Vaderlandsche historie. Deel 9

[p. 325]

Negende hoofdstuk.

tweespalt tusschen karel v en frans i. - opkomst van het protestantismus. - luther gedoemd en in den ryksban gedaen. - aenslag op luxemburg en op navarre. - verbond tusschen karel en hendrik viii. - toetreding van paus leo x. - krygsbedryven op onze grenzen. - verovering van doornik. - frans i verliest milanen. - dood van paus leo. - adriaen van utrecht volgt hem op. - karel deelt met zyn' broeder. - zyn vertrek naer spanje. - nieuwe vyandlykheden hier te lande. - italiaensch verbond tegen frans i.

1521-1523.

De nayver, op het einde der veertiende eeuw outstaen tusschen het koninklyk huis van Frankryk en dat van Burgondië⁽¹⁾, was sedert gedurig aengegroeid, naer mate laetstgemeld huis toegenomen had in magt, maer thans ten top geklommen door de verheffing van onzen Gentenaer op den keizerlyken troon. Tot dan toe had koning Frans I zynen

(1) Zie ons vierde Deel, bl. 696, vlgg.

[p. 326]

wrevel ingetoomd en eenigermate ontveinsd; doch nu dat van zynent wege alles was te koste gelegd om Karel te Frankfort den voet te ligten, en hy zyne hoop verydeld zag: nu moest de vyandschap uitbersten en zy borst uit. Voortaen kende of volgde Frans I geene andere politiek dan die des haets en der afgunst. Twee dingen werden het voorwerp van alle zyne strevingen: aen den eenen kant de volken en de vorsten tegen den keizer opruijen; aen den anderen, des keizers staten, zoo veel hy kon, stooren, om hem in de onmogelykheid te stellen van te wederstaen aen de slagen welke hy hem toe zou brengen. Deze kwaedwilligheid, dertig jaer lang styfhoofdig voortgezet, was oorzaek dat beide vorsten hun leven doorbragten in eene gedurige onrust, en had de noodlottigste gevolgen voor hunne onderdanen. Zonder haer, zou het schandelyk mahometismus, dat heden onze oostelyke landstreken nog bezoedelt tot oneer van alle christene volkeren, vóór het einde der zestiende eeuw uit gansch Europa, misschien uit klein Azië zelfs zyn verdreven geweest en alleen de ware God, sedert dry honderd jaren, aengebeden worden in de hoofdkerk van Constan-

[p. 327]

tinopelen. Zonder dien zelfden nayver, zou keizer Karel mede gezegevierd hebben over eenen anderen vyand, het protestantismus, in zynen leeftyd opgestaen, en dat heden nog de natiën van het Westen verdeeld houdt, tot groote schade van allen.

Het protestantismus was, by zyne opkomst, eene kettery gelyk vele andere, en gelyk er nagenoeg in alle de vorige eeuwen bestaen hadden. Valdo in de twaelfde, de Albigenzen in de dertiende, Wiclef in de veertiende, Jan Hus in de vyftiende eeuw, hadden hunne dwalingen beurtelings gepredikt; doch deze waren voor en na door de Kerk gedoemd en allengskens uitgestorven: Luther daerentegen die, in het begin der volgende eeuw, de vaen der scheuring opstak, verspreidde zyne valsche leer met zulken uitslag, dat hetgeen in 1517 eene genster heeten mogt, in 1518 een lichterlaeije brand was geworden, door niets meer te blusschen. De reden van dezen snellen voortgang moet gezocht worden, niet zoo zeer in de misbruiken en het zedelyk verval waer toen ter tyd de Kerk onder zuchtte, dan wel in de algemeene gesteldheid der maetschappy die, vooral in Duitschland,

[p. 328]

meer dan ooit gereed was tot wederstand aen het geestelyk gezag, en meer dan ooit geneigd om het oor te leenen aen stoute nieuwigheidsdryvers, terwyl deze, op hunne beurt, door de onlangs uitgevonden boekdrukkunst, het bekwaemste middel aen de hand hadden om hunne dwaelleer wyd en zyd te verspreiden.

Hoe 't zy, keizer Karel die, niet alleen te Aken by zyne krooning, maer tevens in zyne Capitulatie met de duitsche vorsten, gezworen had het katholyk geloof te zullen beschermen, en den vrede, het regt, de eenheid in het heilige Ryk te handhaven⁽¹⁾, kon niet onverschillig zyn ten aenzien der nieuwe leering, welke reeds zoo veel opgang in Duitschland gemaekt en zoo veel aenhangers verworven had. Een ryksdag was beschreven te Worms voor den 6^den January 1521. Daer werd Luther gedagvaerd om, in den loop van April, met een vrygeleide zich te komen verantwoorden voor eene Commissie van godgeleerden, door den keizer genoemd. De hervormer verscheen er in-

(1) Zie het eerste artikel der opgemelde capitulatie, te Aken bezworen, by Du Mont, IV, P. I, bl. 299.

[p. 329]

derdaed; doch wat men ook uitdenken mogt om hem van zyne dwalingen te doen afzien en zich aen het hoofd der Kerk te onderwerpen, hy bleef halsstarrig en versteend: weshalve hy, na zyn vertrek, in den ryksban werd gedaen, en zyne leer, reeds gedoemd door Paus Leo by Bulle van 15 Juny 1520, plegtiglyk voor kettersch verklaerd, met bevel aen alle overheden van 's mans boeken in het openbaer te verbranden, en met verbod van ze te herdrukken, te verkoopen of te bewaren⁽¹⁾.

Dit besluit, met algemeene toestemming genomen, zou waerschynlyk veel hebben bygebragt om den voortgang der kettery in Duitschland te sluiten, hadde de keizer daer kunnen de hand aen houden en het met klem ten uitvoer brengen. Maer terwyl hy nog te Worms was, werd hem geboodschapt dat Robrecht van der Marck Luxemburg had aengerand, en meteen dat Hendrik II in Navarre was gevallen⁽²⁾. Hiermede begon de worsteling met koning Frans I, want het bleek

(1) Zie het keizerlyk decreet van 8 Mei 1521, by Du Mont, IV, P. I, bl. 335-38, en de nederduitsche vertaling in de Plakkaerten van Vlaenderen, I, bl. 88-102.

(2) Zie hiervoren, bl. 282, aenteek. 1.

[p. 330]

allenzins dat deze vorst den Ardeenschen edelman weêr aen zyne lyn gebragt⁽¹⁾ en hem de wapens in de handen had gegeven, zoo wel als aen den zoon van Jan d'Albret, anders zou de eene noch de andere het gewaegd hebben tegen Karel den kryg te voeren⁽²⁾. Deze was daer echter niet om gestoord, in tegendeel: hy zag er eene goede gelegenheid in om al haestiglyk te toonen wie van twee, hy of zyn mededinger, best in staet zou zyn de kroon te dragen. De heer van Sedan, aen het hoofd van ruim vierduizend voetknechten en vyftien honderd peerden, ondernam het beleg van Virton, in het graefschap van Chiny; maer Hendrik van Nassau trok hem daer weldra tegen met een veel talryker leger, en bragt het in korten tyd zoo ver, dat de Ardenner niet meer wist van

(1) Zie hiervoren, bl. 296. Zie, over de reden van Robrechts afval en van zynen terugkeer tot den koning van Frankryk, de Mémoires de Fleurange, chap. 69. Deze schryver kon het weten, want hy was de eigen zoon van Robrecht de la Marck.

(2) Karel verwachtte zich op de vyandschap van den Franschman en had daer reeds, den 14 April, klagten over gedaen door zynen gezant aen het hof van Frans I. Zie Mignet, bl. 285, aenteek. 1.

[p. 331]

wat hout pylen maken: hy verloor, het een na het ander, zyne sloten, zyne dorpen, Bouillon zelf dat hy zich aangematigd had⁽¹⁾, en, behalve Sedan, waer geen hand aen te steken was, met nog een ander kasteel even zoo sterk, zag hy alles door de keizerlyken veroverd, plat getreden of in kolen gelegd⁽²⁾.

De aen val op Navarre⁽³⁾, met verschillende

(1) Bouillon, met zyn grondgebied en hertogelyken titel, behoorde toe aen Robrechts broeder als bisschop van Luik, die hem slechts het bestier daervan gegeven had in 1506; maer Robrecht hield het thans voor eigen rekening bezet, en sedert werd het domein door zyne afstammelingen aen de kerk van Luik betwist. Zie Villenfagne, Recherches, enz. I, bl. 127, vlgg.

(2) Zie de Mém. de Fleurange, chap. 70, vlgg. Zie mede de Mém. de Du Bellay. Liv. I, ad ann. 1521.

(3) Volgens het tractaet van Noyon (boven, bl. 276, aenteek. 3), moesten Karel en Frans I elkander verstaen over de wedergaef van Navarre aen het huis van Albret, verwant met dat van Frankryk. Maer sedert dat beide vorsten naer de keizerskroon hadden geheuld, en Karel zyn' mededinger de loef had afgestoken, lieten de Spaensche belangen niet meer toe dat een franschman aen gene zyde der Pyreneën op nieuw den scepter voerde. Zulks gevoelde Frans I zelf, en daerom beproefde hy om met de wapens tot zyn doel te komen, dat voortaen door geene onderhandelingen meer te bereiken was.

[p. 332]

omstandigheden, had een gelyken uitslag. Frans I had, in de lente van dit zelfde jaer 1521, een leger van twaelf duizend man, onder het bevel van André de Foix⁽¹⁾, naer de Pyreneën gezonden, waer hy, gebruik makende van de Spaensche onlusten, ligtelyk over geraekte, en doordrong tot Pampelona. De stad opende hare poorten, en het burgslot ging over na een korten wederstand⁽²⁾. Zoo deden ook andere plaetsen, want de landzaten verklaerden zich vry algemeen voor Hendrik II, den zoon huns laetsten konings. Geheel Navarre viel aldus den franschen edelman in de hand, en hadde deze het verstand gehad van zich daerby te bepalen, hy zoude misschien dat kleine koningryk voor het huis van Albret bewaerd hebben. Maer

(1) Deze edelman, verwant aen het koninklyk huis van Navarre, was heer van Esparre aen de kanten van Bordeaux. Zie Moreri.

(2) Het was by het beleg van dit kasteel dat Ignatius de Loyola gekwetst werd, en gedurende zyne krankheid het besluit nam van de wereld te verlaten en zich geheel tot den dienst van God te keeren.

[p. 333]

neen, verblind door zynen voorspoed viel hy in eene dubbele onvoorzigtigheid: hy zond een groot gedeelte zyner manschap naer huis, en trok met geringe magt den Eberstroom over om Logrono, eene stad van Oud-Castielje te belegeren, meenende dat de Communeros daer nog meester waren, en hem insgelyks een goed gezigt zouden toonen; doch zulks viel verkeerd uit. De Cavalleros hadden reeds de overhand in Castielje gekregen, en terwyl André de Foix de vesting beschoot, hadden de Regenten toereikende krygsbenden derwaert gezonden, die weldra de Franschen deden opkramen. Zy keerden dan terug de zuidelyke grenzen van Navarre over, en toen hun bevelhebber de bergpassen gesloten hield om de Spanjaerts te beletten van verder te gaen, leidde de hertog van Najera het meerendeel zyner krygslieden langs eenen anderen kant door het gebergte, zoodat de Franschen gedwongen werden de kans te wagen in het open veld. Dit deden zy den 30 Juny, maer ontvingen er eene dusdanige nederlaeg, dat André de Foix gevangen werd, en er zeer weinigen hun land bereikten om daer het kwaed nieuws te boodschappen. De slotsom was dat Navarre, althans het

[p. 334]

zuidelyk of overbergsch gedeelte, aen Spanje vereenigd bleef⁽¹⁾.

Terwyl dit gebeurde aen gene zyde der Pyreneën, was keizer Karel aen dezen kant bezig met plannen te ontwerpen om den koning van Frankryk te overstelpen. De eenigste zyner raedslieden welke hem daervan hadde kunnen wederhouden, de heer van Chièvres, immer franschgezind in zyn hart, gelyk wy te voren reeds opgemerkt hebben, was den 28 Mei te Worms overleden⁽²⁾: en nu gaf de vorst al zyn vertrouwen aen den Groot-

(1) Zie Ferreras, VIII, bl. 559-61.

(2) Graef Hendrik van Nassau volgde hem op in den post van eersten kamerling. Willem van Croy liet geene kinderen na uit zyn huwelyk met Maria Magdalena van Hamale, vrouw van Temsche, enz. Willems titels en heerlykheden gingen dan grootendeels over tot zynen neef Philip van Croy (zyn andere neef, de aertsbisschop van Toledo [zie boven, bl. 293], was te Worms gestorven den 13 January), die later zyn aengeërfd hertogdom van Soria in het Napelsche, aen keizer Karel terug gaf, en daerentegen verheven werd tot hertog van Aerschot. Zie, behalve de bronnen aengeduid hiervoren, bl. 194, aenteek. 2, de Bulletins de la Commiss. d'Hist. 1^ste série, XI, 109-256, alwaer de heer Gachard vele byzonderheden over de Croys heeft medegedeeld.

[p. 335]

Kanselier graef van Gattinara⁽¹⁾, die zyne verheffing te danken hebbende aen vrouw Margareet van Oostenryk⁽²⁾, ook hare politiek omhelsd had en zyn' meester opstookte tegen Frans I. Hy had overigens niet veel moeite om Karel tot den oorlog te doen besluiten; want behalve dat al het kwaed, door de fransche koningen aen zyn stamhuis gedaen, hem op het hart lag, hield hy den dubbelen aenslag op Luxemburg en Navarre voor eene uitdaging van zyn' tegenstrever, die alle vorige verdragen of akkoorden te niet deed, en hem het regt gaf van Frankryk met de wapens te overvallen.

Daer was echter veel overleg en beleid toe noodig, want met de fransche magt in het strydperk

(1) Deze italiaensche edelman, geboren in 1465, werd tot die waerdigheid verheven na de dood van Jan le Sauvage, heer van Escaubecque (zie hiervoren, bl. 301, aenteek. 3). Gattinara was de laetste Groot-Kanselier van Burgondië, eerambt dat eenige jaren later afgeschaft werd. Zie het Supplement van Butkens, II, bl. 302.

(2) Gattinara was raedsman geweest van Margareets gemael den hertog van Savoyë, en had, na diens dood, hare regten yverig voorgestaen tegen haer zwager. Aldus had hy het vertrouwen der vorstin gewonnen, en was sedert tot hooge bedieningen gekomen.

[p. 336]

treden kon niet dan ernstige gevolgen hebben. Ook wendde de keizer zich aenstonds tot zynen oom den koning van Engeland, om op diens hulp te mogen rekenen. 't Is waer, Hendrik VIII te Ardres zynde⁽¹⁾ had aen zynen nabuer beloofd party te zullen nemen tegen dien van beide, Karel of Frans, die den vrede breken zou⁽²⁾, en de laetstgenoemde had hem zulks reeds indachtig gemaekt, bewerende van zynen kant dat keizer Karel de aenvaller was. Hendrik moest dan eerst onderzoeken aen welke zyde de schuld lag: zoo hiet het ten minste; maer de engelsche vorst, ingeblazen door den arglistigen Wolsey, wilde Karel en diens tegenstrever laten worstelen, met het geheim vooruitzigt van zyn eigen voordeel te zullen vinden in de verzwakking van Frans I⁽³⁾.

Terwyl de keizer zich hier te lande voorbereidde, werkte hy meteen in Italië om den franschen koning aldaer den voet te ligten. Het hertogdom van Milanen, in 1513 door Lodewyk XII verloren⁽⁴⁾, was, twee jaer later, door Frans I

(1) By zyn bezoek aen Frans I. Zie hiervoren, bl. 312.

(2) Zie Du Bellay, ad ann. 1521.

(3) Zie Mignet, bl. 291, en de aenteek. 1.

(4) Zie hiervoren, bl. 245, en de aenteek. 3.

[p. 337]

weêr herwonnen geweest⁽¹⁾, en het bestier des lands toevertrouwd geworden aen Odet de Foix heer van Lautrec en diens broeder Thomas, heer van Lescun⁽²⁾, maer die beide er zich zoo kwalyk gedroegen, dat zy alle de onderdanen hadden tegen gekregen, en tevens Leo X ten zeerste verbitterd door hun willekeurig beschikken der kerkelyke beneficiën⁽³⁾. Het kwam zoo ver, dat de Paus den 8 Mei 1521 een verbond sloot met Karel V om gezamenderhand en met de hulp van andere inlandsche vorsten de Franschen uit Italië te verdryven, het hertogdom van Milanen aen Maximiliaens broeder Francesco Sforza, en Parma met Plaisance aen de Roomsche Kerk weder te geven, als waer deze beide domeinen vroeger aen toebehoord hadden⁽⁴⁾.

(1) Ten gevolge der beruchte victorie van Marignan, door de Franschen behaeld op Maximiliaen Sforza.

(2) Beide gebroeders van André de Foix, die onlangs Navarre had veroverd en weêr verloren.

(3) Zie dat alles breedvoerig verhandeld by Du Bellay, ad ann. 1521, circa fin. of by Audin, Histoire de Léon X, uitgave van Leuven, 1846, II, bl. 378, vlgg.

(4) De oorkonde staet by Du Mont, IV, Supplément, bl. 96, vlgg.

[p. 338]

Frans I, alhoewel hy van laetstgemeld verbond nog geene kennis had, maekte zich insgelyks gereed tot den kryg. Dry legers werden ingerigt, het eene om naer de Pyreneën te trekken; het andere, om de Italiaensche bezittingen te verdedigen; het derde, om op de grenzen van Champagne en Picardyë de keizerlyken af te weren, die reeds tot aen de poorten van Mouzon⁽¹⁾ doorgedrongen waren⁽²⁾ en Burgondië bedreigden⁽³⁾, terwyl anderen zich meester hadden gemaekt van onderscheidene plaetsen aen Henegau palende, en het oog op Doornik⁽⁴⁾ sloegen. Daer ware echter nog

(1) Stedeken van Champagne, op de Maes, 4 mylen in 't zuidoosten van Sedan.

(2) Het was op dien grond, dat Frans I beweerde dat de keizer hem eerst aengerand had; want hy loochende den heer van Sedan opgestookt te hebben om in het Luxemburgsche te vallen.

(3) Keizer Karel maekte nog altyd aenspraek op het hertogdom van Burgondië, ten onregte aen vrouw Maria zyne grootmoeder ontnomen.

(4) Doornik met zyn grondgebied was, in 1518, door Hendrik VIII aen den koning van Frankryk voor groot geld afgestaen, by tractaet van den 4^den Oct. Zie de oorkonde by Du Mont, IV, P. I, bl. 275, vlgg.

[p. 339]

middel geweest om het geschil by te leggen; maer Karel wilde zyn woord aen den Paus gestand doen, en werd daertoe opgewekt door zynen kanselier Gattinara⁽¹⁾. Aen den anderen kant vond koning Hendrik van Engeland, als gezegd is, zyn eigen voordeel in den twist tusschen de twee vorsten; en terwyl hy last gaf aen zynen eersten minister den kardinael Wolsey om, te Calais, de zaek te bemiddelen met beider afgeveerdigden, nam hy heimelyk maetregelen om den keizer te rugsteunen tegen Frankryk, vooral tegen de zeemagt van Frans I⁽²⁾.

De onderhandelingen van Calais vingen aen in het begin van oogstmaend, maer zy dienden niet dan om tyd te winnen; want toen de sluwe Engelschman zich, den 12 Augusty, naer Brugge begaf, op voorwendsel van door een mondgesprek met keizer Karel hem over te halen tot een bestand van acht of tien maenden, waer diens afgezanten

(1) Zie by Lanz, Staatspapiere zur Geschichte des Kaisers Karl V, bl. 1-19, eene memorie van Gattinara, waerin hy de redenen ophaelt om den kryg al of niet voort te zetten. Hy geeft er zeven tegen, maer tien voor.

(2) Zie Mignet, bl. 289.

[p. 340]

niet hadden willen in toestemmen, sloot hy daerentegen nieuwe akkoorden met onzen vorst, en beloofde zelfs dal zyn meester de vyandlykheden eerst van al beginnen zou, zoo haest Karel naer Spanje zou vertrokken wezen en zich daer aen het hoofd zyner krygsmagt gesteld hebben⁽¹⁾.

Alles was hier vol van bedrog, en alhoewel de kardinael, naer Calais weêrgekeerd, de Franschen nog zocht in den draei te houden, kwamen deze eerlang afgezakt naer onze grenzen⁽²⁾. Des konings leger bestond uit zes-en-twintig duizend voetgangers en boven de acht duizend ruiters, met veel geschut. Onder wege overrompelden zy, den 15 October, Bapaume in 't Atrechtsche, en dry dagen later Landrecies in het Henegauwsche, en drongen door tot Haspres⁽³⁾, tusschen Kameryk en Valencyn, alwaer zy de Schelde moesten overkomen. Om zulks te beletten had keizer Karel den graef van Nassau derwaerts gezonden met twaelf duizend man en vier duizend peerden, doende ter-

(1) Zie Mignet, bl. 291, en de aenteek. 2.

(2) Daer waren, vroeger reeds, vyandlykheden gepleegd op de grenzen van Champagne.

(3) Zie ons zesde Deel, bl. 319, aenteek. 3.

[p. 341]

zelver tyd Doornik insluiten door den graef van Gaveren aen 't hoofd van acht duizend voetknechten en duizend ruiters. Hendrik van Nassau was ter plaetse den 23 October, maer hy kwam te laet: de Franschen hadden, beneden Bouchain, eene brug over de rivier geslagen, en stonden reeds op den regten oever, sterk genoeg om de keizerlyken, wy zeggen niet te overwinnen, maer te verpletteren, hadde de koning de gelegenheid waergenomen en aenstonds slag geleverd, gelyk zyne beste krygsoversten het hem rieden. Doch neen, hy dorst niet, 't zy dat hem de zwakte des vyands onbekend was, of dat hy nog den invloed onderging van Wolsey, die hem altyd ontraden had de kans in het open veld te wagen. Daer werd ja wat geschoten, en men talmde tot dat de nevel, in dat oogenblik zwaer, zou opgetrokken zyn, zoo hiet het ten minste; maer Nassau maekte zich dien nevel zelf te nutte om zynen aftogt te vergemakkelyken en leidde, bykans zonder eenig verlies, zyne manschap naer Valencyn, waer zy achter goede vesten voor het oogenblik niets te vreezen hadden⁽¹⁾.

(1) Zie Du Bellay, ad ann. 1521, by Buchon, bl. 350-51. Zie mede Robert Macquéreau, Liv. V, chap. 3 en 4.

[p. 342]

De kans was verkeken. De Franschen liepen nog wat rond, zoo veel kwaed doende als zy konden. Zy meenden voorts Doornik te gaen ontzetten; maer de najaersregens kwamen hun den pas afsnyden, dusdanig zelfs dat zy moeite hadden om terug in Frankryk te geraken, en dat hunne achterwacht, door het instorten van kleine bruggen, een paer dagen van het leger afgescheiden bleef. 't Is waer, het jaergetyde was niet min ongunstig voor den keizer, wiens krygsbenden gedund werden door de koortsen en den buikloop, terwyl de belegerde stad zeer wel versterkt, en door de burgers moedig verdedigd, het nog een geruimen tyd vol kon houden⁽¹⁾ ja; doch waer zou die volharding op uitleiden? Steden, van den vyand omringd en kunnende van hare vrienden geene hulp verkrygen, moeten altyd eindigen met zich over te geven, en hoe langer zy daer meê wachten, hoe

(1) Het was gedurende dat beleg van Doornik, dat keizer Karel met geheel zyn hof te Audenaerde zich ophoudende, verliefd werd op Joanna Van der Gheenst, de moeder der beroemde Margareet van Parma, later gouvernante onzer provinciën. Zie den Messager des Arts, enz. van 1836, bl. 417-30.

[p. 343]

meer zy veelal te lyden hebben. Zulks begrepen die van Doornik. Zy hadden brieven op brieven aen koning Frans geschreven om diens bystand in te roepen, toen zy, den 19 November, van hem zelf den raed ontvingen van akkoord te maken, indien zy binnen de veertien dagen niet verlost wierden⁽¹⁾: louter teleurstelling voorwaer, want alsdan had hy reeds zyn leger grootendeels afgedankt, en was dus niet meer bekwaem de plaets te ontzetten. Ook hadden de stedelyke overheden zoo haest geene kennis van den waren toestand der zaken, of zy zochten met Hendrik van Nassau, des keizers plaetsvervanger, in onderhandeling te treden, en sloten eerlang een verdrag, waerby zy keizer Karel voor hunnen souvereinen vorst erkenden, belovende de stad in zyne handen te zullen leveren, mits hy hen in genade ontvinge en tevens hunne vryheden en voorregten waerborgde. De graef van Nassau aerzelde niet deze voorwaerden toe te stemmen, welke vervolgens ook door de gemeente ingewilligd werden: zoodat den 3^den December 1521, Hendrik de sleutels der stad ont-

(1) Zie Chotin, Histoire de Tournai, II, bl. 106.

[p. 344]

ving en den eed van getrouwigheid in Karels naem afnam. Des anderdags trokken zyne krygslieden binnen; den 16^de verliet de fransche bezetting het kasteel, en den eigen dag deed de graef van Nassau zynen plegtigen intrede⁽¹⁾.

Aldus kwam Doornik met zyn grondgebied, of het dusgenaemde Tournésis⁽²⁾, onder de heerschappy van keizer Karel, die het voor goed vervoegde aen zyne Belgische erflanden, zoo nogtans dat het eene byzondere heerlykheid uit zou maken, met regt van in de algemeene Staten zich door afgeveerdigden te doen vertegenwoordigen. Het moest voortaen dan ook bestierd worden door eenen eigen gouverneur of stadhouder, en door eenen Groot-Baljuw, van wiens vonnissen men beroepen mogt op den Raed van Vlaenderen, en ver-

(1) Zie Chotin, bl. 107, vlgg.

(2) De oude pagus Tornacensis. Het landschap van dien naem, waer sedert een merkelyk gedeelte aen Frankryk werd van afgestaen, behelsde, in de zestiende eeuw, buiten de hoofdstad, St. Amand (zie ons zesde Deel, bl. 4, aenteek. 3, en bl. 222, aenteek. 3), Mortagne (zie ons zesde Deel, bl. 341, aenteek. 3) en Antoing, vyf en zeventig dorpen, staende onder de balluwagie of den Groot-Baljuw van Doornik.

[p. 345]

der op den Grooten Raed van Mechelen, in stede van op het Parlement van Parys⁽¹⁾.

Keizer Karel mogt zich verheugen in den uitslag van zynen veldtogt hier te lande. En ook in Italië was het hem, omtrent denzelfden tyd, even wel meêgelukt. Daer hadden de broeders Odet en Thomas de Foix, nagenoeg als koning Frans te Bouchain, de gunstige gelegenheid om de spaensche en pauselyke krygsbenden te verslagen meer dan eens laten voorbygaen, tot dat zy eindelyk te Milanen zelf aengerand werden en, den 19 November 1521, de stad verloren, waer Francesco Sforza met geestdrift ontvangen werd⁽²⁾. Men kon echter ligt voorzien dat het daer niet by blyven zou, maer dat de koning van Frankryk, nu eens het zwaerd opentlyk tegen hem getrokken was, al zyne magt in zou spannen om de worsteling voort te zetten en de krygskans in zyn voordeel te doen overslaen. Doch Karel V was hem te slim. Onze vorst had reeds den 24^sten November te Calais, door de bemiddeling van Wolsey, een nieuw verbond met Hen-

(1) Zie Chotin, bl. 112, vlgg.

(2) Zie de byzonderheden in de Mémoires van Du Bellay, Liv. II.

[p. 346]

drik VIII en paus Leo gesloten, waerby bepaeld werd dat de keizer, in de lente des volgenden jaers, naer Spanje zou vertrekken, ten einde daer den vrede te bevestigen en zich van geld te voorzien. Intusschen zouden de koning van Engeland en het hoofd der Kerk, ieder van zynen kant, zich gereed maken om tegen Maert 1523 den kryg gezamentlyk te hernemen. Karel moest de Pyreneën overkomen met dertig duizend voetknechten en tien duizend peerden; Hendrik zou met geene mindere magt in Picardyë vallen, en aldaer ondersteund worden door nederlandsche hulpbenden, terwyl Leo X in Italië zoo wel als het hem mogelyk was meê zou werken en, des noods, beschermd worden door de twee andere bondgenooten⁽¹⁾.

Waerlyk, het zag er dit mael vry akelig uit voor den franschen koning, die zeker groote moeite zou gehad hebben om aen twee zoo magtige vyanden gelykelyk het hoofd te bieden. Maer alvorens er een enkel punt van het geheim verdrag ten uitvoer gebragt was, stierf een der bondgenooten, Paus Leo namelyk, die den 1 December 1521 door

(1) Zie Mignet, bl. 302.

[p. 347]

eene schielyke dood uit de wereld gerukt werd. Dit onvoorzien toeval⁽¹⁾, behalve dat het Karels plannen verydelde, of evenwel zeer verhinderde, stelde hem daerenboven in eene groote verlegenheid; want van den eenen kant was er onzen vorst byzonder veel aen gelegen wie, in dit oogenblik, den Stoel van Roomen beklimmen zou, en van den anderen kant had hy aen den kardinael Wolsey meer dan eens beloofd al zynen invloed te zullen gebruiken om hem te doen kiezen, byaldien Leo vroegtydig te sterven kwam. Hy was bykans alles verschuldigd aen den engelschen kerkvoogd, en had reden van te vreezen, zoo hy thans zyn woord introk, dat Wolsey niet alleen, maer tevens diens meester hem voortaen minder genegen zouden blyven, terwyl hy anders in zyn hart wel weten moest dat een man, als de aertsbisschop van Yorck, onweerdig was den pauselyken zetel te bekleeden. Gelukkiglyk kwamen de omstandigheden hem hier te stade. Karel ontving te Gent, den

(1) Onvoorzien ja, want Leo X, te Florents geboren den 11 December 1475, was nog geen volle 46 jaer toen hy stierf.

[p. 348]

16^den December⁽¹⁾, de tyding van Leo's dood⁽²⁾. Deze was reeds te Londen bekend, waer de koning zich haestte zynen eersten Secretaris Richard Pace met brieven naer Roomen te zenden om den kardinael van Yorck dringend aen te bevelen. De bode over Gent gekomen zynde, nam des keizers brieven meê⁽³⁾, gelyke aenbeveling inhoudende⁽⁴⁾: maer alles kwam te laet; want eer de engelsche gezant de hoofdstad der christelyke wereld bereikte, hadden de leden van het Conclaef, ten getalle van zeven of acht en dertig vergaderd, hunne stemmen

(1) Zie Gachard, Correspondance de Charles-Quint et d' Adrien VI, bl. xiij.

(2) Het sacrum Collegium had hem des pauzen dood laten weten by brieven van 2 December. De oorkonde staet by Gachard, bl. 1.

(3) Keizer Karel had vroeger reeds aen het sacrum Collegium geantwoord, en de kardinalen vermaend eenen weerdigen keus te doen, doch zonder iemand in 't byzonder aen te duiden. Zulks volgt uit eenen brief van 30 December aen zynen afgeveerdigde te Roomen, don Juan Manuel, en komt overeen met hetgeen hy sedert schreef aen paus Adriaen zelf. Zie Gachard, bl. xiv, en Karels brief van 9 Maert 1522, aldaer, bl. 43, vlgg.

(4) Zie daer, bl. xv-xvj, en de aenteekk.

[p. 349]

vereenigd op den kardinael van Tortosa, Adriaen Floriszoon van Utrecht⁽¹⁾, en hem daer reeds denzelfden dag, 9 January 1522, berigt van gegeven, met dringend verzoek van zoo haest mogelyk naer Italië te komen⁽²⁾.

De keus van Karels voormaligen leermeester werd te Brussel gekend den 20 January⁽³⁾, en kon den keizer niet dan hoogst aengenaem wezen, gelyk hy het hem eerlang liet weten door een' zyner kamerlingen Lopez Hurtado de Mendoza⁽⁴⁾ die, den 12 February, te Victoria⁽⁵⁾ aenkwam. Adriaen

(1) Zes en twintig kardinalen stemden voor Adriaen; de overigen traden vervolgens toe, zoodat de keus nagenoeg eenparig was. Zie Mignet bl. 623, en eenen brief van Manuel aen den keizer, by Gachard, bl. 6.

(2) Zie de oorkonde by Gachard, bl. 3. Kort daerna vertrok er een plegtig gezantschap van dry kardinalen uit Roomen naer Spanje, om aen Adriaen nader berigt te doen, enz. Zie hunne instructiën by Gachard, bl. 10-19.

(3) Door eenen brief van don Juan Manuel, uit Roomen geschreven den 9 January. Zie de oorkonde by Gachard, bl. 5.

(4) Zie de instructiën aen dezen edelman gegeven, aldaer, bl. 24.

(5) Stad in het noorden van Spanje, bezuiden Bilbao.

[p. 350]

had daer, in dit oogenblik, zyn verblyf, en was sedert dry dagen onderrigt van zyne verheffing⁽¹⁾; doch deze had hem veel meer schrik dan vreugd gebaerd, als blykt uit onderscheidene brieven aen den keizer geschreven⁽²⁾; want de weerdige man gevoelde al de zwaerte van den last dien men hem oplaedde in zulke by uitstek moeijelyke tyden. Later ontving hy, te Saragossa, eenen anderen afgeveerdigde, Poupet de la Chaux⁽³⁾, komende van Karels wege hem aenmanen om in het verbond te treden, dat onlangs met zynen voorganger was gesloten geweest, doch zulks wilde de nieuwe Paus niet inwilligen: hy verklaerde daerentegen dat zyn grootste verlangen was den vrede hersteld te zien tusschen de christene vorsten, opdat deze al hunne magt zouden kunnen gebruiken tegen de vorderingen der Turken, die van dag tot dag gevaerlyker werden voor de Kerk en het Christendom⁽⁴⁾. Met

(1) Zie eenen brief van Mendoza aen Karel V, by Gachard, bl. 31.

(2) Zie die by Gachard, bl. 26, alsmede bl. 33-42. Zie mede Petrus Martyr, Lib. XXXV, Epist. 753.

(3) Zie hiervoren, bl. 228, aenteek. 1.

(4) Zie Gachard, bl. xxxij, vlg.

[p. 351]

deze gevoelens vertrok Adriaen uit de haven van Tarragona den 7^den Augusty, zette den 17^de voet aen land te Genua, en hebbende vervolgens de zeereis hernomen, ontscheepte hy, den 28^ste, te Ostia aen den mond van den Tiberstroom, om des anderdags zynen plegtigen intrede te doen in Roomen, en de dryvoudige kroon te ontvangen⁽¹⁾.

Keizer Karel volhardde in zyn verbond met Engeland; doch vreezende dat het, in de laetste omstandigheden, mogt verzwakt zyn, wilde hy er nieuwe kracht aen geven, met Hendrik VIII en diens eersten minister te gaen bezoeken, alvorens hy, gelyk het afgesproken was, naer Spanje vertrokke, waer thans zyne tegenwoordigheid nog te meer noodig was. Reeds vóór het afsterven van paus Leo, had Karel niet slechts de vereischte maetregelen genomen tot bescherming onzer provinciën gedurende zyne afwezigheid, maer tevens gevolg gegeven aen den wyzen raed van wylen den kardinael Ximenes⁽²⁾, als zynde zulks het beste middel om den vrede te bevestigen in zyne duitsche

(1) Zie Gachard, bl. xxxviij, vlgg.

(2) Zie hiervoren, bl. 290, aenteek. 2.

[p. 352]

erfstaten. Daer was het, sedert de dood van keizer Maximiliaen, niet rustig geweest; het volk van Weenen vooral had heviglyk gewoeld⁽¹⁾, en alhoewel de onlusten, na Karels verheffing op den troon van Duitschland, er een weinig gestild waren⁽²⁾, mogt men echter op geene duerzame orde of onderdanigheid rekenen, omdat de verwydering des wettigen landheers de algemeene misnoegdheid voedde en de oproerigen stout maekte. De aertshertog Ferdinand, derwaert gezonden om zyns broeders plaets te vervangen, doch aenvankelyk uit hoofde zyner jongheid niet veel gezag hebbende, had nu onlangs, den 5 Mei 1521, te Lintz zyn huwelyk voltrokken met Anna van Bohemen⁽³⁾, waeruit Karel gelegenheid nam om zyn voornemen uit te voeren. Zoodan, tegen het einde des loopenden jaers, riep hy Ferdinand naer Brussel en, by verdrag van 7 February 1522, stond hy hem, tot aendeel in de vaderlyke erfenis, al zyne duitsche erflanden af, namelyk het aertshertogdom van Oostenryk, met Carinthië, Carniole, Stiermarken

(1) Zie Pontus Heuterus, bl. 185.

(2) Zie daer, bl. 197.

(3) Zie hiervoren, bl. 265, aenteek. 2 en 3.

[p. 353]

en Tyrol⁽¹⁾. Wat vrouw Margareet aenging, de moei der beide vorsten, zy deed afstand van al hare erfregten op de vaderlyke nalatenschap ten voordeele van haren oudsten neef, mits eene som van 250,000 livers, op tien jaren door hem te betalen⁽²⁾.

Aldus kreeg deze gewigtige zaek, die grooten twist tusschen de twee gebroeders hadde kunnen verwekken, een allergunstigsten uitslag voor Karel V, wiens stam en afkomst voortaen gedeeld bleef in twee verschillende takken, het oostenryksch huis van Spanje waer hy, en het oostenryksch huis van Duitschland waer Ferdinand het

(1) Aldus bleef de Burgondische erfenis geheel en ongeschonden. Keizer Karel had, uit voorzorg, den Raed van Brabant doen onderzoeken of het land van dien naem, met de er van afhangende provinciën, al of niet verdeelbaer was, en de raedslieden hadden, in eene uitvoerige memorie, hem voor antwoord gegeven dat Brabant, Limburg, Luxemburg, de landen van Over-Maes en van Mechelen, volgens regt vereenigd moesten blyven in dezelfde hand. Zie de oorkonde in de Bulletins de la Commission d' Histoire, 2^e série, VII, bl. 105-121.

(2) Zie Henne, Hist. de Charles-Quint, III, bl. 20.

[p. 354]

hoofd van werd, kort daerna verrykt met de beide kroonen van Hongaryë en Bohemen.

Terwyl de keizer hier te lande zyne familie-zaken regelde, meende de fransche koning de kans klaer te hebben om Milanen te herwinnen, nu dat, door de dood van Paus Leo, de toestand van Italië eenigzins veranderd en Adriaen nog in Spanje was, wiens vredelievende gezindheid hy overigens zeer wel kende. Maer in plaets van daer zelf heen te trekken aen het hoofd van een nieuw leger, zond hy zestien duizend gehuerde Zwitsers derwaert, om zich aen te sluiten by de nog overige krygsbenden van den onhandigen heer van Lautrec die, het jaer te voren, er het spel verbrod had. De Franschen hielden nog het kasteel van Milaen bezet; maer de stad, alsmede andere voorname vestingen, waren veroverd door de keizerlyken onder het opperbevel van den schranderen Prosper Colonna⁽¹⁾. De veldtogt van 1522 liep af als de vorige: de beide Foix, immer even onvoorzigtig en onbekwaem, verspilden den tyd met ydele plan-

(1) Een italiaensch edelman van hooge afkomst, en zeer ervaren in de krygskunst.

[p. 355]

nen, en sleepten zoo lang, tot dat de Zwitsers het gesammel moede wordende en sedert meer dan eene maend zonder soldy, hunne oversten dwongen slag te leveren in zeer ongunstige gesteldheden. Kortom, den 27 April⁽¹⁾ beproefden zy eene nieuwe nederlaeg niet verre van Milaen⁽²⁾, waer het pleit door beslist, en Lombardyë voor Frans I verloren was. Zoo ging het ook met Genua, waer de Franschen, sedert 1499, insgelyks meester speelden: het werd, korte dagen daerna, belegerd en stormenderhand ingenomen door de krygsknechten van Colonna⁽³⁾.

Vier dagen vóór den val van Genua⁽⁴⁾, na te Brugge zyn testament gemaekt⁽⁵⁾, en den aerts-

(1) Op den Zondag Quasi modo, zegt Du Bellay, welke Zondag werkelyk, in 1522, op gemelden dag inviel.

(2) Naby eene Villa, geheeten la Bicoca, welke haren naem aen den veldslag gegeven heeft.

(3) Zie Du Bellay, ad ann. 1522, by Buchon, bl. 368, vlgg. of Mignet, bl. 627-35. - Sforza werd aldus hersteld in het hertogdom van Milanen, en het huis van Adorno in dat van Genua, beide onder de leenheerschappy des keizers.

(4) De stad werd veroverd den 30 Mei.

(5) Volgens dat testament wilde Karel, het zy te Grenade by zyn vader, het zy te Brugge by zyne grootmoeder begraven worden, naer dat hy hier of in Spanje zou komen te sterven, of, indien het hertogdom van Burgondië weder in zyne handen kwam, in de Karthuizer-kerk van Dijon, by zyne voorvaders Philip den Stoute, Jan zonder Vrees en Philip den Goede. Zie daer meer van in de Papiers d'état de Granvelle, I, bl. 252, vlgg. waer het stuk opgenomen is.

[p. 356]

hertog Ferdinand tot vikaris des Ryks te hebben aengesteld, vertrok Karel naer Calais en, des anderdags, 27 Mei, naer Douvres, waer hy luisterlyk ontvangen werd⁽¹⁾. Zynde vervolgens met den koning en diens minister Londen en andere steden gaen bezoeken, bragt hy het eerlang zoo verre, dat Hendrik hem niet alleen zyne zesjarige dochter Maria verloofde⁽²⁾, maer zelfs den oorlog deed verklaren aen Frans I⁽³⁾. Het werd de 7^de July eer de keizer Engeland verliet en, uit de haven van Southampton, in zee stak met eene vloot van

(1) Zie Karels brief van den 9 Juny aen den heer van la Chaux, in de Bulletins de la Commiss. d'Hist. 2^e série, IX, bl. 127, vlgg.

(2) Maria van Engeland, Karels eigen nicht, was geboren den 18 February 1516; maer het huwelyk ging niet voort.

(3) Zie Mignet, bl. 638-39.

[p. 357]

honderd vyftig schepen, bemand door vyf duizend zoo duitsche als belgische voetknechten, en wel voorzien van grof geschut. Tien dagen daerna, landde hy te Santander⁽¹⁾.

Toledo⁽²⁾ had, den 26 October 1521, zich onderworpen; zelfs in het ryk van Valencia⁽³⁾, waer het volk lang gewoeld had, waren de onlusten zoo goed als gestild, toen Karel, den 5 Augusty, zynen intrede deed te Palencia⁽⁴⁾, waer hy 's lands Staten beroepen had. Daer ontving hy een gezantschap met brieven van den vermaerden Fernand Cortez, die onlangs geheel Nieuw-Spanje⁽⁵⁾ veroverd en onder zynen scepter gebragt had door de inneming der stad Mexico⁽⁶⁾. De aenwinst van zulk een land,

(1) Zie Pontus Heuterus, bl. 199, en Gachard, bl. xxxvj.

(2) Zie hiervoren, bl. 324.

(3) Zie hiervoren, bl. 307, aenteek. 2.

(4) Aenzienlyke stad van Oud-Castielje, benoorden Valladolid.

(5) Ontdekt in 1518.

(6) Mexico werd door Cortez op Montezuma veroverd den 13 Augusty 1521, en gaf sedert zynen naem aen geheel de uitgebreide landstreek, welke in het bezit van Spanje is gebleven tot het jaer 1821.

[p. 358]

meer dan zeventig duizend vierkante mylen groot, en by uitstek ryk in kostbare metalen, bevorderde des vorsten goedertierenheid ten aenzien der voormalige opstandelingen, welke te Valladolid volle kwytschelding verwierven, een klein getal der ergste aenstokers uitgezonderd, die 't met den hals bekochten⁽¹⁾.

Intusschen was op de fransche grenzen de kryg aengevangen. Reeds van in de maend Juny, had de engelsche graef van Surrey de kusten van Normandyë en Bretagne afgeschuimd. Na zyne wederkomst van Spanje, werwaerts hy Karel had vergezeld en te samen met onze vloot naer hier weêrgekeerd was, ontscheepte hy te Calais met zestienduizend man, waer Floris van Egmont graef van Buren⁽²⁾ zich by vervoegde met talryke ruiters en belgische voetknechten. Dit leger viel in Picardyë, en deed daer ja kwaed genoeg, akkers verwoestende en dorpen neêrblakende, doch zonder aenzienlyke steden te veroveren; want de koning van Frankryk had aen die kanten zyne plaetsen voorzien van

(1) Zie Ferreras, VIII, bl. 598-99.

(2) Zie hiervoren, bl. 234, aenteek. 2.

[p. 359]

goede bezettingen die, terwyl de vyand op franschen bodem aen 't plonderen was, op hare beurt strooptogten ondernamen in het Henegauwsche, het Atrechtsche en elders: zoo dat, mag men zeggen, de landzaten alleen wederzyds veel te lyden hadden. Aldus duerde het, zonder merkelyk voordeel, tot tegen het laetste van September, alswanneer de najaersregens, het gebrek aen mondkost en besmettelyke ziekten een eind stelden aen den veldtogt, en de Engelschen naer huis trokken⁽¹⁾.

Hadde Frans I de wysheid gehad van Lombardyë, waer nutteloos zoo veel bloed voor gestort, zoo veel schatten aen verspild waren, ten minste voor het oogenblik te laten varen, en al zyne magt gekeerd tegen de Nederlanden, de veldlogt van 1523 zou waerschynlyk voor onze provinciën zeer noodlottig zyn geweest; want hy had middelen genoeg om België te overrompelen, terwyl hier het geld volstrekt ontbrak en de steden zich met drift verzetten tegen alle nieuwe hulp, door de landvoogdes gevraegd om den kryg te hernemen. Deze vond mede weinig byval in Engeland, waer Hendrik VIII

(1) Zie Pontus Heut. bl. 204. Zie mede Du Bellay, ad ann. 1522, en Mignet, bl. 639.

[p. 360]

groote moeite had om van zyn parlement den noodigen onderstand te bekomen tot nieuwe wapeningen. Geen wonder derhalve dat bykans geheel de zomer van 1523 verliep, eer men hier te lande gereed was voor ernstige ondernemingen, terwyl koning Frans al dien tyd hadde kunnen besteden aen eenen schielyken inval, en ja tot in het hart onzer provincien doordringen, waer men hem bezwaerlyk zou gestuit hebben.

't Is waer, het hoofd der Kerk, sedert zyne aenkomst te Roomen, had niets verzuimd en wendde nog al zynen yver aen om eenen vrede tusschen de twistende vorsten te bewerken. Soliman II belegerde, van in Juny 1522, met tweemael honderd duizend man, het eiland Rhodus, verdedigd door de Ridders van Sint Jan van Jerusalem. Dat laetste bolwerk van het Christendom ging in de handen der Turken vallen, en hun de Middellandsche-Zee openen om Italië en Sicielje aen te randen, gelyk zy het jaer te voren Belgrado hadden veroverd, en van daer reeds Weenen bedreigden. De Paus schreef dan brieven op brieven aen keizer Karel⁽¹⁾, aen

(1) Zie onderscheiden brieven van Adriaen aen Karel V, by Gachard, bl. 115, 122, 126, 129, 133, 138.

[p. 361]

Hendrik van Engeland⁽¹⁾, aen koning Frans, en vond by allen gunstig gehoor; maer de laetstgenoemde wilde, eerst en vooral, hersteld wezen in zyn hertogdom van Milanen⁽²⁾, wat van Adriaen niet afhing en de keizer niet toe zou stemmen. Zelfs na den val van Rhodus, dat den 22 December 1522 bezweken was, drong de kerkvoogd op nieuw aen om ten minste een twee- of dryjarig bestand te doen aenveerden, latende middelerwyl de zaken in statu quo⁽³⁾: daer zou Karel toe overgekomen zyn⁽⁴⁾; maer koning Frans wilde er niet van hooren⁽⁵⁾. De onderhandelingen sleepten echter voort toen, in Juny 1523, de Paus vernam dat een der kardinalen met Frans I heimelyk werkte om Sicielje tegen den keizer op te schudden, en dezen aldus de handen elders vol te geven, gelyk het bleek uit onderschepte brieven⁽⁶⁾. Hier namen

(1) Zie Gachard, bl. xlij, vlgg.

(2) Zie Mignet, bl. 641.

(3) Zie Mignet, bl. 643, en Gachard, bl. liij, vlgg.

(4) Zie des keizers instructiën aen zynen afgezant te Roomen, den hertog van Sessa, by Gachard, bl. 175-86.

(5) Zie Gachard, bl. liv.

(6) Zie Gachard, bl. lxij, vlgg.

[p. 362]

dan Karel en Hendrik gelegenheid uit om het hoofd der Kerk in hun verbond te doen treden. Zulks kostte nog veel moeite; maer door de hulp van Adriaens byzonderen vriend heer Karel de Lannoy die, sedert een paer maenden, onderkoning van Napels genoemd en opzettelyk naer Roomen gekomen was, bragten zy het zoo ver, dat de Paus den 3 Augusty zyne toestemming gaf om, te samen met den keizer, diens broeder Ferdinand, koning Hendrik VIII, den hertog van Milaen, alsmede de Republieken van Florentië, Genua, Siëna en Lucca, Italië te verdedigen tegen Frans I. Weldra kwam daer ook Venetië⁽¹⁾ by, en het hoogbevel over het leger der bondgenooten werd opgedragen aen den onderkoning van Napels⁽²⁾.

(1) Keizer Karel had onlangs de Venetiërs, tot dan aen Frankryk verknocht, op zyne hand weten te brengen. Zie Gachard, bl. lxv, en de aenteek. 3.

(2) Zie Gachard, locis cit.