Vaderlandsche historie. Deel 9

[p. 289]

Achtste hoofdstuk.

dood van ximenes. - adriaen van utrecht wordt kardinael. - ontevredenheid der castiljanen. - toestand der nederlanden. - verbond met luik. - bemoeijingen van maximiliaen om zyn' kleinzoon tot opvolger te krygen. - maximiliaens dood. - karel wordt roomsch-koning gekozen. - zyn vertrek uit spanje. - adriaen tot regent aengesteld. - karels bezoek aen koning hendrik van engeland. - hendriks bezoek aen frans i van frankryk. - karels krooning te aken. - opstand der spaensche steden. - gedempt te villalar.

1517-1521.

De kardinael Ximenes, onaengezien zyn hooge ouderdom⁽¹⁾ en ziekelykheid, had zich tydiglyk naer het Noorden begeven en zyn verblyf gekozen in het klooster van Aguilera⁽²⁾, om daer, niet ver van de kust, Karels aenkomst af te wachten. De weerdige gryzaert had nog nooit zyn' meester ge-

(1) Hy was, in 1517, bykans 82 jaren.

(2) Of Aguilar-del-Campo, vyftien mylen in 't noorden van Burgos, op de palen van Asturië.

[p. 290]

zien, aen wiens hooge belangen hy de beste jaren zyns levens, wy zeggen niet besteed maer opgeofferd had: was het dus geene heilige pligt voor Karel zyn eerste bezoek te doen aen den afgeleefden kerkvoogd, en hem al zynen dank te betoonen voor diens onschatbare diensten en weêrgalooze trouw? Ja, en van die pligt zou de koning zich gekweten hebben, hadde hy enkelyk naer de inspraek van zyn hart geluisterd; maer jong als hy was en zonder argwaen, liet hy zich misleiden door den heer van Chièvres en andere hovelingen, die hem zochten verwyderd te houden van den Regent, uit vrees dat deze hunnen vorst tegen hen in mogt nemen, gelyk hy hem door brieven zoo dikwerf vermaend had wegens de baetzucht van diens raedslieden en ambtenaers⁽¹⁾. Nu zelfs nog schreef hy herhaeldelyk aen zyn' meester, om hem te onderrigten over den toestand van Spanje, over het gedrag dat hy diende te houden met de Grooten, met den aertshertog Ferdinand⁽²⁾, en over

(1) Zie Vandervynckt, bl. 79, en het werk van Héfelé, bl. 593 en 619.

(2) De Kardinael had, in de laetste tyden, al zyn gezag moeten gebruiken tegen Karels eigen broeder die, door anderen opgestookt, verkeerde plannen smeedde. Hy raedde dan aen den koning zyn' broeder uit Spanje te verwyderen, hem naer Duitschland te zenden, en ja geheel of gedeeltelyk afstand te doen van zyne Oostenryksche erfenis ten voordeele van Ferdinand, zullende hy nog ryken en staten genoeg overhouden. Dezen dubbelen raed heeft Karel sedert gevolgd. Zie Héfelé, bl. 613 en 620.

[p. 291]

andere aengelegenheden. Op dit alles antwoordde Karel gelyk het betaemde, en toonde zich genegen om, met heel zyn gevolg naer Santander⁽¹⁾ te gaen, waer Ximenes reeds de noodige bevelen had gegeven; maer de Belgische edellieden wisten den koning te bepraten om eerst zyne moeder te Tordesillas⁽²⁾ te gaen bezoeken, en vervolgens te Valladolid de Cortès te vergaderen. Dit voorstel ging door, en den 17^den October vertrok Ximenes van Aguilera om zich naer de pasgemelde stad te begeven; doch onder wege ontving hy eenen brief van Karel, die hem hoogst beleefdelyk ontslag van zyne ambten verleende, zeggende dat hy niet langer zynen gewezen stadhouder wilde berooven van de rust welke hem zoo noodig was, enz.⁽³⁾ De kar-

(1) Spaensche zeestad beoosten Villaviciosa.

(2) Zie hiervoren, bl. 208, en de aenteek. 1.

(3) Zie Héfelé, bl. 622-24. Zie mede Robertson, Histoire de Charles-Quint, uitgave van Brussel, 1829, II, bl. 53, vlg.

[p. 292]

dinael schynt van dezen brief geene kennis te hebben gehad, reeds zoo goed als zieltogend zynde, toen dit blyk van ondankbaerheid hem gegeven werd. De groote man stierf al biddende, den 8 November 1517.

Dat eigen jaer, in den loop van Juny, was Adriaen van Utrecht door paus Leo X verheven geworden tot de hooge weerdigheid van Kardinael, en verving nu de plaets van Ximenes in hoedanigheid van eersten minister, vergezellende den koning in alle de steden welke hy achtervolgens bezocht om erkend en gehuldigd te worden. Den 7 February 1518 had die plegtigheid plaets te Valladolid: Karel, gezamentlyk met zyne moeder, ontving er de kroon van Castielje, Grenade en Léon⁽¹⁾. Den 10^den Mei deed hy zynen intrede te Saragossa, en werd daer gekroond als koning van Arragon⁽²⁾, te midden der algemeene vreugd

(1) Zie Karels brief van den 10 February aen koning Frans van Frankryk, in de Bulletins de la Commission d'Histoire, 2^e série, VII, bl. 100.

(2) Zie des konings brief van den zelfden dag aen de Mechelaers, aldaer, bl. 103.

[p. 293]

en der luisterrykste feesten⁽¹⁾. Ja, maer de vreugd en de feesten waren van korten duer. Ter nauwernood had de deugdzame Ximenes de oogen gesloten, of de heer van Chièvres bekuipte het openvallend aertsbisdom van Toledo voor zynen neef Willem van Croy⁽²⁾, dien hy reeds op den Stoel van Kameryk had doen verheffen: en de koning, niets kunnende weigeren aen zynen baetzuchtigen lieveling, stemde daer eerlang in toe⁽³⁾, tot groot misnoegen der Castiljanen en der Spanjaerts in 't algemeen. Bykans te gelyker tyd stelde hy eenen overheidspersoon af in dezelfde stad van Toledo, en verving hem door eenen Nederlander⁽⁴⁾, gevende dus nieuwen grond aen de reeds lang bestaende vrees, dat men de eerambten zyner Spaensche ryken vervuld zou zien door vreemdelingen, ofschoon men hem het tegendeel te Valladolid had doen beloven⁽⁵⁾. Weldra heerschte er eene groote gisting in de voornaemste steden

(1) Zie Ferreras, VIII, bl. 458, vlg. en bl. 461.

(2) Zie daer, bl. 452.

(3) Zie Vandervynckt, bl. 83.

(4) Zie Ferreras, bl. 464.

(5) Zie Petrus Martyr, Epist. 608.

[p. 294]

van Castielje, welke over en weêr aen malkander schreven om de hoofden byeen te steken en ernstige vertoogen aen den koning te doen; terwyl, gelyk het gaet, de menigte zich uitliet in allerlei klagten en beschuldigingen tegen de Nederlanders. Het regende schimpwoorden en spotschriften op den heer van Chièvres en diens landgenooten, voorgesteld als de plonderaers van Spanje, de misleiders van den vorst, de plaeg zyner ryken⁽¹⁾, enz. Zelfs kwam het reeds te Segovia, te Burgos en elders tot eerste beproevingen van volksopstand, voorteeken van grooter en algemeener onheilen⁽²⁾.

In onze gewesten daerentegen was, sedert Karels afreis, de toestand verbeterd. 't Is waer, de Egmonder had nog eens, ondanks het laetste verdrag,

(1) Zie daer veel byzonderheden over by Petrus Martyr, Epist. 611, 613-15, 619, vlgg. In zyne Epist. 622, sprekende van de dood des Groot-Kanseliers Jan Le Sauvage, die den 7 Juny 1518 te Saragossa overleden was, zegt hy dat deze edelman, met zyne makkers, op den tyd van tien maenden, meer dan een miljoen dukaten uit Spanje naer hun land gezonden had.

(2) Zie Petrus Martyr, Epist. 630, en Ferreras, VIII, bl. 464.

[p. 295]

de horens opgestoken; maer de graef van Nassau behaelde, in den zomer van 1518, eene volslagen victorie op zyne aenhangers, waerdoor de Gelderschen, althans voor het oogenblik, tot stilzitten gedwongen werden⁽¹⁾. Eenige maenden vroeger had men hier te lande een ander voordeel bereikt. Robrecht van der Marck, die in de Geldersche onlusten zoo veel deel genomen en aen onze vorsten groote schade gedaen had, was, op het einde van 1517, in krakeel geraekt met koning Frans van Frankryk, en had hem zynen dienst opgezeid⁽²⁾. Deze gelegenheid nam men dan van onzen kant te baet om dien woeligen edelman, zoo wel als zyn broeder den bisschop van Luik, tot Karels belangen over te halen, en zulks gelukte. In den loop van April 1518 werden er, te Sint-Truyen, onderhande-

(1) Zie Pont. Heut. bl. 177, en de Grande chronique de Hollande par Le Petit, Dordrecht, 1601, Liv. VII, bl. 21. Zie mede eenen brief van Nassau aen Margareet van Oostenryk, en eenen anderen van Floris van Egmont aen dezelfde vorstin, by Van den Bergh, III, bl. 229 en 231, alwaer zy verkeerdelyk betrokken worden tot 1519, in stede van 1518.

(2) Zie de reden waerom, by Fisen, II, bl. 325, of in de Mémoires van Fleurange, chap. 59.

[p. 296]

lingen gehouden, die weldra tot een plegtig verbond uitliepen 'twelk, den 16 Mei, te Diest gesloten werd. De twee gebroeders zouden den koning en diens opvolgers voortaen getrouwelyk aenkleven en dienen. Karel, van zynen kant, zou aen den heer van Sedan het bevel geven over eene krygsbende met een jaergeld van achtduizend pond, naest een ander van zesduizend aen den kerkvoogd. Daerenboven zou hy hen beide beschermen en, des noods, verdedigen tegen hoegenaemd ook welken vyand die, ter oorzake van dit verdrag, hen zou durven aenranden⁽¹⁾. De keizer bekrachtigde deze overeenkomst⁽²⁾, welke vervolgens ook door de Staten van Luik werd goedgekeurd⁽³⁾: en alhoewel de heer van Sedan zich niet lang aen zyn woord hield, de bisschop bleef getrouw aen onzen vorst, en dekte eenigermate diens grondgebied dat, aen den Maeskant, het zwakste was tegen den vyand van buiten.

Te goeder ure voorwaer had Karel zich Luikerland tot bondgenoot gemaekt, want reeds werkte

(1) Zie de overige bepalingen by Fisen, loc cit.

(2) Zie Chapeauville, III, bl. 258.

(3) Zie Le Glay, Correspondance, II, bl. 369.

[p. 297]

men aen eene zaek van het grootste belang, doch welke tevens gepaerd ging met groote bezwaren, en geschapen was om nieuwe twisten met Frankryk te ontsteken. Maximiliaen, die zynen tyd voelde korten, bekommerde zich meer dan ooit met de zaek van zynen opvolger in het ryk. Wy zeggen, meer dan ooit: trouwens, hy had eerst getwyfeld aen wien van zyne twee kleinzonen de keizerlyke kroon best zou besteed zyn; maer uit vrees van ze beide te verzwakken met den jongste voor te stellen, had hy eindelyk besloten zoo wel den scepter des Ryks als zyne erfstaten van oostelyk Germanië op den oudste te laten overgaen. Een der moeijelykheden bestond daerin, dat hy nimmer de keizerlyke kroon uit de handen van den Paus ontvangen had en, heel zyn leven, slechts den titel van Roomsch-Koning had gevoerd⁽¹⁾: weshalve hy zynen kleinzoon tot dezelfde weerdigheid niet

(1) Maximiliaen teekende inderdaed anders niet tot op het laetste van zyn leven, wanneer paus Leo hem vergunde den titel van Keizer te mogen voeren, zonder gekroond te zyn. Wy hebben echter Maximiliaen, voor het gemak, van eerst af keizer genoemd, gelyk de meeste geschiedschryvers doen.

[p. 298]

had kunnen doen kiezen, gelyk hy anders sedert lang zou gedaen hebben. Daer was echter geen groot erg by, zoo lang er niemand optrad om de duitsche kroon aen Karel te betwisten; doch zulks bleef nu het geval niet meer, want nauwelyks had de nieuwe koning van Frankryk zynen troon beklommen of, magtig en heerschzuchtig als by was, begon hy heimelyke plannen te ontwerpen om het huis van Oostenryk in Duitschland te onderkruipen, en zich zelven tot hoofd des Ryks te doen verheffen. Daer bleef dus aen zyn' mededinger niet over dan te beproeven om de Keurvorsten te winnen en de belofte van hen te erlangen dat zy, na de dood van Maximiliaen, hunne stemmen aen Karel zouden geven: ook werd daer, reeds van vóór diens vertrek naer Spanje, alles toe aengeleid en ingespannen. Het voornaemste, of liever het eenigste middel, was het geld waermede, in dien tyd vooral, grooten en kleinen konden omgekocht worden: ja, maer Frans I had reeds in stilte de voorbaen genomen, met zulk gevolg dat, eer het jaer 1517 ten einde geloopen was, hy op vier stemmen van de zeven, derhalve op de meerderheid rekenen mogt⁽¹⁾.

(1) Toen ter tyd bestond het kies-collegie nog uit zeven leden. Zie ons vyfde Deel, bl. 239.

[p. 299]

Het kon echter niet missen of die heimelyke werking moest eerlang uitlekken, en dan werd de vraeg wie der beide mededingers de meeste zeilen uit zou kunnen zetten om den andere voorby te stevenen. Karel zond weldra zynen tresorier Jakob Villinger met honderd duizend dukaten tot zyn' grootvader⁽²⁾ die, tegen 't begin van Oogstmaend, eenen ryksdag te Augsburg beschreven had, onder voorwendsel van krygsmiddelen te beramen tegen eenen aenval der Turken, waer men meê bedreigd was; doch veeleer om door magt van geld alsmede door groote beloften de stemmen der Keurvorsten, reeds verkocht, weêr af- en in te koopen ten voordeele van Karel. De markgraef Joachim van Brandenburg was de begerigste; hy vroeg de hand der Infante Catharina⁽³⁾ voor zynen zoon, met eenen

(2) Zie den zakelyken inhoud van eenen brief, door Maximiliaen, den 18 Mei 1518, aen Karel geschreven, by Gachard, Rapport sur les Archives de Lille, bl. 146-49; en eenen anderen brief van 24 Mei, by Mone, Anzeiger für Kunde der teutschen Vorzeit, jaergang van 1836, col. 48.

(3) Karels jongste zuster. Zie hiervoren, bl. 207, aenteek. 2.

[p. 300]

bruidschat van zeventig duizend gulden, eene gift van dertig duizend (beide sommen te betalen op den dag van den keus), en eene lyfrent van acht duizend, behalve nog andere duizenden voor zyne raedslieden: op deze voorwaerden gaf hy schriftelyk zyn woord van Maximiliaens kleinzoon te zullen kiezen⁽¹⁾. Joachims broeder, de Keurvorst van Maintz⁽²⁾, werd niet minder wel bedeeld: kortom, de toegezegde sommen, zonder hetgeen reeds te Augsburg afgeteld was voor reis- en verblyfkosten, beliepen te samen boven het half miljoen goudguldens⁽³⁾, welke heden meer dan zeven

(1) De markgraef had zyn woord insgelyks gegeven aen Frans I, maer dat moest hy nu intrekken. Zie deze en andere byzonderheden in het geleerd opstel van Mignet, getiteld Rivalité de François I^er et de Charles-Quint, voorkomende in de Revue des deux Mondes, jaergang van 1854, bl. 209-228. Zie mede eene reeks van brieven uit Augsburg geschreven aen Margareet en anderen, hy Mone, Anzeiger, enz. col. 15-37; alsmede den inhoud van andere brieven, by Gachard, Rapport sur les Archives de Lille, enz. bl. 149-155.

(2) Adelbrecht van Brandenburg die, den 9 Maert 1514, den aertsbisschoppelyken Stoel van Maintz beklommen had.

(3) De goudgulden had, in 1518, de metallieke weerde van fr. 10,64, door het cyfer 5 te vermenigvuldigen, om tot de betrekkelyke geldwaerde van onzen tyd te komen. Zoo berekent het ook Mignet, bl. 224, aenteek. 1.

[p. 301]

en twintig miljoenen francs zouden uitmaken⁽¹⁾. Ook mogt Jan van Courteville⁽²⁾ den 1^sten September schryven aen de aertshertogin Margareet, toen weêr hersteld in haer gezag van Landvoogdes⁽³⁾, dat alles te Augsburg gunstig afgeloopen was, dewyl vyf der zeven Keurvorsten plegtiglyk hunne stemmen aen haren neef beloofd hadden. Slechts twee, de aertsbisschop van Trier en de

(1) Zie de rekening van Courteville, by Gachard, bl. 152-55. Zie mede andere rekeningen by Mone, col. 407-411.

(2) Deze edelman was te voren eerste Sommelier geweest van wylen koning Philip-den-Schoone, en was thans in den dienst beide van Karel en Maximiliaen, met den titel van diens laetsten Kamerling.

(3) Na de dood van Claudius Carondelet, President van den Priveën-raed, overleden den 31 Mei 1518, en van Jan Le Sauvage, des konings Kanselier, overleden den 7 Juny van het zelfde jaer, twee voorname tegenstanders van Margareet, werd deze hier op nieuw aen het hoofd der regeering gesteld, met een jaergeld van 20,000 pond. Zie Le Glay, Correspondance, II, bl. 372, en Van den Bergh, III, bl. 140.

[p. 302]

hertog van Saksen toonden zich nog weigerig; maer men zou ze wel overhalen of, zoo niet, hen laten pruilen, en voortgaen⁽¹⁾.

Zoo verre stonden de zaken, toen keizer Maximiliaen, den 12^den January 1819, uit deze wereld schied⁽²⁾, en het worstelperk aen de twee mededingers voor goed heropende. Wy zullen niet verder intreden in de velerlei listen en poogingen van wederzyde aengewend om malkander den voet te ligten⁽³⁾. Beide gebruikten hunne doortraptste edellieden om de gemoederen te bewerken; maer Karel werd inzonderheid wel gediend door zyne moei Margareet die, als de dochter des verstorven keizers, den meesten invloed onder de duitsche vorsten bewaerd had, en dien met zoo veel beleid als

(1) Zie de oorkonde by-Mone, col. 15.

(2) Hy stierf te Wels, een stedeken van Hoog-Oostenryk, in 't zuidwesten van Linz, oud zynde ongeveer zestig jaren. Zyne tweede gemalin was overleden in 1510.

(3) Men kan dat alles in 't lang opgehaeld vinden by Mignet, bl. 228-257. - Zie mede den inhoud veler brieven, by Gachard, Rapport, bl. 156-189; en vele andere brieven, by Mone, col. 17-37; item col. 118-136, it. col. 283-297, en eindelyk col. 396-411.

[p. 303]

yver wist uit te oefenen. Nogtans was alles, door die wederzydsche en strydige werking zelf, meer dan ooit in het onzekere, toen het beslissend oogenblik aenkwam. Het kies-kollegie was te Frankfort beroepen⁽¹⁾ voor den 17^den Juny. Des anderen dags begonnen de voorloopige plegtigheden⁽²⁾, om vervolgens tot de beraedslagingen over te gaen. De volksroep van nagenoeg heel Germanié had, in den tusschentyd, zich luidruchtig geüit tegen den koning van Frankryk, die voor de Duitschers een vreemdeling was en als dusdanig van der hand diende gewezen te worden. Men was zoo afkeerig niet van onzen Gentenaer, als zynde hy zelf, door zyne vaderlyke voorouders, van duitschen bloede; doch men vreesde Karels overgroote magt, en zou liever aen het hoofd des Ryks eenen vorst gezien

(1) Namelyk door den aertsbisschop van Maintz, wien zulks, als Groot-Kanselier des keizers voor de zaken van Duitschland, toekwam. Zie ons vyfde Deel, bl. 233, aenteek. 1.

(2) Volgens de Gouden - Bulle, van 1356 (zie ons vyfde Deel, bl. 238), moesten de Keurvorsten eerst Mis hooren in Sint-Bartholomeus kerk, en daerna zweren dat zy, voor den keus, de inspraek van hun geweten volgen zouden.

[p. 304]

hebben minder hoog in zyn wapens. Deze dubbele gezindheid was aen Frans I niet onbekend: ook werkte hy, sedert eenigen tyd, om, byaldien de meerderheid van stemmen op hem niet te brengen ware, Karel dan toch ook uitgesloten en iemand anders in zyne plaets gekozen wierde.

Den 28 Juny kwamen de keurvorsten byeen. De aertsbisschop van Maintz voerde eerst het woord, en deed de redenen gelden waerom men, zonder de belangen des Ryks te krenken, den franschen koning tot den troon niet mogt roepen. Na dezen kerkvoogd sprak de aertsbisschop van Trier die, van zynen kant, de nadeelen opsomde welke uit den keus van Karel te verwachten stonden, en vervolgens aendrong op de bevoegdheid van koning Frans I om Duitschland te beschermen tegen alle vyanden en gevaren. Nogtans eindigde hy met te zeggen dat, indien men geenen vreemdeling wilde kiezen, Karel, als koning van Spanje, zoo wel als die van Frankryk, voor dusdanig beschouwd moest worden, en dat men dan beter zou doen zyne stem te geven aen eenen vorst uit de magtige huizen van Saksen, van Brandenburg of van Beijeren⁽¹⁾. Deze raed zou misschien byval hebben

(1) De redevoeringen van beide kerkvoogden staen by Sleidanus, de Statu religionis et reipublicae sub Carolo Quinto. Uitgave van Straetsburg, 1556, bl. 9 verso, vlgg.

[p. 305]

gevonden, hadde Frederik de Wyze, hertog van Saksen, zich daer willen naer voegen; doch verre van daer: hy nam in tegendeel het woord om de redenen van den Trierschen Keurvorst te wederleggen, en verklaerde ten laetste zyne stem te geven aen den koning van Spanje, mits deze beloofde de vryheden des duitschen Ryks te zullen eerbiedigen en waerborgen⁽²⁾. Frederiks voorstel werd door de anderen toegejuicht, zelfs door den aertsbisschop van Trier en, nog den eigen avond, noemden de zeven kiezers Karel van Oostenryk tot Roomsch-Koning en toekomstigen keizer onder den naem van Karel den Vyfde⁽³⁾. Dit alles werd

(2) Zie Sleidanus, en Robertson, II, bl. 71-72. - Eene dusgenaemde Capitulatie, in 34 artikels begrepen, werd door Karels kanselier te Frankfort aengenomen den 3 July, en sedert door hem zelven, op den dag zyner krooning, te Aken bezworen. Zie de oorkonde by Du Mont, IV, P. I, bl. 298-304.

(3) Zyn laetste voorganger van dien naem was Karel IV van Luxemburg, overleden in 1378.

[p. 306]

aenstonds beschreven en de oorkonde, in den vorm van keurvorstelyk decreet⁽¹⁾, overhandigd aen Lodewyk van Beijeren, die ze naer Spanje zou dragen met verzoek aen Karel van zoo haest mogelyk naer Duitschland te komen, om gekroond te worden⁽²⁾.

De tyding van hetgeen te Frankfort verrigt was, kwam te Brussel aen den 30 Juny, en werd met geestdrift ontvangen. De Belgen, zonder onderscheid, triomfeerden in de verheffing van hunnen vorst en landgenoot; zy werd gevierd in alle de steden door feesten en vreugdebedryven; de Staten zonden gezantschappen naer Spanje om den nieuwen Roomsch-Koning geluk te wenschen, en stemden ruime hulpgelden om de kosten zyner krooning te bestryden⁽³⁾.

Karel was te Barcelona, toen hy, den 6 July het nieuws van Frankfort vernam door zynen Secre-

(1) Zie daer den tekst van by Du Mont, IV, Part. I, bl. 296, vlgg.

(2) Zie Mignet, bl. 257-263, en Pont. Heut. bl. 183, vlg. - Zie mede een omstandig, doch niet in alles nauwkeurig verslag van Karels verheffing tot Roomschkoning, by Butkens, Supplément, I, bl. 55-100.

(3) Zie Vandervynckt, bl. 93.

[p. 307]

taris Jan de le Sauche; doch eerst op het einde van November kwam de Paltzgraef, als afgezant der Keurvorsten, hem zyne verheffing plegtiglyk aenkondigen⁽¹⁾. De vreugd was groot in het Hof, waer luisterlyke feesten gevierd werden; maer de oorzaek dier feesten verwekte by 's konings onderdanen geheel andere gevoelens. De volkshaet tegen de Nederlanders werd er nog heviger door; want men voorzag dat de vorst eerlang de Pyreneën of de zee over zou trekken om bezit te nemen van het Duitsche Ryk, en dat Spanje nog meer dan te voren de prooi zou worden van hebzuchtige vreemdelingen. Inderdaed, Karel bereidde zich om naer Valencia⁽²⁾ te gaen, alwaer hy nog niet erkend en gehuldigd was; maer nu keerde hy haestiglyk naer het Noorden, voornemens zynde de kusten van Gallicië te bereiken, om van daer naer Engeland over te steken, en vervolgens door onze provinciën

(1) Sandoval stelt de aenkomst van den Paltzgraef op den 22^sten Augusty; maer Ferreras wederlegt dat, en het blykt overigens uit eenen brief van Petrus Martyr, gedagteekend den 30 November, dat Ferreras gelyk heeft. Zie Petri Martyris Epist. 648.

(2) Hoofdstad van het oude koningryk diens naems, op de oostelyke zeekust van Spanje.

[p. 308]

naer Duitschland te trekken. Dit voornemen kon echter zoo spoedig niet uitgevoerd worden als de vorst verlangde, dewyl, in het midden van den winter de zeereis te gevaerlyk was. Hy wilde daerenboven de Cortès vergaderen om nieuwe hulpgelden te verzoeken, en riep die, tegen het einde van Maert 1520, byeen, niet in eene stad van Castielje, als de gewoonte meêbragt, maer te San Jago van Compostella, tot groot misnoegen van Toledo, Salamanca en andere steden die, in haren wrevel, zich aldra tot eene junta of bondschap vereenigden, en zich opentlyk verklaerden tegen des konings geldbede en tegen de vergadering van 's lands Staten in de pasgemelde stad van Gallicië. Het kwaed ging reeds zoo ver, dat, toen Karel Valladolid verlaten zou, het opgeruide volk hem den pas wilde afsnyden, en dat zyne lyfwacht er door moest slaen om hem en den heer van Chièvres den weg open te maken⁽¹⁾. Onze vorst ging niet te min voort in zyn opzet; zyne Spaensche Koningryken stonden by hem voortaen op den achtergrond; hy wilde als keizer den hoofdrol spelen, en

(1) Zie Ferreras, bl. 489.

[p. 309]

wat ook de Castiljanen morden of tegenwerkten, hy zou ze wel bedwingen en doen zwichten.

De vergadering der Cortès had dan plaets te Sint-Jakob. Zy werd, den 1^sten April, door den koning zelf geopend, die de reden zyner aenstaende afreis uitlegde, vervolgens aendrong op de kosten welke hem te doen bleven en, ten slotte, verzocht dat men hem door eene vrywillige geldgift ter hulp kwame. Dit laetste klonk de afgeveerdigden der steden zeer kwalyk in het oor: die van Toledo en van Salamanca vooral dorsten zich daaromtrent zoo stoutelyk uiten, dat de koning aen de laetsten verbood de volgende zittingen by te woonen, en de eersten op zekere wyze in ballingschap deed gaen, met bevel aen hunne medeburgers van andere procuradores in hunne plaets te zenden⁽¹⁾.

Hierdoor gedurende eenige dagen onderbroken zynde, werden de Cortès voor den 14^den April beroepen te Corunna⁽²⁾; maer in stede van daer nieuwe afgeveerdigden van Toledo te zien verschynen, hoorde men weldra dat de burgery er in

(1) Zie Ferreras, bl. 490, vlgg.

(2) In 't fransch la Corogne, stad en zeehaven op de noordwestelyke kust van Gallicië.

[p. 310]

vollen opstand was, dat zy de ballingen aen haer hoofd geroepen en de omliggende steden getokkeld had om haer voorbeeld te volgen. Zulks belette echter niet dat de overblyvende leden der Staten, met vrees bevangen, en om verdere onheilen voor te komen, eene hulp toestemden van twee honderd miljoenen maravedis⁽¹⁾ of dry miljoenen francs, op dry jaren af te tellen, wat echter niet door allen gelykelyk ingewilligd werd⁽²⁾.

Hiermede werden de Cortès gesloten, want de Nederlandsche vloot was aengekomen⁽³⁾ om den koning en zyn gevolg af te halen. Eenige hovelingen raedden Karel niet te vertrekken voor aleer hy den oproer van Toledo gedempt en belet hadde voort te kankeren; maer de heer van Chièvres

(1) De maravedi, eertyds eene koperen munt, is heden niet meer dan eene ideale geldweerde van anderhalven centiem.

(2) Zie Ferreras, bl. 493.

(3) Karel had zyne moei Margareet verzocht zeeuwsche en andere schepen naer Spanje te zenden. Zie hoe aen dit verzoek voldaen werd, en welken voorraed men meêgaf aen velerlei visch, omdat de reis in den Vasten viel, by Gachard, Rapport sur les Archives de Lille, bl. 311 en 313.

[p. 311]

vreezende terug in het hart van Castielje te keeren, waer hy zoo hatelyk was, zocht slechts weg te zyn en deed ook zyn' meester tot de reis besluiten. Echter moesten zy nog toeven uit hoofde van onstuimigen tegenwind; doch zoo haest de zee stiller was geworden, scheepte de koning in, den 19 Mei 1520, en ging den volgenden dag onder zeil, na het Regentschap van Castielje te hebben toevertrouwd aen den Kardinael van Tortosa, en dat van Arragon aen don Juan de Lanuza⁽¹⁾.

De voornaemste reden waerom Karel zyn vertrek zoo overhaestte, was dat hy zyn' oom koning Hendrik van Engeland wilde zien en spreken, alvorens deze zich naer Frankryk begave, waer hy een bezoek aen Frans I toegezeid had, dat eerlang plaets moest hebben en achterdocht gaf aen onzen vorst. Zyne reis was voorspoedig: den zesden dag zette hy voet aen land te Sandwich⁽²⁾, waer de beruchte kardinael Wolsey, Hendriks eerste minister, hem verwachtte. De koning zelf kwam zynen neef te gemoet tot Douvres. De beide vorsten ble-

(1) Zie Ferreras, bl. 494-95.

(2) Engelsche zeestad, beoosten Canterbury.

[p. 312]

ven niet lang te samen, vyf dagen slechts⁽¹⁾, doch zy waren voor Karel genoeg om den Engelschman, op verre na zoo wys en zoo voorziende niet als hy begerig en eerzuchtig was, op zyne hand te brengen. Den laetsten dag van Mei vertrokken zy alle twee: Karel naer onze landen, Hendrik naer Calais, waer hy des anderdags, 1 Juny, aenkwam met zyne gemalin en zyne hovelingen, of liever met alles wat Engeland grootst, rykst en edelst had. Hy koos zyn verblyf in het slot van Guines⁽²⁾, terwyl Frans I, die denzelfden dag met een niet min luisterlyk gevolg derwaert gekomen was, het kasteel van Ardres⁽³⁾ betrok. Tusschen die twee stedekens in werd, van wederzyde, een kamp opgeslagen, welks tenten, met gouden laken behangen, tegen de zon op schitterden⁽⁴⁾, en eene plaets bepaeld

(1) Zy bragten die door te Canterbury hy de koningin Catharina van Arragon, Karels moei.

(2) Guines, een paer mylen bezuiden Calais, hoorde, even als deze stad, nog toe aen Engeland.

(3) Ardres, eene myl verder van Calais, behoorde aen Frankryk.

(4) Van daer de naem van Champ-du-Drap-d'Or, zoo vermaerd in de Geschiedenis.

[p. 313]

waer de beide koningen in gesprek zouden treden. Dit deden zy den 7 Juny met zoo veel pracht als ieder uitkramen kon, en gaven vervolgens wederzydsche gastmalen en ridderspelen⁽¹⁾, waer bykans zoo veel geld meê verteerd werd als Karel had besteed om keizer te worden. Eindelyk, na vyfen-twintig dagen in vreugd en schynbare vriendschap te hebben doorgebragt, zonder dat de een op den ander met der daed iets hadde gewonnen, scheidden de beide vorsten, en Hendrik VIII keerde naer Calais. In het bygelegen Grevelingen, op Belgischen bodem, bezocht hy zyn' neef en sloot met hem een nieuw verbond, waer meer staet op te maken was dan op de uiterlykheden van de afgeloopen koninklyke byeenkomst.

Karel die, ook den 1^sten Juny, te Vlissingen ontscheept was, had in den tusschentyd Brugge en Gent bezocht, en 's lands Staten te Brussel opgeroepen, alwaer hy, van Grevelingen weêrgekeerd zynde, de Keurvorsten ontving komende hem plegtiglyk uitnoodigen om zich te laten kroonen. Dit

(1) De byzonderheden verdienen gelezen te worden in de Mémoires van Fleurange (chap. 68) die de feesten bywoonde.

[p. 314]

moest, in den regel, te Aken geschieden⁽¹⁾; maer dewyl deze stad op dat oogenblik door de pest besmet was, toefde men nog eenigen tyd, dien Karel doorbragt met het bezoeken van Mechelen en andere steden, Den 20 September nam hy zyn afscheid van de algemeene Staten, te Antwerpen vergaderd. Daer bedankte hy hen voor de ruime hulpgelden hem toegestaen⁽²⁾; voorts sprak hy van zyne aenstaende reis naer Duitschland en naer Spanje, en maende hen aen tot eensgezindheid, byvoegende dat hy noode onze provincien verliet, waer steeds zyn hart naer trok als naer zyn vaderland; maer

(1) Namelyk volgens de Gouden-Bulle; maer sedert heeft men daer van afgezien, omdat Aken zoo goed als op het noordelyk uiteind van het Ryk gelegen was, en heeft de krooning ook in andere steden plaets gehad, veelal te Frankfort. Keizer Karels broeder Ferdinand is zelfs de laetste geweest die te Aken gekroond werd.

(2) Vlaenderen en Brabant hadden ieder eene hulp beloofd van 150,000 pond of gulden (zynde alsdan weerd fr. 4-22) gedurende dry jaren; Henegau had er 20,000 vergund; Valencyn, 5,000; Mechelen, 2500, de dry laetsten in twee jaer op te brengen, enz. Zie Henne, Hist. de Charles-Quint, II, bl. 319.

[p. 315]

dat hy, ofschoon afwezig, toch immer zyne Belgische onderdanen indachtig zou wezen⁽¹⁾.

Den 23 October zou de krooning in de keizerlyke stad Aken plaets hebben. De Nederlandsche provinciën droegen er vrywillig en bereidwillig de kosten van. Karel vertrok derwaert met zyne moei Margareet, met den bisschop van Luik, de prinsen van Oranje en van Chimai, de graven van Nassau, van Buren, van Hoogstraeten, van Egmont, van Hoorn, enz. den heer van Chièvres en eene menigte andere zoo Spaensche als Belgische edellieden, allen op hun best uitgedoscht. De vorst deed zynen intrede den 22 October⁽²⁾, en bereidde zich tot de plegtigheid van den volgenden dag. Kort na middernacht werden de deuren van O.L.V. kerk bezet van gewapende mannen om het volk buiten te houden, dat anders geene plaets zou gelaten hebben voor het groot getal van heeren en vorsten tot de krooning uitgenoodigd of moetende daer

(1) Zie Henne, bl. 322.

(2) Zie er de beschryving van in de Bulletins de la Commiss. d'Histoire, 2^e série, XI, bl. 218, vlgg. of breedvoeriger in het Supplément van Butkens, I, bl. 81-89.

[p. 316]

ambtshalve by tegenwoordig zyn. Omstreeks zeven uren, begaf zich Karel van uit het paleis⁽¹⁾, in aertshertogelyke kleedy en voorgegaen van geheel zyn hof, naer de kerk, alwaer de dry geestelyke Keurvorsten hem inhaelden en begeleidden tot aen den gouden zetel voor het hoog-altaer geplaetst. De aertsbisschop van Keulen zong de Mis, bygestaen van zyne twee ambtgenooten, den aertsbisschop van Maintz diaken, en dien van Trier subdiaken. Vóór het Evangelie werd de gebruikelyke Litanie gezongen, waerna Karel, in de handen des Keulschen kerkvoogds, den gewoonen eed deed van in het katholyk en apostelyk geloof te zullen volharden, de heilige Kerk en hare dienaers beschermen, het Ryk met geregtigheid bestieren, krachtdadig verdedigen, bewaren en vermeerderen, weduwen en weezen voorstaen, eerbiedig en gehoorzaem zyn aen den Roomschen Stoel⁽²⁾, enz. Alsdan gezalfd

(1) Of het stedelyk Raedhuis, op welks plaets, wil men, het paleis van Karel den Groote gestaen had, dat door de Noordmannen verwoest werd. Zie ons derde Deel, bl. 480.

(2) Het formulier is vry wydloopig; wy geven er slechts den zakelyken inhoud van.

[p. 317]

zynde op hoofd, borst en schouders, begaf hy zich in eene zy-plaets om de keizerlyke gewaden aen te trekken, een wit zyden dalmatiek⁽¹⁾, met peerlen en diamanten omzoomd, een gouden stool en een purperen mantel bestikt met den arend. Aldus kwam hy weder tot voor den autaer, alwaer de dry geestelyke Keurvorsten hem het zweerd van Karel den Groote aengordden, den scepter en den wereldbol overhandigden, en eindelyk de gouden kroon op het hoofd zetten. Daerna klom de koning naer eene boven-gaendery, waer hy geplaetst werd in den steenen zetel zyns grooten voorzaets⁽²⁾, en met pasgemeld zweerd verhief hy zestig edellieden tot de ridderlyke weerdigheid. Daerop volgde het Te Deum met de gewoone offerhande van tien dukaten op het autaer⁽³⁾, en eindelyk trok de stoet weder naer het paleis, op welks groote zael het prachtig feestmael gehouden werd,

(1) De keizer werd, in de heilige Kerk, beschouwd als Diaken. Zie daerover Thomassinus, Vet. et Nov. Eccles. Discipl. I, Lib. II, cap. 52, num. 1; en Lib. III, cap. 64, num. 9.

(2) Dit verbeeldde des keizers investituer.

(3) Zie van dit alles veel meer by Butkens, bl. 89-94.

[p. 318]

naer de voorvaderlyke gebruiken: het is te zeggen dat de hooge hofbeambten des keizers tafel dienden⁽¹⁾, en dat het volk er ook zyn deel van had. Dit mogt snyden, naer genoegen, aen eenen gebraden os opgevuld met velerlei gevogelte. Dry fonteinen stortten Rhynwyn in overvloed, van 's morgens vroeg tot 's avonds laet, voor de liefhebbers. Deze vonden al mede hun gerief in al de overschotten van spyzen, welke door de vensters op het marktplein geworpen werden, zonder nog te spreken van het gouden en zilveren geld dat naer beneden regende, toen alle de plegtigheden afgeloopen waren⁽²⁾.

Kort daerna trok de keizer⁽³⁾ dieper Duitschland in, immer bekommerd met de zaken van

(1) Zie ons vyfde Deel, bl. 234-35, en de aenteekeningen.

(2) Zie daer insgelyks meer van by Butkens, bl. 95, vlgg. en in de Bullet. de la Commiss. d'Hist. bl. 222-23.

(3) Wy geven hem wederom in 't vervolg dien titel, ofschoon hy eigentlyk maer Keizer werd in 1530, gekroond geworden zynde door paus Clemens VII. Tot dan nam Karel, in zyne diplomen, slechts den titel van gekozen Keizer der Romeinen, altyd vermeerder des Ryks, koning van Germanië, van Castielje, enz.

[p. 319]

Spanje, dat hy in eenen deerlyken toestand gelaten had, en waer hy sedert niet dan kwade tydingen van ontving. De kardinael van Tortosa, alhoewel de eenigste vreemdeling die het algemeen vertrouwen der Castiljanen bezat en dien zy beminden, had den opstand van Toledo niet kunnen tegenhouden noch zyne verspreiding beletten. Aldra hadden de voornaemste steden dezelfde vaen opgestoken, eene junta gemaekt en burgerbenden gewapend onder den naem van Communeros, tegenovergesteld aen dien van Cavalleros, waermede men de koninklyke krygslieden beduidde. Overal verjoegen de eerstgenoemden Karels ambtenaren en bedienaers van het regt, om die door anderen op eigen gezag te vervangen⁽¹⁾. Meer dan eens haelden zy de overhand op hunne tegenstanders, en raekten zelfs boven te Valladolid, den zetel der regeering, van waer de kardinael genoodzaekt werd de vlugt te nemen naer het bygelegen Rioséco⁽²⁾. In 't begin van September 1520, vergader-

(1) Zie Ferreras, bl. 497.

(2) Of, voluit, Medina-del-Rio-seco, dat is van den droogen stroom, om het te onderscheiden van andere Medina's. Verre echter van den wyzen kerkvoogd kwaed te doen of te willen, zonden de oproerigen hem 's anderdags zyne huisbedienden en rytuigen achterna, hetgeen zy anders voor niet éénen Nederlander zouden gedaen hebben. Zie Vandervynckt, bl. 94, en Ferreras, bl. 519-20.

[p. 320]

den de oproerigen te Tordesillas, de verblyfplaets van Karels moeder, welke zy in hare weerdigheid erkenden en, handelende in haren naem, schaften zy de laetste bede af, door de Cortès van Corunna toegestemd; zy vroegen de spoedige wederkomst des konings en de volstrekte uitsluiting der vreemden uit alle openbare ambten; zy bepaelden de lasten die het land in 't vervolg zou op te brengen hebben; zy herstelden het vorstelyk domein op den ouden voet, met besprek dat daer voortaen niets meer van afgescheiden wierde ten nutte der edellieden; zy hervormden den regtshandel, en namen nog vele andere besluiten tot vermeerdering der stedelyke vryheden, tot besnoeijing der koninklyke magt en tot afbreuk van den invloed des adels. Op zulke voorwaerden zouden de communeros zich onderwerpen en tot Karels gehoorzaemheid wederkeeren⁽¹⁾.

(1) Zie Mignet, bl. 279-80, en Petrus Martyr, Epist. 686.

[p. 321]

De keizer, voor en na van dat alles onderrigt, bad reeds een plan bedacht om de volksgisting te dooven en om den misnoegden adel te winnen. Hy noemde, tot mede-regenten van den kardinael, twee der rykste en vermogendste heeren van Spanje, den Constabel don Jnigo de Velasco en den Admirael don Fadrique Henriquez, met bevel van aen de steden te laten weten dat de laetste bede ingetrokken was, dat de lasten zouden teruggebragt worden op den ouden voet, en de eerambten voortaen gegeven aen de verdienstelykste landzaten, waerdoor de dubbele reden van opstand of tegenwerking kwam te vervallen. De beide heeren beantwoordden volmaektelyk aen 's keizers inzigten, en hadden niet veel moeite om de edellieden en Grooten op zyne hand te brengen; maer de oproerige steden, weinige uitgezonderd, bleven halsstarrig, willende alle hare vragen toegestemd, ja tot onveranderlyke grondwet erkend, eer zy den nek buigen zouden⁽¹⁾. Hier bleek nog eens het onverstand der volksgemeenten, die uit koppigheid alles waegden, liever dan de voorstellen der

(1) Zie dat alles breedvoerig verhandeld by Ferreras, bl. 520-27.

[p. 322]

mede-regenten te aenveerden, welke anders zeer voldoende waren. Het pleit moest dan weder door de wapens beslist worden; doch nu zag men weldra het leger der koningsgezinden van dag tot dag aengroeijen en in staet worden om dat der communeros het hoofd te bieden. De worsteling duerde vier maenden, gedurende welke vele plaetsen veroverd, vele sloten bezet, en de oproerigen zoo goed als omringd of van elkander afgesneden werden: toen, in Maert 1521, de communeros van Valladolid om den weg weêr open te maken, eene bygelegen stad, met name Torre de Lobaton⁽¹⁾, overvielen, en ze na dry dagen bestormens ingenomen hebbende, aen de plundering prys gaven⁽²⁾.

Dit voordeel strekte tot hun ongeluk; want terwyl de krygsknechten, in groot getal, met den buit dien zy gemaekt hadden naer huis liepen om hem te bergen, verzamelden de cavalleros al hunne magt, zoodat zy in korten tyd sterk genoeg waren om een afdoenden veldslag te leveren. De voornaemste opleider der communeros, Juan de

(1) Eene kleine stad bewesten Valladolid, door haren bynaem onderscheiden van andere Torres.

(2) Zie Ferreras, bl. 552-53.

[p. 323]

Padilla, zag, nu het te laet was, dat hy met het overschot zyner manschap de ingenomen stad niet houden kon; hy moest derhalve beproeven om zich by andere burgerbenden aen te sluiten, en den 23 April beval hy naer Toro⁽¹⁾ te trekken; ja, maer dit werd hem betwist door de koningsgezinden die, ruim te halver wege, in een plein naby Villalar⁽²⁾, den vyand stuitten en aenrandden. De communeros hadden dit mael alles tegen: de ruitery ontbrak aen hunnen kant, de grond was drassig, de regen plaste sedert den vroegen morgen, en, tot overmaet van onspoed, een hevige wind sloeg hun het water in 't aenzigt, dusdanig dat zy half verblind en staende tot boven de kuiten in 't slyk, nauwelyks gebruik konden maken van hunne wapens. Ook werd het geen middag of alles was verloren: het geschut ontweldigd, een groot deel der voetgangers gesneuveld, nog veel meer gekwetst of gevangen genomen, Juan van Padilla met twee andere legerhoofden in de handen der overwinnaers⁽³⁾, en de volkszaek voor lang verspeeld,

(1) Aenzienlyke stad, 12 mylen bewesten Valladolid.

(2) Een vlek tusschen de pas genoemde twee steden.

(3) Zy betaelden het alle dry met de dood.

[p. 324]

zoo niet voor altyd. Trouwens, het gevolg der nederlaeg van Villalar was, dat het verbond der communeros in duigen viel, de burgerbenden verliepen, de steden zich de een na de andere onderwierpen, Toledo alleen uitgezonderd, en dat de koning voortaen vrymagtiger werd dan hy ooit geweest was⁽¹⁾.

Doch Karel had, op dat oogenblik, reeds andere beslommeringen.

(1) Zie Ferreras, bl. 555, vlgg. Zie mede Petrus Martyr, Epist. 720, en Pont. Heut. bl. 188-94.