Vaderlandsche historie. Deel 8

[p. 533]

Veertiende hoofdstuk.

karels krygstogt naer zwitserland. - stryd van granson. - des hertogs nederlaeg en verlies van al zyne schatten. - herstel van karels leger. - onbereidwilligheid der belgische onderdanen. - veldslag van murten, en nieuwe nederlaeg. - lorreynen herwonnen door hertog rené. - nancy gaet over aen rené, en wordt door karel op nieuw belegerd. - slag van nancy. - karels dood.

1476-1477.

De verovering van Lorreynen en diens vereeniging aen zyne andere Staten was voor Karel eene schoone uitkomst van een jaer, geheel met krygvoeren doorgebragt. Hadde hy al weinig eer gehaeld uit zyn beleg van Neuss en uit zyn verbond met Engeland, hy mogt zich nu toch verheugen den overlast van magtige vyanden te hebben afgeschud, en hield, by slot van rekening, een aenzienlyk hertogdom in zyne handen. Ook twyfelde niemand of de vorst zou daer voor het oogenblik meê te vrede zyn gebleven, en zyn leger hebben afgedankt, of

[p. 534]

ten minste eenige maenden laten uitrusten, gelyk het waerlyk noodig had na zoo veel arbeids. Het was daerenboven in 't put van den winter, derhalve geen tyd om den kryg voort te zetten of een nieuwen veldtogt aen te vangen. Maer neen, rusten of laten rusten, dat kon hertog Karel niet meer; daer was iets dat hem opzweepte; hy moest in beweging zyn en blyven; hy moest vechten en woelen, al ware het slechts om de zwarte gedachten van Trier en van Neuss uit zyn hoofd te zetten. Wat deed hy dan? Hy liet ja zyne krygsbenden voor dry, vier weken uiteengaen, doch met bevel van tegen het midden van January weêr te Toul⁽¹⁾ vergaderd te zyn, en waerom? Om tegen de Zwitsers op te trekken.

De Zwitsers, 't is waer, hadden het by Karel leelyk verbruid, zyne tegenkanters geholpen, zyne landen afgeloopen, zyne bondgenooten bevochten⁽²⁾, en allerlei teekens van moedwil gegeven⁽³⁾. Maer nu zy zagen dat de hertog met keizer en ko-

(1) Aenzienlyke stad van Lorreynen, bewesten Nancy.

(2) Inzonderheid den graef van Romont, waer aenstonds spraek zal van zyn.

(3) Zie daer meer van by Barante, VIII, bl. 184, vlgg.

[p. 535]

ning bestanden gesloten, en dus de handen weêr ruim had, nu zouden zy ook geerne zich met hem verstaen, ja en zelfs veel toegegeven hebben, om door zoo magtig eenen vorst niet aengerand te worden. Zy zonden hem dan gezanten, ten einde van vrede te spreken en hem voor oogen te stellen dat hy hoegenaemd geen nut kon trekken uit eenen oorlog tegen hen: ‘Daer is weinig by te winnen, zeiden de Zwitsers; ons land is arm en brengt niets voort! Onze krygsgevangen, indien gy er maekt, zyn buiten staet van groote rantsoenen te betalen; want daer is meer zilvers aen de sporen uwer ruiters en aen de toomen hunner peerden, dan gy er in al onze kantons vinden zult.’⁽¹⁾

Zoo spraken ook Karels beste vrienden, zyne vertrouwdste edellieden, de markgraef van Baden, tevens heer van Neuchâtel⁽²⁾, wiens eigen zoon in Karels dienst was, en andere wyze vorsten. Maer Karel luisterde naer geenen goeden raed: hem dacht dat hy slechts te willen had om heel Zwit-

(1) Zie Commines, Liv. V, chap. 1.

(2) In Zwitserland zelf, maer onder eenen byzonderen heer staende, en tot de verbonden kantons niet behoorende.

[p. 536]

serland meester te worden, en zyne magt uit te breiden tot tegen de Alpen, alwaer hy dan raken zou aen de Stalen der hertogen van Savoye en van Milaen, met wie hy in de beste verstandhouding was, en met wier hulp by nog verder zocht te komen. Doch wat onzen vorst meest van al verhardde in zyn roekeloos opzet, was dat de koning van Frankryk hem er wilde van afkeeren. Karel kon zich niet opdringen dat zyn leenheer bekwaem was hem goed te willen: ook had hy tot stokregel, immer het tegendeel te doen van hetgeen Lodewyk XI hem aenried, overtuigd zynde dat hy aldus zekerst in zyn eigen belang handelde. Zoo deed hy ook dit mael.

De hertog verliet Nancy den 11 January 1476, aen het hoofd van tien à elf duizend man, en kwam den 22^sten te Besançon in Franche-Comté⁽¹⁾. Hy had vroeger reeds zyn' stiefbroeder Antonis van Burgondië naer deze landen afgevaerdigd, om alwie tot den krygsdienst verpligt was op doodstraf in de wapens te roepen, en hem de Belgische ben-

(1) Zie de Dépêches des Ambass. Milan. bl. 265, en de meergemelde Addition, bl. 400, waer Karels optogt van dag tot dag aengeduid is.

[p. 537]

den onverwyld aen te brengen. Daerby bragt hem nog de graef van Romont⁽¹⁾ ongeveer vier duizend Savoyers tot hulp, terwyl hy mede zes duizend man uit het Meilandsche en Piémont aen zag komen⁽²⁾: zoodat Karels leger weldra klom tot nagenoeg veertig duizend stryders. En wat zyn geschut raekte, behalve de groote bombarden te Neuss gebruikt, had hy veldstukken in menigte uit Lorreynen meêgenomen: kort, zyn oorlogstuig was zonder weêrga. Jammer maer, en tot een nieuw blyk van Karels gekrenkte zinnen, by deze noodwendigheden bepaelde zich zyn tros niet: neen, als trok hy niet ten stryd maer te zegeprael, zoo was hy vergezeld of gevolgd van al zyne schatten en kostbaerheden. Schitterende wapenrustingen; zyden en fulpen tenten met good gestikt; ryke kerkgewaden, juweelen en allerlei kleinooden tot 's vorsten Kapel behoorende; heele wagens van gouden, zilveren en verguld tafelgerief; paedjen, hofdienaers, archiers

(1) In 't Latyn Rotundus mons. Het was Jacob van Savoyë, vierde zoon van wylen hertog Lodewyk, en graef van Romont in 't zuidwesten van Freyburg in Zwitserland.

(2) Zie Barante, VIII, bl. 203.

[p. 538]

gedost in scharlaken styf van borduerwerk: dit alles en duizend andere dingen sleepte Karel achterna, niet uit wellust of weekelykheid, neen, een slechte reisrok van gryze stof was zyne gewoone kleedy; maer om zyne grootheid ten toon te spreiden voor de gezanten van gansch de Christenheid welke dagelyks hem kwamen bezoeken, willende hy, als 't ware, by voorraed pronken met de uiterlyke teekens dier koninklyke en keizerlyke magt, waer hy meer dan ooit van droomde. Reeds was hy omringd van vorsten en groote heeren: Frederik prins van Tarenten en zoon des konings van Napels⁽¹⁾, de graef van Romont, de hertog van Kleef, Philip van Baden, de graef van Marles⁽²⁾, Lodewyk van Châtel-Guyon⁽³⁾, en ontelbare dappere en edele ridders, allen even gereed hun leven voor hem op te offeren.

(1) Deze koninklyke vorst hoopte Karels dochter te zullen trouwen, en was daerom zoo dienstveerdig.

(2) Namelyk Jan van Luxemburg, des graven zoon van Sint-Pol, en Vliesridder sedert 1473. Zie Reiffenberg, Histoire de l'Ordre, bl. 74.

(3) Deze was de zoon van wylen Lodewyk den Goede, prins van Oranje, en Vliesridder genoemd in 1468. Zie Reiffenberg, bl. 57.

[p. 539]

Des hertogs voorhoede stood onder het bevel des graven van Romont, die de eerste het Jura's gebergte⁽¹⁾ over- en Zwitserland in trok, alwaer hy eerlang Yverdun⁽²⁾ verraste. Alsdan lag Granson⁽³⁾ aen de beurt, met een sterk kasteel, dat bezet was door zeven of acht honderd man⁽⁴⁾. Intusschen had Karel, aen het hoofd zyns legers, den 6 February Besançon verlaten, en was over Jougne naer Orbe⁽⁵⁾ gekomen, van waer hy,

(1) Dat gebergte maekte de grenslyn tusschen Franche-Comté en het graefschap van Neuchâtel.

(2) Yverdun, aen het zuidelyk uiteind van Neuchâteller-meir, behoorde tot zyn graefschap, maer heulde met de verbonden kantons.

(3) Andere stad, aen hetzelfde meir gelegen, benoorden Yverdun.

(4) Deze waren uit het kasteel van Yverdun gekomen, en, na de Burgondiërs overrompeld en de stad in brand gestoken te hebben, naer het slot van Granson gevlugt.

(5) Twee stedekens, waervan het eerste in Franche-Comté ligt, bezuiden Pontarlier, en het laetste in Zwitsersch Waatland of Canton de Vaud, op eenen bergstroom van gelyken naem, die te Yverdun uitloopt in het meir van Neuchâtel. Zie, voor de datums, de Addition, bl. 400, en de Dépêches des Ambass. Milanais, I, bl. 275.

[p. 540]

den 19, vertrok regt naer Granson. Zyn eerste werk was storm loopen op den burg; maer hy verloor er twee honderd man by. Vyf dagen daerna beproefde hy op nieuw, met gelyken uitslag: die van binnen verweerden zich moediglyk, en dreven de Burgondiërs andermael terug, niet zonder hun groote schade te doen. Men ziet, het was een slecht begin voor Karel, die zich aen weinig of geenen wederstand had verwacht; maer de bezettelingen, van hunnen kant, den tyd niet gehad hebbende om lyftocht aen te schaffen, aten reeds haverbrood, want het koren ontbrak van de eerste dagen af. Lang konden zy het dus niet uithouden. Daerby verloren zy hunnen hoofdman Joris van Stein, die ziek viel terwyl het burgondisch geschut dag en nacht op hunne muren beukte. Tot overmaet van rampspoed, raekte het vuer aen den buskruid-toren, die in de lucht sprong met hunnen meester bombardier. Twee koene mannen hadden het gewaegd om, door de belegeraers heen, naer Bern te loopen en hulp te vragen; doch te vergeefs, want het kasteel was omzet zoo wel van de zyde des waters als van de andere⁽¹⁾, weshalve zy van nergens onderstand te

(1) Zie Barante, VIII, bl. 207, vlgg.

[p. 541]

hopen hadden. Zy moesten dan weldra zich overgeven, zelfs ja op genade en ongenade⁽¹⁾, want hunne stormtorens waren de een na den ander omver gesmakt, en de muren lagen in puin⁽²⁾. Maer in stede van de heldhaftigheid dier mannen te bewonderen en, op zyne beurt, edelmoediglyk met hen te handelen, volgde Karel den boozen raed dergenen die een voorbeeld van strengheid wilden gegeven hebben, om aen de overige Zwitsers schrik in te boezemen: kort, de ongelukkigen, ten getalle van meer dan vier honderd⁽³⁾, werden aen de

(1) Barante, afgaende op de getuigenis van Zwitsersche schryvers, wil dat hun het leven gewaerborgd werd, en deelt zelfs de wederzydsche onderhandelingen meê, die de overgaef voorafgingen. Maer behalve dat zulks weinig schyn heeft in zich zelven, wordt het geleugenstraft door de gelyktydigen. Commines, loc. cit. zegt uitdrukkelyk: se rendirent à luy ceux de dedans à sa volunté. Molinet, bl. 190 , zegt het zelfde, en voegt er de reden by. Eindelyk, een ooggetuige, Panigarola, schryvende aen zyn' meester den hertog van Milaen, zegt dat de belegerden voorwaerden hadden willen stellen, maer dat Karel er geene aen wou nemen. Zie de Dépêches, enz. I, bl. 300.

(2) Het kasteel ging over den 28 February. Zie de Dépêches, enz. I, bl. 308, aenteek. 2.

(3) Barante, bl. 211, spreekt van omtrent de 200; maer Molinet zegt 400, of daeromtrent; en Panigarola, die er by was, geeft bepaeldelyk het getal van 412.

[p. 542]

boomen opgehangen en de anderen, even barbaersch, in het meir versmoord.

Terwyl deze gruwel te Granson plaets had, bereidden zich de Zwitsers tot den kryg. Op den roep des Berner-landvoogds, Nicolaes van Scharnachtal, was de Amman van Freyburg afgekomen met vyf honderd stryders; die van Solothurn⁽¹⁾ met acht honderd; Hendrik Goldli, burgemeester van Zurich, bragt er vyftien honderd meê uit zyn kanton, uit dat van Aergau⁽²⁾ en uit de Vry-Ambten⁽³⁾; Luzern zond er acht honderd; de verbonden kantons van Zug, Schwytz, Glarus, Uri en Unterwalden leverden vier duizend man, opgeleid door Roel van Redingen; Basel, Schaffhausen, Sint-Gallen, Appenzel bleven niet achter; en ja de Rhynlanden, van Straetsburg af tot aen de Alpen, zonden ruiters en schutters: zoodat welhaest het

(1) In 't fransch Soleure.

(2) In 't fransch Argovie.

(3) Zoo noemde men de omstreken van Bremgarten, aen den linken kant der Reuss, tusschen het Aergauwsche en het Zurichsche.

[p. 543]

Zwitsersch leger beliep tot ongeveer twintig duizend man, zich gezamentlyk rigtende naer de kanten van Neuchâtel.

Van zynen kant had hertog Karel zich goed voorzien. Hy had het meir gekozen tot dekking van zyn regter vleugel, terwyl zyn linker leunde aen een der laetste schoren van het Jura's gebergte, en het midden beschermd was door eenen stroom met name Arno, nog versterkt door schansen en grachten. Hadde hy daer den vyand afgewacht, het standpunt was allenzins gunstig: doch neen, hy wilde vooruit, naer Neuchâtel, en zond met dat inzigt eene voorwacht naer het burgslot van Vaumarcus⁽¹⁾, op den weg gelegen van eerstgenoemde stad, doch vernepen tusschen het gebergte en het meir. Dat slot was haest ingenomen, en werd aen een Burgondischen ridder toevertrouwd; maer ter zelver tyd hadden de Zwitsers de uitwegen aldaer bezet, en verzamelden al hunne magt achter de Reuse⁽²⁾, waer de vallei breeder wordt. Den

(1) Een stedeken aen den westelyken oever van Neuchâteller-meir, tusschen de stad van dien naem en Granson.

(2) Naem eener Zwitsersche rivier die niet ver van Boudry, bezuidwesten Neuchâtel, in het meir uitloopt.

[p. 544]

2^den Maert werd er gevochten by Vaumarcus. De Burgondiërs moesten er wyken voor het overtal der Zwitsers, die vervolgens wat vooruit gekomen zynde, van op de hoogte geheel het hertogelyk leger in 't oog kregen, niet in slagorde geschaerd, maer in aentogt zynde langsheen het meir. Van wederzyde erkende men dat de krygskans gewaegd moest worden. Karel, nog altyd vol van vertrouwen, of laet ik zeggen verwaendheid, niet inziende dat hy met een langen sleep van voetknechten weinig verrigten kon, wakkerde de zynen op, terwyl reeds Nicolaes van Scharnachtal met eene zware bende achter Vaumarcus voortgedrongen zynde, naer beneden kwam in een open plein, en daer aenstonds den stryd begon. Te kwader ure voor Karel; want deze kon er niet tegenstellen dan zyne voorhoede grootendeels bestaende uit ruitery, het puik zyner ridderschap, 't is waer, doch welke vergeefsche moeite deed om de vierkante blokken van Zwitsersche pykeniers en hellebardiers door te breken. Haer hoofd, de onversaegde heer van Château-Guyon, kreeg er oogenblikkelyk een gat in, en greep tot twee mael toe naer de banier van Schwytz; maer verre van die meester te worden, verloor hy

[p. 545]

zynen eigen standaert, en werd meteen van zyn' klepper gebonsd door Hans Indergrub van Bern. De ridder lag daer en zieltoogde⁽¹⁾; anderen wilden hem wreken, doch vielen op hunne beurt, terwyl de Zwitsers immer indrongen en de Burgondiërs deden deinzen tot aen de boorden der Arno. Daer, op zyn eerste standpunt, meende Karel den stryd te herstellen, en hoopte misschien nog de victorie te behalen; maer het was thans te laet. De vyand, in overgroote menigte, kwam aen den linken kant van de hoogten afgestegen, roepende op eenen ontzettenden toon Granson! Granson! dat er de rotsen van weêrgalmden. Ter zelver stond hoorde men het geluid van twee ontzaggelyke trompen door de bergen dreunen: het waren de dusgenaemde Stier van Uri en de Koe van Unterwalden⁽²⁾ die, uit eene sterke borst aengeblazen, meer dan eens de Oostenrykers van aertshertog Sigis-

(1) Zyn broeder en erfgenaem, Huig van Châlons-Arlay, bleef aen Karel getrouw. Zie de Dépêches des Ambassadeurs Milanais, II, bl. 95, aenteek. 11.

(2) Die beide trompen of horens zeiden de berglieden hun gegeven te zyn geweest door Pipinus en Karel den Groote.

[p. 546]

mond hadden doen verstyven, en dit mael ook aen de Burgondiërs den schrik in 't hart joegen. Deze waren reeds ontsteld geworden door de schielyke wederkomst der voorhoede; maer toen zy, te midden van dat woest geschreeuw, geloei en gebulk, de berglieden met de koppen voorover en met rasse schreden naer omlaeg zagen storten, toen vielen hun, als 't ware, de armen van 't lyf, en wisten zy raed noch daed meer. De Italianen⁽¹⁾ namen eerst van allen de vlugt, en verspreidden de wanorde: de anderen werden meêgesleept, uiteen loopende zonder te weten waerheen, en als of eene onzigtbare magt hun op de hielen zat. Te vergeefs riep de hertog hen terug; te vergeefs zocht hy hen te wederhouden met scheldwoorden en verwytingen:

(1) Hunne condottieri ontschuldigden zich daerna by den Napelschen gezant, bewerende dat de nederlaeg van Granson toe te wyten was aen Karels styfhoofdigheid, die, tegen allemans raed, zyne benden uitzond in eene bergachtige streek waer de ruitery niets verrigten kon; alsmede aen de ontevredenheid der krygsknechten die sedert maenden geene soldy getrokken hadden, en in het veld gehouden werden ondanks de strengheid des winters en het slecht weder. Zie de Dépêches, I, bl. 365-66.

[p. 547]

daer was geen doen aen; niemand luisterde meer; allen verdwenen, tot dat Karel zelf, tot vallens toe vermoeid, uitzinnig van spyt en droefheid, bykans alleen gelaten, in 't eind zelf de vlugt nam en, gevolgd van vyf zyner dienaers, zes mylen ver voort-ylde tot Jougne toe, in de passen van den Jura. Daer eerst dorst hy adem scheppen⁽¹⁾.

Ei my! welk eene oneer! welk eene nederlaeg! Daer lag nu de roem der Burgondische wapens. Het is niet dat er zoo velen dood waren gebleven, neen⁽²⁾; maer Karel had al zyn volk verloren door eene schandelyke vlugt; hy had daerenboven al zyn geschut in 's vyands handen moeten laten⁽³⁾, met

(1) Wy hebben hier de opgaven van Barante gevolgd, waermede Molinet, chap. 29, en de Dépêches des Ambassadeurs Milanais, I, bl. 313, vlgg. genoegzaem overeenstemmen.

(2) De Zwitsers hadden slechts een honderdtal dooden, en omtrent 400 gekwetsten. Zie de Depêches, I, bl. 330, aenteek. 5. - Het verlies aen den kant der Burgondiërs kan niet veel grooter zyn geweest; want daer was weinig gevochten, en de vyand had geene ruitery genoeg om de vlugtelingen te achtervolgen.

(3) Volgens de archieven van Biel, veroverden de Zwitsers 419 stukken geschuts, waeronder 350 dusgenaemde serpentynen, 60 draeibassen om steenen te werpen, en 9 bombarden van de grootste soort. Zie de Dépêches, bl. 319, aenteek. 16, alsmede bl. 357-58.

[p. 548]

al den krygsvoorraed en al den lyftogt, want daer was geen tyd geweest om iets te redden. Maer het grootste en het onherstelbaerste verlies was dat van zoo oneindig veel schatten en kostbaerheden die Karel, als gezegd is, had meêgebragt, en thans ten prooi bleven aen de overwinnaers⁽¹⁾.

Nog den zelfden avond werd's hertogs legerplaets van de menigte overstroomd. De hoofdmannen beproefden om er een weinig orde onder te houden, en te maken dat iedere bende, iedere stad, ieder kanton zoo wat zyn aendeel krege; maer het was moeijelyk de begerige handen te teugelen voor

(1) Dit wordt, zonderling genoeg, tegengesproken door Panigarola schryvende uit Nozeroy aen den hertog van Milaen. Li dinari, zegt hy, zoye in gran copia, et argentaria di quella sono salvati et reducti qui. Zie de Dépêches, bl. 317. Maer men zal hem dat wys gemaekt, althans de gran copia overdreven hebben, om de grootheid der geleden schade te ontveinzen; want de gelyktydige schryvers Commines en Molinet, alsmede Meyer en Pontus Heuterus zeggen eenpaerlyk dat Karel alles of nagenoeg alles in den brand liet. Zie voorts eene gansch verschillende getuigenis in dezelfde Dépêches, bl. 357-58.

[p. 549]

eenen buit waer geen einde aen scheen. De hertogelyke veldtent, omringd van vier honderd andere tenten voor de heeren, de edellieden en de hofbedienden, was opgepropt van schatten. Van buiten pronkte het Burgondisch wapenschild omzet van peerlen en gesteente. Van binnen was zy behangen in rooden fluweel overstikt met gouden bladeren. Een paer vensters, wier ruiten in gulden roeden vastgezet waren, gaven er toegang aen den dag. Men vond er, naest anderen ryken huisraed, Karels zetel van massief good, waerin hy de vreemde gezanten ontving, en gehoor gaf by groote plegtigheden. Daer waren ook 's mans schitterende harnassen, zyne degens, zyne dolken, zyne speren, alles kunstig gewerkt, met elpenbeenen handvatten bezet van robynen, saffieren en smaragden; zyn gouden zegel twee marken zwaer; zyn schryfboekje in 't fluweel gebonden, met Karels portret en dat zyns vaders versierd; zyn halsband van het Gulden Vlies, waerin de vuerslagen en de keijen⁽¹⁾ gemaekt waren uit keurgesteente. In eene andere tent, dienende tot kapel, vond men al de rykdommen en

(1) Zie hiervoren, bl. 31, aenteek. 1.

[p. 550]

kostbaerheden, welke vroeger te Trier waren gezien geweest⁽¹⁾, en waer nog heel Duitschland van sprak. In andere vond men ontelbare kisten, vol van Atrechtsche tapyten, van Vlaemsche kanten, van zyden en fulpen behangsels, van gouden laken en damast, in zoo groote hoeveelheid, dat de stoffen met ellen gemeten of by stukken afgeleverd werden, als gemeen linnen in eenen dorpswinkel. Elders stonden de geldkoffers, zoo talryk en zoo wel voorzien, dat er de inhoud niet gewogen of geteld, maer met het hoedvol van uitgedeeld werd. Zoo overvloedig als het geld, waren er ook de juweelen en kleinooden van alle slag. Onder vele anderen vond men er dry voorname diamanten, beroemd in de Geschiedenis: het waren de dusgenoemde Hocquetoy⁽²⁾, dien de hertog aen zynen hals droeg, en die geschat werd meer waerd te zyn dan Vlaenderen en Brabant te samen⁽³⁾; de Flo-

(1) Zie hiervoren, bl. 482, en de aenteek. 4.

(2) Het woord schynt voort te komen van hecht of hacht, dat is hack. Zie Bilderdijks Verscheidenheden, IV, bl. 38.

(3) Zie het pronkstuk nader beschreven door een ryken burger uit Nurenberg, die het gezien had, by Fisen, II, bl. 282, col. 2 in fine.

[p. 551]

rentyner⁽¹⁾ insgelyks miljoenen waerd, en de Sancy die, eenige jaren daerna, voor vyf duizend dukaten verkocht werd⁽²⁾.

De arme Zwitsers hadden nooit zulke dingen gezien, en, meenende dat zy stukken glas hadden opgeraept, ontmaekten er zich van voor een paer gulden of nog minder⁽³⁾. Zoo deden zy insgelyks met het zilveren tafelgerief, lepels en vorken, schotels en drinkvaten, houdende dat alles voor tinwerk; doch heele wagens werden naer Luzern gevoerd en daer anders gewaerdeerd. Wat de ruwe berglieden beter kenden, waren de speren, de strydbylen, de knodsen met yzer beslagen, de handen kruisbogen, de pylen, de vuerroeren, enz. dit alles in toereikend aental om twee groote heiren te wapenen. Wy spreken niet van het peerdengetuig, van dry duizend zakken koren, van twee duizend

(1) Zoo wordt hy genoemd in een werk getiteld das malerische Deutschland. Zie het Deel toegewyd aen de Donauländer, bl. 89.

(2) Waer die dry steenen vervaren zyn, vindt men by Barante, VIII, bl. 222-23, en in de aenteekeningen. Maer hetgeen daer gezegd wordt is niet alles even zeker.

(3) Zie Commines, Liv. V, chap. 2.

[p. 552]

tonnen haring, van de vaten gevuld met droogen visch of gezouten vleesch, van de manden met vygen en razynen, alles op ontelbare troswagens geladen of door de zoetelaers aengebragt: daer was zoo veel, dat er dry volle dagen besteed werden om den buit op te zamelen, en de legerplaets te ruimen. Daegs daerna keerden de overwinnaers weder naer Neuchâtel, en trokken vervolgens huiswaert.

Den 3^den Maert, was hertog Karel zeven mylen verder gegaen, namelyk van Jougne naer Nozeroy⁽¹⁾ in Franche-Comté. Daer, op eigen bodem, zat hy zyn ongeval te betreuren⁽²⁾, voor niemand genaekbaer. Prins Frederik van Tarenten dorst de eerste hem eenige woorden van troost toespreken, doende hem opmerken dat zyn leger wel verstrooid maer niet verslagen was, en dat hy derhalve de geleden schade ligtelyk herstellen kon. Daer my-

(1) In 't westen van Jougne, en niet ver van Poligny.

(2) La Marche (Liv. II, chap. 6) mag wel zeggen: et devez entendre que le duc estoit bien triste et bien mélancholieux d'avoir perdu celle journée, où ses riches bagues (coffres, bagages) furent pillées, et son armée rompue.

[p. 553]

merde Karel zelf op⁽¹⁾: ook bleef hy slechts weinige dagen te Nozeroy, en trok den 9 Maert weêr de bergen door naer Orbe, alwaer reeds een deel der verloopen krygsknechten tot hem terug kwamen. Weldra begaf zich de hertog met dit handvol volks naer Lausanne⁽²⁾, en begon aenstonds, naby de stad, eene nieuwe legerplaets in te rigten, links en regts boden uitzendende om de vlugtelingen derwaert te roepen. Meteen deed hy te Geneve⁽³⁾ nieuwe tenten maken; hy kocht daer ter stede en te Milaen alles wat er voorhanden was aen kurassen, kolders, helmen en stormhoeden; hy bestelde duizenden van 18 voet-lange pyken, gelyk die der Zwitsers te Granson; hy deed hout en lyftogt ver-

(1) Zie in de Dépêches, enz. I, bl. 334, Karels brief aen de hertogin van Savoyë die, even als de hertog van Milaen, in haer bondgenootschap met onzen vorst al een beetje begon te wanken.

(2) Lausanne was de hoofdstad van Waatland, maer stond, met eenige andere plaetsen, onder haren bisschop; het overige der streek behoorde aen Jacob van Savoyë graef van Romont, als heer van Waatland.

(3) De heerlykheid van Geneve was toen ter tyd verdeeld tusschen den bisschop der stad, en den hertog van Savoyë.

[p. 554]

zamelen in geheel de landstreek; hy zond naer Luxemburg om ander geschut en om geld; hy ontbood uit Lorreynen de krygsbenden welke hy daer gelaten had⁽¹⁾; hy schreef naer zyne stadhouders hier te lande om alwie tot den wapendienst gehouden was, in het harnas te jagen en derwaert te zenden⁽²⁾: met een woord, hy roerde hemel en aerde, om eerlang gereed te zyn tot het hernemen van den stryd, en ging zoo driftig te werk, dat hy er ziek van viel⁽³⁾.

In dat oogenblik ontving Karel te Lausanne het bezoek van Mevrouw van Savoyë, die hem kwam aenmoedigen en hulpbenden beloven. Zulke goede woorden, gevoegd by de zorg van 's vorsten lyfarts⁽⁴⁾, bragten hem aldra weêr op de been, en de

(1) Zie de Dépêches, enz. I, bl. 328, vlgg. alsmede bl. 371. Item II, bl. 3, vlgg.

(2) Zie de Dépêches, I, bl. 381. - Hoe streng zyne bevelen waren, kan men zien in een zyner brieven aen den stadhouder van Luxemburg, by Barante, VIII, bl. 238.

(3) Zie Meyer, ad ann. 1475, circa finem, en Barante, VIII, bl. 237.

(4) Of, volgens de Dépêches, van den geneesheer der hertogin van Savoyë, Magistro Bartolomeo. Zie daer II, bl. 107, aenteek. 1.

[p. 555]

maend was nog niet ten einde, of hy bevond zich in staet om op nieuw te veld te trekken.

De Zwitsers, van hunnen kant, zaten ook niet stil. Die van Bern en van Freyburg vooral, op welke beide steden hertog Karel inzonderheid het oog had, wapenden al hunne strydbare manschap en, ofschoon het anders moeijelyk was spoedige hulp van elders te krygen, waren zy toch welhaest sterk genoeg om eene bezetting naer Murten⁽¹⁾ te zenden, en, den 28 Maert, ten getalle van vyf duizend uit te trekken naer Romont dat zy wilden belegeren⁽²⁾. Maer onze vorst had daer zoo haest de weet niet van, of hy maekte gereedschap tot ontzet der stad, bly te moede dat hy de gelegenheid vond

(1) Murten, in 't Fransch Morat, aen het meir van dien naem gelegen, werd beschouwd als het bolwerk van Bern.

(2) Wat Murten voor Bern, dat was Romont voor Freyburg. De Zwitsers zochten die stad in te nemen, om Karel den weg tot hunnent af te snyden; maer onze hertog had zulks voorzien, en was daerom naby Lausanne komen legeren, willende tevens beletten dat de vyand in Waatland stortte, gelyk hy, meester van Romont zynde, ligtelyk hadde kunnen doen. Zie de Dépêches, I, bl. 341.

[p. 556]

om de schandvlek van Granson uit te wisschen, en zynen baerd te scheren, dien hy voorgenomen had te laten groeijen tot hy op nieuw met den vyand handgemeen ware geweest⁽¹⁾. Dit echter moest hy nog uitstellen; want de Zwitsers, het zy dat Romont te wel bewaerd was⁽²⁾, of dat zy vreesden door de Burgondiërs overmand te worden, hadden slechts eene voorstad met eenige omliggende dorpen neêr geblaekt, en waren nog denzelfden dag naer huis gekeerd⁽³⁾.

Karel diende dus nog zynen strydlust in te toomen, en bragt in zyne legerplaets de Paeschfeesten door⁽⁴⁾: niet dat er, voor en na, geene vyandlykheden gepleegd werden; neen, daer gingen weinige dagen om zonder schermutselingen met Zwitser-

(1) Zie de Dépêches, II, bl. 9, en bl. 10, aenteek. 2. Hy zag echter naderhand van dit voornemen af, gedurende eene nieuwe ongesteldheid in den loop van Mei. Zie daer, bl. 183.

(2) De stad werd verdedigd door den graef van Romont zelf, met eene bezetting van ongeveer twee duizend man.

(3) Zie de Dépêches, II, bl. 11, en bl. 12, aenteek. 2. Zie mede bl. 14-15.

(4) Paschen viel, in 1476, op den 14^den April.

[p. 557]

sche benden⁽¹⁾, doch zulks was maer tydkorting, en als voorspel van ernstiger bedryven. Karel wachtte naer grof geschut, en naer den toevoer van geld en kruid, dat reeds op weg was, begeleid door dry honderd man⁽²⁾. Hy wachtte ook, en ja met ongeduld, naer de benden welke hy uit zyne Belgische erflanden had ontboden; maer deze toonden zich zoo gewillig niet als de Italiaensche huerlingen⁽³⁾. 't Is waer, daer kwamen hem, den 24^sten April, twaelf honderd welgewapende Gentenaers, Henegauwers⁽⁴⁾ en Geldersmannen toe, vermoedelyk vrywilligers of vazallen van byzondere heeren: doch wat was dat voor eenen zwaren oorlog? Karel zou geerne eene algemeene wapening hebben verwekt by zyne Belgische onderdanen, die de gewoonte niet hadden den rug te keeren en voor den vyand te vlugten, gelyk zyne Italiaensche krygsknechten te Granson. Ongelukkiglyk had hy in

(1) Zie de Dépêches, II, bl. 30, 33, 43, 74.

(2) Zie daer, bl. 52.

(3) Zie daer, bl. 93.

(4) Zie de Dépêches, II, bl. 97, alwaer eigentlyk spraek is van Luikenaers; maer La Marche, Liv. II, chap. 6, maekt gewag van Henegauwers, dat veel meer schyn van waerheid heeft.

[p. 558]

Vlaenderen en Brabant, door zyne willekeurige handelwyze, de gemoederen te zeer tegen hem ingenomen om op gereeden bystand te kunnen hopen.

Des vorsten Kanselier, Willem Hugonet, had 's lands Staten voor den 26 April te Gent byeengeroepen. De vergadering, buitengemeen talryk, werd bygewoond door de hertogin en door Mejuffrouw van Burgondië, omringd van geheel het hof en van Karels raedslieden. Hugonet vroeg in zyns meesters naem den dienst van een zeker getal ruiters op de kosten der steden, en voorts dien van alle landzaten bekwaem tot den oorlog, de eenen om de grenzen te bewaren, de anderen om het hertogelyk leger te Lausanne te gaen versterken. Een ander punt was reeds voorgedragen: namelyk de hertog verlangde zyne eenige dochter Maria voor korten tyd by hem te zien, weshalve het betaemde dat de jonge vorstin in groot gezelschap naer ginder verreisde, opdat haer onder wege geen letsel mogt geschieden. Deze wensch werd vooruit gesteld, om des te gemakkelyker op de tweede vraeg een gunstig antwoord te krygen⁽¹⁾, want Maria was algemeen

(1) Hertog Karel had misschien nog eene andere reden om zyne dochter tot hem te roepen: namelyk hy was voornemens de zaek van haren echt met den aertshertog Maximiliaen vast te stellen, gelyk hy werkelyk deed by acte van 6 Mei te Lausanne geteekend. Zie de Dépêches, II, bl. 53, aenteek. 4, en bl. 124, aenteek. 2.

[p. 559]

bemind. Doch uit dien hoofde zelf vreesden de gedeputeerden dat de verwydering der erfvorstin aen het land grootelyk mishagen zou⁽¹⁾, en verklaerden opentlyk het regt niet te hebben om daeromtrent iets te bepalen, zonder de kennis en de toestemming der provinciën. En wat den gevraegden krygsdienst raekte, daer baden zy ootmoediglyk van ontslagen te zyn, dewyl de hertog zelf, in 1473, hebbende eene nieuwe hulp van vyf honderd duizend kroonen voor zes jaren verzocht en bekomen, stellig beloofd had dat hy het land, gedurende dien tyd, geene nieuwe lasten op zou leggen⁽²⁾. Dit vertoog werd door den Kanselier zoo goed als van der

(1) Vooral aen de Gentenaers die, te regt of te onregt, over de jonge vorstin eene soort van voogdy uitoefenden, dusdaniglyk zelfs dat haer vader groote moeite had om die stedelingen te doen toestemmen dat Maria hem te Brussel ginge bezoeken. Zie het bewys by Gachard, Doc. inéd. I, bl. 208.

(2) Zie het bewys van dit alles in 's heeren Gachards Analectes belgiques, bl. 145.

[p. 560]

hand gewezen en eene tweede dagvaert aengezegd tegen den 24^sten Mei, op welke de gedeputeerden de nadere besluiten der provinciën zouden uitbrengen. In deze nieuwe vergadering hielden zich Brabant en Vlaenderen met al de Dietsch sprekende gewesten aen hunne vorige weigering, en dorsten ja, door den mond van den Brusselschen pensionaris Godevaert Roelants, den Kanselier, die een hoogen toon genomen had, stoute woorden toesturen. De gedeputeerden der Waelsche provinciën hadden zoo veel hart niet: eenigen spraken van vier duizend voetknechten te wapenen; anderen van manschap te leveren tot het bewaren van grenzen en steden; die van Henegau beloofden nog meer te zullen doen byaldien het noodig was: doch alles samen genomen waren de voorstellen verre beneden Hugonets verwachting, en geheel de zaek bleef slepen, tot groot ongenoegen van hertog Karel⁽¹⁾.

Deze begon reeds te Lausanne geldgebrek te lyden⁽²⁾ wat, vooral met gehuerde krygslieden, een

(1) Deze byzonderheden zyn ontleend aen een belangryk artikel van den heer Gachard, geplaetst in den Trésor national, III, bl. 258-273. Brussel, 1842.

(2) In eenen brief van 2 Mei wordt gezegd dat de hertog zich, en naer 't schynt te vergeefs, gewend had tot ryke bankiers van Antwerpen en van andere steden, om geld te ligten, zelfs op hooge percenten. Zie de Dépêches, II, bl. 110.

[p. 561]

groot kwaed is. Ook was hy baestig om door te werken, des te meer dat hy van dag tot dag hoorde hoe verraderlyk de fransche koning te werk ging, schatten verspillende om de Zwitsers onder duims tegen hem aen te stoken⁽¹⁾. Den 9 Mei monsterde hy zyn leger, bestaende uit meer dan twintig duizend man⁽²⁾ vol van moed en van geestdrift: dit beurde Karel dusdanig op, dat hy eensklaps zyne volle gezondheid scheen weêr te krygen⁽³⁾. Kort daerna regelde hy de orde van optogt, geschikt naer den aert des lands dat, doorloopen van bergen, geene groote ontwikkeling toeliet, en gaf strenge bevelen tot waerborg eener goede krygstugt zoo wel na als voor den stryd⁽⁴⁾.

(1) Commines, chap. 2, zegt zelf dat Lodewyk XI er een miljoen Rhynsche gulden aen te koste gelegd had. Doch zie vooral een latynschen brief van koning Mathias van Hongaryë aen hertog Karel, wien hy allerlei goeden raed geeft, in de Dépêches, II, bl. 126, vlg.

(2) Zie de Dépêches, II, bl. 138-146.

(3) Zie daer, bl. 147.

(4) Zie dat alles nauwkeurig beschreven in de Dépêches, II, bl. 152-174.

[p. 562]

Het ware zeker verkieslyk geweest, hadde Karel den vyand kunnen afwachten op de plaets waer hy legerde; doch de Zwitsers hadden besloten niet dan op eigen bodem de krygskans te wagen⁽¹⁾, willende den Burgondiër niet aenranden, maer slechts zich tegen hem verweren, om aldus beter te mogen rekenen op de hulp hunner bondgenooten, en tevens voordeel te trekken uit de plaetselyke gelegenheden. De hertog was dan genoodzaekt vooruit te gaen, en deed dit den 27^sten Mei. Dien dag verliet hy het kamp van Lausanne en ging legeren eene myl hooger op, te Morrens⁽²⁾, van waer hy den 4^den Juny voorttrok naer Biolay⁽³⁾, en vervolgens naer Montet, bezuiden Stäffis of Estavayer⁽⁴⁾. Daer was hy op vier mylen afstands van Freyburg, en bykans even ver van Murten, dat nog immer eene

(1) Zie de Dépêches, II, bl. 205.

(2) In 't Fransch Morrain, een dorp gelegen aen den regten kant der heirbaen van Lausanne naer Yverdun. Zie de Dépêches, II, bl. 197, in de aenteek.

(3) Een Waatlandsch dorp bewesten Romont. Zie de Dépêches, II, bl. 226, aenteek. 1.

(4) Deze stad ligt op den zuidoostelyken oever van Neuchâteller-meir. Zie de Dépêches, II, bl. 234, aenteek. 2.

[p. 563]

Zwitsersche bezetting had, van nagenoeg twee duizend man, onder het commando van den Bernschen ridder Adriaen van Bubenberg.

Hertog Karel wilde naer Bern, weshalve hy noodig oordeelde Murten vooraf in te nemen om, by verderen optogt, geene vyanden achter hem te laten. Hy verliet dan Montet den 9 Juny, en ging zyn leger nederslaen te Foe of Faong op ongeveer eene myl bezuiden de stad. Daegs daerna werd deze geheel ingesloten, behalve van de zyde des waters⁽¹⁾, en weldra begon Karels geschut zich te laten hooren. Maer de belegerden, aen hunnen kant, wel voorzien van bombarden welke zy te Granson hadden buit gemaekt, vuerden nacht en dag op de Burgondiërs, en deden nog ter zelver tyd geduchte uitvallen, toonende daerdoor zelf dat hun moed noch magt ontbrak, en zy niet van zin waren de plaets haestiglyk op te geven. Inderdaed het beleg sleepte tien dagen, gedurende welke de torens en muren, door sterke batteryen⁽²⁾ te stukken van-

(1) Zie de Dépêches, II, bl. 245, aenteek. 9.

(2) De Zwitsersche geschiedschryver Berchtold, door Barante, VIII, bl. 248, gevolgd, spreekt van zeventig bombarden, doch zulks is grootelyks overdreven. Zie de Dépêches, II, bl. 265, aenteek. 3.

[p. 564]

een geschoten en er tot tweemael toe storm op geloopen werd, met verlies ja van volks genoeg; doch telkens te vergeefs, want Bubenberg en de zynen verweerden zich met eene razerny waer geen voorbeeld van was⁽¹⁾.

Middelerwyl hadden de Zwitsers den tyd om zich te vereenigen en te bereiden. Uit alle de kantons was er talryke manschap naer Bern gekomen; de Rhynsche vrysteden en die van uit de landen van aertshertog Sigismond hadden mede hulpbenden gezonden onder het bevel van graef Oswald van Thierstein⁽²⁾; ja tot hertog René van Lorreynen toe kwam met dry honderd peerden⁽³⁾ zynen bystand leenen aen de bondgenooten welke, den 19 of 20 Juny, op zyn minste genomen, vyf en twintig duizend stryders telden⁽⁴⁾, gereed om tegen onzen vorst op te trekken en Murten te ontzetten, dat het

(1) Zie de Dépêches, II, bl. 245-264; item bl. 271, 279 en 282.

(2) Zie de Dépêches, II, bl. 284, aenteek. 4 en 5.

(3) Anderen zeggen zes honderd. Zie de Dépêches, II, bl. 316.

(4) Barante, bl. 253, spreekt van 34,000; maer dat zal grootspraek zyn. Zie de Dépêches, II, bl. 282, en bl. 284, aenteek. 5.

[p. 565]

niet meer houden kon, want het lag zoo goed als in gruis⁽¹⁾.

Karel was verre van zich aen zulk eene menigte te verwachten, maer had niettemin zyn kamp doen versterken. Hy besloeg, met zyn hofgezin en ridderschap, de hoogte van Courgevaux eene halve myl van de stad, op den weg naer Freyburg, terwyl twee groote afdeelingen des legers, onder het bevel van 's hertogs stiefbroeder Antonis, aen het zuidoosten der stad lagen tot tegen het meir, en de graef van Romont, met circa tien duizend man aen de noordzyde kampeerde, op den wreg van Bern⁽²⁾.

Den 21 Juny, tegen den avond, trokken de Zwitsers zonder veel gedruis de Saane⁽³⁾ over, om links en regts tusschen heuvels en in bosschen zich voor te bereiden tot den stryd. Karel hunne nadering vernemende, wilde er nog denzelfden avond tegen opvaren; maer het regende in dit oogenblik zooda-

(1) Zie Barante, VIII, bl. 251.

(2) Zie de Dépêches, bl. 256, aenteek. 2, en bl. 259, aenteek. 2.

(3) In 't fransch la Sarine, aenzienlyke rivier die van 't Zuiden naer 't Noorden tusschen Bern en Murten stroomt, met eene brug te halver wege, en vallende by Gummingen in de Aare.

[p. 566]

nig, dat hy gedwongen was tot 's anderdags te toeven, alswanneer hy al vroeg, en in weêrwil van den plasregen die aenhield, met zyne voorwacht den vyand te gemoet trok.

Hy hadde al wederom beter gedaen met in zyn kamp te blyven, en de Zwitsers in het plein af te wachten, gelyk zyne vrienden het hem rieden; doch neen, voor wyzen raed was Karel niet meer vatbaer. Voort-ylende en onbezonnen ging hy den vyand, als 't ware, uitdagen op plaetsen waer geen ruiter zich roeren kon en de voetknechten zelf nauwelyks vasten voet hadden. De Zwitsers waren wyzer: zy bleven staen, gedekt door de bergen en de wouden, tot dat hunne tegenstrevers, druipnat van den regen, naer het Burgondisch kamp terugkeerden, met slappe bogen en buskruid dat geen vuer meer vatte, want alles was doorweekt en de mannen zelf ontzenuwd. Hertog Karel meende dat de vyand het hart niet had van vooruit te stappen en den stryd aen te gaen; maer wat was hy bedrogen, toen men hem kort daerna, op den eigen stond dat de wolken scheurden en de zon er glansryk doorkwam, de tyding bragt van den aenval der Zwitsers! Hy geloofde het niet, doch moest het wel

[p. 567]

gelooven, ziende den vyand van twee kanten op zyne legerplaets storten. De ridder Hallwyl van Bern bestookte het kamp met de Zwitsersche voorhoede, en Hans Waldmann van Zurich met het middenheir, terwyl Gaspar Hertenstein van Luzern met de achterhoede den graef van Romont aen het schaekspel ging houden, om hem te beletten van by te springen.

Het begin was voor Karel niet ongunstig: zyn geschut, boven eene verheven schans geplaetst, deed groote verwoestingen onder de aenvallers, vagende heele gelederen weg. De Lorreynsche ruitery, met hertog René aen 't hoofd, beproefde in te dringen; maer Karels ridderschap druischte vooruit en velde menigen edelman neêr: René zelf verloor zyn strydpeerd, en ware er met al zyn volk dood gebleven, hadde Hallwyl hem niet uit den drang geholpen. De kans stond dus nog altyd goed voor Karel, alhoewel zyne bombardiers hunne stukken te hoog zettende, dikwerf in de boomen schoten, want de afgerigtsten van hen waren reeds voor Murten gesneuveld. Maer eensklaps hoort men een groot geschreeuw opgaen, gepaerd met een zonderling gewoel: het was Hallwyl, die met zyne ben-

[p. 568]

den het kamp langs achteren binnen stortte. Te midden der eerste wanorde, werden ook van voren de borstwering en de grachten overweldigd, en de batteryen oogenblikkelyk door den vyand tegen de Burgondiërs zelf gekeerd. Thans wankte de evenaer. De archiers te peerd, de edellieden van het hofgezin, de Engelschen in Karels dienst⁽¹⁾ deden wonderen van heldhaftigheid, maer werden eerlang overmand door de Zwitsersche ruitery. De voornaemsten vielen, de hertog van Somerset, de graef van Marle⁽²⁾, de heeren van Grimbergen, van Mailly, van Montagu, van Bournonville⁽³⁾ en eene menigte anderen beten in het gras; Karels standaertdrager zelf, de kloeke Jacob Masius⁽⁴⁾, werd doorstoken, en stierf met de vorstelyke banier tusschen de armen gekneld. Ter zelver tyd overviel

(1) Zy waren omstreeks duizend in getal, onder het opperbevel des hertogs van Somerset.

(2) Volgens anderen sneuvelde deze edelman in het gevecht niet, maer werd met andere vlugtelingen door de Zwitsers neêrgeveld. Zie de Dépêches, II, bl. 331, aenteek. 1.

(3) De twee eersten waren Burgondische edellieden, de derde stamde uit een Atrechtsch geslacht.

(4) Heer van Steenkerken in Westvlaenderen.

[p. 569]

Adriaen van Bubenberg den reeds geschokten linkervleugel van 's hertogs leger, terwyl Hertenstein met de Zwitsersche achterhoede de ontsteltenis voltooide, en het Burgondisch middenheir in den rug aentastte. Alleen de graef van Romont hield het nog staende tegen den vyand, maer kon van de plaets niet weg om de anderen te ondersteunen, tot dat men van verre de banier van Karels stiefbroeder vallen zag, en met haer alle hoop opgaf. Daer was geen redden meeraen: niemand luisterde voortaen naer geroep of bevel; allen liepen in 't wild, naer uitkomst zoekende, maer vonden de meeste wegen afgesloten door den vyand. Karel, tot dan toe nog omringd van dry duizend ruiters, zag die weldra verwyderd en verspreid, zoodat hy zelf, met het hart vol van wanhoop, zyn behoud in de vlugt zocht en, gevolgd van een tiental dienaers, naer Morsee⁽¹⁾ ylde, twaelf mylen ver van het slagveld.

Na 's vorsten vertrek werd er niet meer gevochten, maer gemoord. De Zwitsers sloegen al dood wat zy aentroffen en, dit mael wel voorzien van

(1) Of Morsen, in 't fransch Morges, aen het meir van Geneven, een paer mylen bewesten Lausanne.

[p. 570]

ruitery⁽¹⁾, zaten zy de vlugtelingen op de hielen tot Avenches⁽²⁾ toe, den weg en de omstreek met lyken bezaeijende. Anderen beproefden om door het meir van Murten te waden of te zwemmen, doch versmoorden grootendeels in 't water, of werden van op den oever met pylen doorschoten. De graef van Romont alleen raekte met het overige van zyn volk uit de voeten: hy week, tusschen de beide meiren in⁽³⁾, naer Stäffis, en bereikte dit zonder veel manschap onder wege verloren te hebben.

Toen alles gedaen was, werd Karels legerplaets uitgeplunderd en zyn geschut verdeeld tusschen de bondgenooten. Den derden dag begroef men de dooden. De Zwitsers dolven eenen onmeetbaren put, waer zy de lichamen in wierpen overstrooid met levenden kalk. Sedert⁽⁴⁾ werden die er weêr uitgehaeld, en de gebeenderen verzameld in eene kapel daer ter plaetse gesticht, en eeuwen lang be-

(1) Volgens Commines, chap. 3, badden zy 4000 man te peerd.

(2) Op den weg naer Lausanne, nagenoeg twee mylen van Murten.

(3) Versta dat van Murten en dat van Neuchâtel.

(4) Namelyk vier jaer later.

[p. 571]

kend gebleven onder den naem van het Knekelhuis der Burgondiërs⁽¹⁾.

Onze rampzalige vorst had dit mael geene juweelen verloren; maer tien duizend zyner mannen⁽²⁾ waren op het veld gebleven, en Karels heerschzuchtige plannen voor altyd den bodem ingeslagen. Hy die koning wilde zyn, zou voortaen groote moeite hebben om hertog te blyven en om zyne eigen erflanden te behouden; want op vrienden of bondgenooten mogt hy niet meer rekenen, en stond zoo goed als ontwapend voor zynen doodsvyand, den meineedigen koning van Frankryk.

Na te Morsee een enkelen nacht vertoefd te hebben, vertrok Karel naer Gex⁽³⁾, alwaer hy weder

(1) In 't fransch l'Ossuaire des Bourguignons. Het werd eerst in 1798 omgeworpen en de beenderen verstrooid, door een fransch leger dat daer voorby trok. Zie Pontus Heut. bl. 143-44. Zie mede Molinet, chap. 31, La Marche, chap. 6, en Barante, VIII, bl. 252, vlgg.

(2) Zie de Dépêches, bl. 300, aenteek. 5; bl. 317, aenteek. 5, en bl. 333. Molinet, loc. cit. spreekt slechts van zes à zevenduizend dooden; maer zyne getuigenis kan hier tegen andere niet opwegen.

(3) Dit stedeken, vier mylen in 't Noordwesten van Geneven aen den Jura gelegen, behoorde toe aen den hertog van Savoyë, maer paelde aen Burgondië.

[p. 572]

als op eigen bodem zat, van de Zwitsers niets meer te vreezen hebbende, en zyn leed verbytende in de eenzaemheid. Hadde de vorst zyn ongelyk erkend, en, in de dubbele nederlaeg welke hy kwam te beproeven, de welverdiende straf gezien van eenen hoogmoed waer hy alles aen geofferd had, zyne eigen rust, het bloed zyner edellieden en landzaten, de belangen der onderdanen, het heil van Staet en Kerk⁽¹⁾, de menschlievendheid zelfs en het regt: het ware misschien nog tyd geweest om de geleden schade te herstellen en den roem van zyn stamhuis te doen herleven. Maer neen, zoo verslagen als hy was, bleef hy niettemin even halsstarrig in het vervolgen zyner heerschzuchtige plannen, en, beroofd van alle middelen, wilde hy toch den kryg tegen de Zwitsers voortzetten. Zyne ontroering was zelfs dit mael zoo diep of zoo langdurig niet als den eersten keer, als hadde het ongeval van Granson zyne ziel reeds verhard tegen de wederstrevigheden der fortuin. Aldra sprak hy van herhaeldelyk in Zwitserland te vallen met een

(1) Zie hoe hy de geestelyke gestichten kwelde om geld te krygen, by Barante, VIII, bl. 271.

[p. 573]

nieuw leger van honderd en vyftig duizend man⁽¹⁾; hy zou twee duizend wagens doen maken en twee duizend tenten⁽²⁾; hy zou kanons doen gieten in alle de smelteryen van Burgondië; hy zou zyne schatkamer van Ryssel openen, en geld doen slaen door alle zyne munters, en dubbele soldy geven aen zyne krygsknechten⁽³⁾, en dit eigen jaer nog in staet wezen om over zyne vyanden te zegevieren!

Den 27 Juny, vertrok de hertog van Gex naer Salins⁽⁴⁾, alwaer hy de Staten van Burgondië⁽⁵⁾

(1) Zie de Dépêches, II, bl. 342. Sedert deed hy daer wat af, en sprak slechts van 30,000 man. Zie de Dépêches, bl. 361.

(2) Zie Molinet, chap. 31, in fine.

(3) Zie de Dépêches, II, bl. 341, en 349, alsmede bl. 360.

(4) Salins was de hoofdplaets der heerlykheid van dien naem, besloten in het graefschap van Burgondië. Zie ons vierde Deel, bl. 637, aenteek. 2. Des hertogs reis is beschreven in de Addition, bl. 402.

(5) Versta van het hertogdom en van het graefschap. Volgens Barante, VIII, bl. 265 en 266, zouden de Staten van het hertogdom te Dijon, en die van het graefschap te Salins vergaderd zyn geweest, doch zulks schynt onnauwkeurig. Zie de Dépêches, II, bl. 362, aenteek. 1 en 3.

[p. 574]

byeen riep voor den 8^sten der volgende maend. In die vergadering, wetende hoe veel de beide landen reeds geleden hadden, vroeg hy inzonderheid dat zy den last zouden opladen van hunne grensplaetsen goed bezet te houden tegen alle vyandlyke aenvallen. Deze vraeg was te billyk, en tevens te zeer in het belang der landzaten, om niet gunstig beantwoord te worden. Ook stemden er de Staten niet alleen in toe, maer beloofden tevens de kosten te zullen dragen⁽¹⁾, en ja, dat zy bereid waren lyf en goed op te offeren voor huns heeren dienst en de bescherming des lands⁽²⁾.

De hertog schreef vervolgens aen zyne Belgische stadhouders, om zich te beklagen wegens het achterblyven der leenmannen en onderzaten by den vorigen oproep, bevelende thans strenger dan ooit dat ieder zich haestte om zyne pligt te kwyten, en

(1) Deze kosten rekende men te zullen klimmen tot 10,000 Rhynsche gulden per maend. Zie de Dépêches, II, bl. 359.

(2) Barante, loc. cit. spreekt daer geheel anders over; doch wy houden ons aen de getuigenis van Panigarola die, naer alle waerschynlykheid, de vergadering bywoonde. Zie de Dépêches, II, bl. 358, vlgg.

[p. 575]

dat men hem voor 't minst vyf duizend archiers en zes duizend voetknechten uit de Nederlanden zonde, buiten de edellieden welke hem den dienst schuldig waren⁽¹⁾. De Kanselier Hugonet gebruikte nogmaels al zyne welsprekendheid om 's meesters geboden volbragt te zien; doch hy kreeg geen beter antwoord dan vroeger van 's lands Staten. Deze verklaerden ronduit dat zy geld noch mannen meer zouden opbrengen voor de vreemde oorlogen des hertogs; maer byaldien de Zwitsers of de Duitschers hem dusdanig in 't nauw stelden, dat hy zonder hulp niet weêr naer Vlaenderen komen kon, zoo moest hy het hun slechts laten weten: zy zouden dan goed en bloed ten beste geven om hem te gaen halen en ongeschonden naer huis te brengen⁽²⁾.

Zulk antwoord was zeker niet geschikt om den

(1) Zie, by Barante, VIII, bl. 272, eenen brief van Karel aen den Raed van Luxemburg, volkomen overeenstemmende met de getuigenis van Panigarola, en in tegenspraek met Barantes vorige gezegden. Zie mede de Dépêches, II, bl. 360, en, over den dusgenaemden Raed van Luxemburg, het Supplement van Butkens, II, bl. 294.

(2) Zie Barante, VIII, bl. 269-70.

[p. 576]

vorst te behagen: ook toonde hy er zich ten zeerste over gebelgd, maer zyne gramschap kon niet helpen. Intusschen liep er tyd voorby, dien hertog René van Lorreynen zich ten nutte wist te maken om zyne Staten aen Karels gebied te ontweldigen. Met een handvol Duitschers en Elzassers, doch wier getal dagelyks aenwies, en met het geld van Lodewyk XI, veroverde hy voor en na Lorreynsche steden of sloten, en bragt het zoo ver, dat hy, in den loop van July⁽¹⁾, Nancy zelf, zyne oude hoofdstad, belegeren dorst. Op deze tyding verliet Karel haestelyk Salins, en kwam naer den burg van la Rivière⁽²⁾ naby de grenzen van Lorreynen⁽³⁾, alwaer hy zyn leger monsterde, maer bevond dit nog te gering om iets groots te ondernemen. Thans echter begon het er te spannen, en naderde de kryg zoo digt aen onze palen, dat de Nederlanden, in hun eigen belang, verpligt waren by te springen, want eene nieuwe nederlaeg door den her-

(1) In het begin van July, zegt Meyer, ad ann. 1476, doch zulks schynt niet nauwkeurig.

(2) Het kasteel van dien naem stond aen de kanten van Pontarlier.

(3) Zie de Addition, bl. 402.

[p. 577]

tog ondergaen, zou noodwendiglyk gevaer meêbrengen niet slechts voor Luxemburg, maer tevens voor alle de provinciën welke aen Frankryk paelden. Men gevoelde dan ook overal dat er hulp naer Lorreynen diende gezonden te worden, om Nancy te verlossen. Henegau toonde den meesten yver: het bragt duizend archiers en honderd lansen⁽¹⁾ op de been, onder het bevel des graven van Chimay⁽²⁾. De andere provinciën volgden dat voorbeeld na, sturende hare manschappen, ten getalle van vyf à zes duizend, naer Diedenhove in 't Luxemburgsche, van waer zy gezamentlyk naer Lorreynen vertrekken moesten, en zich aensluiten by Antoon van Burgondië, die insgelyks met krygsmagt naer Nancy afkwam⁽³⁾. Ongelukkiglyk was er zoo veel tyd verloren, dat, voor aleer men van wederzyde de belegerde stad bereikte, deze alreeds het had opgegeven.

Heer Jan van Rubempré verdedigde Nancy met

(1) Dat is vyfhonderd man.

(2) Philip van Croy.

(3) Wy nemen deze byzonderheden uit eene gelyktydige oorkonde, meêgedeeld door den heer Gachard, Doc. inéd. I, bl. 275. Zie mede Molinet, chap. 32.

[p. 578]

eene goede bezetting⁽¹⁾, waer dry honderd Engelschen deel van maekten, en gedroeg zich ridderlyk tegen eenen vyand die wel tien duizend man sterk was⁽²⁾. Bykans twee maenden hield hy 't vol, alhoewel deerlyk gepraemd door den honger; maer op den duer raekten de poorten en de vesten in zulken staet van verval, dat zy geene enkele bestorming meer zouden uitgestaen hebben, toen de hoofdman der Engelschen door een kanonschot gedood werd. Alsdan begonnen diens krygsknechten het spel moede te worden, en spraken welhaest van overgaef, met bedreiging zelfs van de stad te verlaten. Rubempré deed zyn uiterste best om die vreemdelingen by hunne pligt te houden; hy zond tevens boden op boden om hulp van buiten te krygen, en ontving wel beloften, doch niets meer: zoodat hy ten laetste genoodzaekt was de plaets by verdrag op te geven, met besprek namelyk van er met lyf en goed te mogen uittrekken⁽³⁾.

Dit geschiedde den 6 October 1476. Vyf dagen

(1) Jan van Rubempré was Vliesridder genoemd in 1473. Zie Reiffenberg, Hist. de l'Ordre, bl. 74.

(2) Zie Molinet, chap. 32 cit.

(3) Zie Molinet, aldaer, en La Marche, Liv. II, chap. 8.

[p. 579]

daerna was hertog Karel met zyn leger te Toul⁽¹⁾, in de buert derhalve der pas geruimde stad. Ware hy daer eene week vroeger verschenen, hy had thans middelen genoeg om het beleg te doen opbreken; maer nu te laet gekomen zynde kon hy niets beters verrigten dan eenvoudig naer Luxemburg voort te trekken, en den winter te baet te nemen om zyne zaken te herstellen. De minste wysheid moest hem zulks ingeven; doch, als reeds meermalen opgemerkt is, voor de stem der wysheid had Karel geene ooren meer: hy wilde thans op zyne beurt Nancy belegeren, en gebruikte dit mael zoo grooten spoed, dat reeds den 22^sten der maend de plaets van alle kanten ingesloten was⁽²⁾.

Hertog René toonde zich wyzer dan zyn tegenstander: in stede van met zyn krygsvolk zich op te sluiten om, wat vroeger of wat later, tot overgaef gedwongen te worden, gelyk het by belegeringen gewoonlyk afloopt, liet hy toereikende manschap in de stad, maer vertrok zelf naer Zwitserland,

(1) Zie des hertogs togt van dag tot dag, in de meergemelde Addition, bl. 402, vlg.

(2) Zie Molinet, chap. 33, en de Dépêches, bl. 381, aenteek. 5. - Zie mede Commines, chap. 5.

[p. 580]

ten einde daer hulp te bekomen tot verlossing zyner hoofdstad. Zulks ging echter zoo haestig niet als hy verlangde. Hy werd overal even goed onthaeld, maer kreeg voor antwoord dat de kantons hem geenen bystand konden geven, zonder daerover in 't gemeen raed gepleegd en een besluit genomen te hebben, waer dan alweêr tyd, ja veel tyd noodig toe was⁽¹⁾. Middelerwyl, steeds betrouwende op 's hertogs beloften, verdedigden zich die van Nancy met de meeste kloekmoedigheid tegen de belegeraers, die niet wel genoeg voorzien waren om spoedig door te werken, en wier getal dagelyks smolt van koude, van ziekte, van gebrek; want al de wegen der omstreek werden afgeloopen door Lorreyners en Elzassers, die den toevoer van lyftogt verhinderden en zelfs de nieuwe krygsknechten, derwaert ontboden, voor en na gevangen namen, of uitschudden, of om het leven bragten, telkens dat zy hen in klein gezelschap ontmoetten: dusdaniglyk dat de hertog niet eens het geld, hem uit Luxemburg toegezeid, dorst laten afzenden, vreezende dat het onder wege mogt blyven⁽²⁾.

(1) Zie Barante, VIII, bl. 283.

(2) Zie daer, bl. 284.

[p. 581]

Men ziet, daer was weinig goeds van deze onderneming te voorspellen. Alle de edellieden en krygsoversten erkenden dit; maer Karel was en bleef verblind, tot zoo verre dat hy aen den graef van Chimay die zich verstoutte hem onder het oog te leggen dat hy geene dry duizend strydbare mannen overhield, dwaesselyk antwoordde: ‘Al ware ik alleen, nog zou ik mynen vyand het hoofd bieden; hy is my te jong om voor hem te wyken.’⁽¹⁾

Terwyl Karel aldus door eene zinnelooze hardnekkigheid zynen eigen ondergang voorbereidde, was er een vreemdeling bezig met hem te verraden. De graef van Campo-Basso, ziende dat het geluk zyn' meester den rug keerde, smeedde heimelyke plannen om, wanneer het oogenblik zou gekomen zyn, Karel af te vallen en zynen dienst te bieden aen koning Lodewyk of aen hertog René, naer dat de gelegenheid meê zou brengen. Hy dorst zelfs aen den Franschman het voorstel doen van, te midden eens veldslags, tot den vyand met zyne krygsbende over te gaen, of van hertog Karel op

(1) Zie Molinet, chap. 35.

[p. 582]

te ligten en, het zy levend of dood, in 's konings handen te leveren. Maer Lodewyk, hoe begerig ook om onzen vorst uit den weg geruimd te zien, was te slim en te mistrouwend om zulke voorslagen ligtveerdiglyk aen te nemen, en het verfoeijelyk opzet van den Napelschen booswicht bleef nog eenen tyd lang verholen⁽¹⁾.

Intusschen naderde de winter met rasse schreden, en het beleg ging weinig of niet vooruit. Het was reeds over de helft van December; de koude werd van dag tot dag strenger, dusdanig dat er op éénen nacht in de Burgondische legerplaets meer dan vier honderd krygsknechten stierven, of handen en voeten bevrozen hadden: en des niet te min deed Karel den volgenden dag storm loopen op de stad, doch zonder uitslag, want die van binnen sloegen al de aenvallen kloekmoediglyk af⁽²⁾.

Met zulke vergeefsche poogingen bereikte men Nieuwjaer, toen eindelyk de hertog van Lorreynen aen het hoofd van een talryk leger afkwam. Den 25

(1) Zie Molinet, chap. cit. Zie mede Commines, chap. 6, en Pont. Heut. bl. 144-45.

(2) Zie Barante, VIII, bl. 290.

[p. 583]

November waren de kantons te Luzern vergaderd geweest, en had René zynen wensch vervuld gekregen. Van alle kanten werd de manschap opgeroepen en, over Basel, Ensisheim, Colmar en Schlettstadt, gerigt naer Luneville⁽¹⁾, alwaer zy eerlang vervoegd werden door eene nieuwe menigte van Elzassers. In 't eind bevond zich hertog René aen de spits van negentien à twintig duizend man, met welke by spoedig vooruit drong en, den 4^den January 1477, te St. Nicolas-du-Port⁽²⁾ de Meurthe overtrok⁽³⁾, op kleine twee mylen van het Burgondisch leger⁽⁴⁾.

Des vyands nadering vernemende, riep hertog Karel, tegen zyne gewoonte, de voornaemste krygshoofden byeen, als wilde hy hun raed vragen. Allen waren van gevoelen dat de magt ontbrak om slag te leveren, en dat er derhalve niet overbleef

(1) Lorreynsche stad, zeven mylen in 't zuidoosten van Nancy, en een paer mylen meer bewesten Straetsburg.

(2) Klein Lorreynsch stedeken bewesten Luneville, met eene brug over de Meurthe.

(3) Zy moesten daer de rivier overgaen, dewyl Nancy aen den linken kant der Meurthe gelegen is.

(4) Zie Commines, chap. 7.

[p. 584]

dan den weg naer Luxemburg te nemen, om het leger te herstellen. Doch verre van naer dien raed te luisteren, hield Karel er den spot meê, en beval nog denzelfden avond op nieuw de stad te bestormen, om den volgenden dag in het veld te trekken. Karels bevelen werden uitgevoerd, doch met even zoo weinig geluk als de vorige malen: de stad wederstond, en de belegeraers moesten niet alleen onverrigter zake naer hun kamp wederkeeren, maer zy werden bovendien nog achtervolgd door die van binnen, welke een deel der Burgondische tenten in brand staken⁽¹⁾. Zulks was als het voorteeken van hetgeen daegs daerna te gebeuren stond. Hertog Karel, al vroeg te peerd, stelde zyn leger in slagorde, het geschut vlak op den weg langs waer men den vyand verwachtte; den linker vleugel naer den kant der rivier, onder het bevel van Joost de Lalain, Groot-Baljuw of, gelyk men zeide, Souverein van Vlaenderen. De regter vleugel, opgeleid door Jacob Galeotta, moest aenleunen tegen eene digtbewassen helling. In 't midden stond Karel met nagenoeg al de voetknechten, gedekt door zyne

(1) Zie Commines, chap. 8.

[p. 585]

bombarden. Reeds twee dagen te voren was de eerlooze Campo-Basso met zyn volk vertrokken en te St. Nicolas zynen dienst gaen aenbieden; maer de Zwitsers gaven hem voor antwoord dat zy geenen verrader aen hunne zyde wilden zien, en wezen hem schandelyk van der hand. Alsdan was de schelm de wegen gaen bezetten langs waer de Burgondiërs, in geval van tegenspoed, de wyk moesten nemen, om op de vlugtelingen te storten, en andere booze stukken uit te voeren⁽¹⁾.

Des hertogs maetregelen waren in tyds gekend van den vyand, wiens voorhoede uit meer volks bestond dan heel het Burgondisch leger. De sneeuw viel met dikke vlokken op het oogenblik dat de worsteling aen zou vangen. René, om zyne manschap te sparen, wilde niet regt vooruit varen tegen het grof geschut in; maer zond Willem Herter van Straetsburg met de voorwacht om tusschen het woud en Karels regter vleugel door te dringen, ten einde dien in den rug te vallen: doch zulks gelukte eerstelyk niet. De Burgondische ruitery deed wonderen van dapperheid; niet slechts

(1) Zie Commines, chap. 8 cit.

[p. 586]

stuitte zy den aentogt der Lorreyners, maer havende hen zoo geducht, dat zy reeds aen 't deinzen gingen en vele lyken op den grond lieten, toen eensklaps de Zwitsers van Uri en Unterwalden, met Herter aen 't hoofd, zich op de hoogte vertoonden, en weêr tot drymael toe de lucht deden weêrgalmen van den ontzettenden toon hunner bergtrompen. Dat geluid greep hertog Karel om 't hart, hernieuwende het geheugen van Granson en van Murten; maer niettemin toonde hy zich voor het uitwendig onverschrokken, en zond aenstonds zyne archiers om de Zwitsers tegen te houden. Ei! wat kon dat helpen? Aldra zag de vorst zich omringd door een leger viermael zoo sterk als het zyne, en hem van alle kanten overstelpende. Te vergeefs ylde hy van herwaert naer derwaert om bevelen te geven, om aen te wakkeren, om gebroken scharen te hereenigen; te vergeefs legden zyn stiefbroeder Antonis, de graef van Chimay, heer Jan van Rubempré en andere edellieden geen minderen heldenmoed aen den dag: Karels lot was reeds geworpen. Niets kon den drift der Zwitsers bedwingen. Hunne ruitery stoof vooruit, zonder den aendrang der voetknechten te vertragen, en welhaest

[p. 587]

plofte er eene gansche rei van handgeschut los, wat Galeotta en vele andere ridders in 't zand stortte, voltooijende in eens de wanorde aen deze zyde.

De linker vleugel, met Joost van Lalain, bezweek ook kort daerna: gelykelyk overmand gaven het daer mede de krygsknechten op, en zochten hun behoud in de vlugt, het water overzwemmende of zich verspreidende in bygelegen bosschen, terwyl de bezettelingen van Nancy, op dat eigen oogenblik, eenen uitval deden naer Karels legerplaets, en wat daer nog overig was aen het vuer prys gaven⁽¹⁾.

De stryd had niet lang geduerd, maer 's hertogs nederlaeg was volkomen; ja, erger nog, tot een paer uren na zonnen-ondergang werden de vlugtelingen achtervolgd, in hoeken en kanten opgezocht, en weerloos dood geslagen door de Duitschers, door de Zwitsers, door de landzaten zelf. Ook onze rampzalige vorst had de vlugt gekozen, doch niemand wist waer hy verbleven was. Den

(1) Zie Molinet, chap. 35 cit. La Marche, chap. 8, en Barante, VIII, bl. 297, vlgg.

[p. 588]

volgenden dag deed hertog René overal rondzien op het slagveld; men vond de lyken van Karels edelste ridders, maer van hem geen spoor. Sommige gevangen hadden hem by den aftogt hooren roepen: ‘Naer Luxemburg’; anderen meenden dat hy een nabygelegen slot bereikt had en zich daer schuil hield; nog anderen, dat een Duitsch heer hem meêgenomen en over den Rhyn had gevoerd: allen dachten ten minste dat hy in 't leven was. Eerst den derden dag kwam men tot de waerheid. Afgaende van nieuwe geruchten over de plaets waer Karel laetst was gezien geweest, rigtte men zich naer eenen waterplas, al vry ver afgelegen van de stad, en daer eindelyk, tusschen een twaelftal gansch uitgeschudde lyken, vond men het vorstelyk lichaem in den modder gezonken, met het hoofd half in 't ys, de andere helft reeds afgeknaegd door de wolven of de honden, en het bekkeneel zoo goed als in twee gekloven door eenen zwaerdslag. Karels lyfarts, zyn kapellaen, zyn kamerling en eenigen zyner hofbedienden erkenden het lyk aen onderscheidene teekens welke allen twyfel uitsloten⁽¹⁾, en droegen het naer Nancy, alwaer het

(1) Zie de Chroniques de Louis XI van Jean de Troyes, achter de Mém. de Commines, uitgave van Brussel, II, bl. 226-28, of Molinet, chap. 35 cit.

[p. 589]

kort daerna plegtiglyk ter aerde besteld werd⁽¹⁾.

Dusdanig was het einde des laetsten hertogs van Burgondië die, om zyne erflanden tot een magtig koningryk te verheffen, en onder de grootste mannen der vyftiende eeuw gerekend te worden, slechts met meerder bezadigdheid hadde moeten te werk gaen. Zulks zoude hy waerschynlyk gedaen hebben, ware hy niet immer geprikkeld geweest door de yverzucht van den trouwloozen en arglistigen Lodewyk XI, die niets onbeproefd liet om het huis van Burgondië, welks grootheid hem in den weg stond, ten onder te brengen. Van daer dat rusteloos poogen van Karel om hooger en hooger te

(1) Omtrent het midden der volgende eeuw werd Karels gebeente overgevoerd naer Brugge, alwaer het, naest dat zyner eenige dochter, nog berust in O.L.V. kerk. Zie Barante, VIII, bl. 318, aenteek. 1. Zie mede onderscheidene oorkonden rakende die overvoering in de Bulletins de la Commission d'Histoirc, 2^c série, IX, bl. 143-154. Zie eindelyk merkwaerdige byzonderheden nopens het Brugsch gedenkstuk, en het beloop der kosten daeraen besteed, in het tweede Deel der Annates de la Société d'Émulation, bl. 47, vlgg.

[p. 590]

klimmen; van daer ook de hardheid zyner regeering en de willekeur van zyn gedrag ten aenzien des adels zoo wel als der onderdanen: allen moesten zwichten voor zyn bevel, allen moesten hunne eigen belangen opofferen om meê te werken tot de bevestiging zyner heerschappy naest en boven die van zynen afgunstigen mededinger. Zonder Karels gedurige worsteling met koning Lodewyk, zoude zyne gedachtenis gezegend wezen; want hy was een allenzins grootmoedig vorst, een strenge handhaver der geregtigheid, een vroom beoefenaer van den godsdienst, een yverig beschermer der zwakken, en een voorbeeld van zedelykheid.