meer kan het inderdaed niet geweest zyn, als later blyken zal uit den Kamerykschen vrede. Alles geschiedde daeren boven by procuratie. Zie daer stukken over by Dumont, bl. 410, vlgg.

(4) Den 26 February werd zy door een Spaenschen edelman naer Frankryk geleid. Zie Ferreras, IX, bl. 58.

[p. 389]

ken formulier, op vrye voeten gesteld werd, terwyl in het eigen oogenblik zyne twee zonen aen den onderkoning van Napels werden overgeleverd⁽¹⁾.

Daegs daerna was Frans te Bayonne, alwaer de heer van Praet⁽²⁾, des keizers afgezant by het hof van Frankryk, last had eene nieuwe bevestiging van den koning te erlangen, gelyk het overeengekomen was dat hy doen moest, zoo haest hy zich op franschen bodem bevinden zou. Maer Frans zocht ydele voorwendsels om zulks uit te stellen. Op dezelfde wyze handelde hy, kort daerna, met Karel de Lannoy⁽³⁾, en weldra bleek het ten overvloede dat hy al de afgelegde eeden in den wind zou slaen, en zich aen het tractaet van Madrid niet gelegen laten. Keizer Karel, die zulks altyd min of meer gevreesd had, was er ten zeerste om gebelgd: en waerlyk de fransche vorst

(1) Zie Gachard, bl. 571. Alles geschiedde nagenoeg als by de valsche verzoening van hertog Jan den Onversaegde met den Dolfyn van Frankryk, in 1419. Zie ons vierde Deel, bl. 703.

(2) Zie twee belangryke brieven van dien edelman aen den keizer, by Lanz, Correspondenz, I, bl. 175-188.

(3) Zie Gachard, bl. 572, en eenen brief van Lannoy aen den keizer, by Lanz, bl. 197.

[p. 390]

dien men toedicht dat hy, na de nederlaeg van Pavia, uitriep: Alles is verloren, behoudens de eer⁽¹⁾, raekte hier ook zyne eer kwyt, met zyn koninklyk en ridderlyk woord aldus te schenden. Hy hadde die alleen bewaerd, met het edel voorbeeld na te volgen van een' zyner voorzaten koning Jan II, die ook gevangen zynde geweest in den slag van Poitiers, anno 1356⁽²⁾, en hebbende moeten eenen hoogst nadeeligen vrede teekenen welken zyne onderdanen niet wilden uitvoeren, zonder aerzelen terug naer zyne gevangenis keerde, antwoordende aen die hem zeiden dat afgedwongen voorwaerden niet verpligtten: ‘Indien de goede trouw en de waerheid uit de wereld verdwenen, dan zou men ze nog moeten vinden in den mond en het hart der koningen.’

(1) Tout est perdu, fors l'honneur. Doch zulks schynt slechts een fransch uitvindsel te zyn.

(2) Zie ons vierde Deel, bl. 639.