Vaderlandsche historie. Deel 8

[p. 395]

Elfde hoofdstuk.

karel neemt bezit van zyne andere erflanden. - bezending der gentenaers. - nieuwe opschudding in hunne stad. - de luikenaers volgen dit voorbeeld na. - maer worden verslagen te brusthem. - en onderwerpen zich. - karels derde huwelyk met margareet van yorck. - zyne omwandeling in zeeland en holland. - vredebreuk met lodewyk xi. - gesprek der beide vorsten te péronne. - nieuwe opstand der luikenaers door den honing verwekt. - karels woede tegen lodewyk. - beide trekken naer luik. - de stad veroverd, geplunderd en verbrand.

1467-1468.

Het is ligt om raden, hoe hertog Karel gezind was, toen hy Vlaenderens hoofdstad verliet. Niet alleen hield hy de hem afgedwongen vergunningen en beloften voor onverpligtend; maer hy had reeds in zyn hert gezworen den hoon, dien de Gentenaers hem aengedaen hadden, hun met gelegenheid duchtig betaeld te zetten. Voor het oogenblik kon hy niet beter doen, dan zyne omwandeling in de erflanden

[p. 396]

te vervolgen en daer bezit van te nemen, al ware het slechts om te beletten dat, met uit te stellen, het kwaed voorbeeld van Gent in andere steden navolgers vonde. Hy vertrok dan den 3^den July uit Dendermonde naer Mechelen, alwaer hy, omstreeks middag, plegtiglyk werd ingehuldigd⁽¹⁾.

Terwyl de hertog daer tot wettigen heer erkend werd en feest hield, waren de Staten van Brabant te Leuven vergaderd om over Karels regten raed te slaen, en een besluit te nemen nopens de aenspraek welke de graef van Nevers op het hertogdom maekte. Deze vorst, dien wy tot dus verre graef van Etampes⁽²⁾ genoemd hebben⁽³⁾, was in 1464, zyn' broeder⁽⁴⁾ opgevolgd in het graefschap van Nevers, en kort daerna Karels gezworen vyand

(1) Zie 's hertogs intrede te Mechelen breedvoerig beschreven in onze Geschiedenis dier stad en Heerlykheid, bl. 234, vlgg.

(2) Zie hiervoren, bl. 153, aenteek. 3.

(3) Hy had dit graefschap, gelegen tusschen Parys en Orleans, in 1437 gekregen van zyn' neef Philip den Goede; maer het werd hem betwist door koning Karel VII, zoodanig dat hy er slechts den naem van had gedragen.

(4) Karel I, die geene kinderen naliet.

[p. 397]

geworden, om redenen die onze Geschiedenis niet raken. Na het overlyden van hertog Philip, had hy aen de steden en de edellieden van Brabant brieven geschreven, om zyne erfregten te doen erkennen, als zynde hy de naeste bloedverwant van wylen Philip den Stoute⁽¹⁾, door wien Brabant in het huis van Burgondië gebragt was geweest⁽²⁾. Deze aenvraeg bleef niet zonder gehoor by de burgeryen, die de al te groote magt van hertog Karel

(1) Inderdaed, graef Jan van Nevers was de kleinzoon van Philip den Stoute en Margareet van Male, waer hertog Karel slechts de achter-kleinzoon van was. Zie hier het bewys.



Zie de Stamtafel der graven van Vlaenderen op het einde van ons vierde Deel.

(2) Ook in 1430, na het overlyden des hertogs Philip van Sint-Pol, had de toenmalige graef van Nevers, Karel I, vergeefsche moeite gedaen om, in Brabant, Philip den Goede den voet te ligten.

[p. 398]

vreesden, gelyk zy reeds over die zyns vaders geklaegd hadden, als hoogst gevaerlyk zynde voor het behoud harer vryheden en privilegiën⁽¹⁾. Maer 's lands baronnen, sedert lang verkleefd aen de Burgondische heerschappy, waer zy meer van te verwachten hadden dan van een franschen graef, wezen Jans brieven gereedelyk van de hand, en zoo deden dan ook, op hunne beurt, de Staten van Brabant⁽²⁾.

Karel wachtte te Mechelen naer de uitkomst der beraedslagingen, welke twaelf dagen duerden. Aldra echter kreeg hy de tyding dat zyn erfregt opentlyk erkend was geworden, en vertrok den 9 July naer Leuven, alwaer hy, dry dagen later luisterlyk werd ingehuldigd, na de Blyde Inkomst gezworen te hebben, als de gewoonte meêbragt⁽³⁾.

(1) De Brusselaers vooral waren den nieuwen hertog niet zeer genegen, wetende dat by van hunne stad zoo veel niet hield als zyn vader. Zie de Histoire de Brux. van Henne en Wauters, I, bl. 266.

(2) Zie daer veel meer van by Chastellain, chap. 108-111. Alleen vergist by zich soms in de datums. Zie mede de questie wydloopig verhandeld in de Annales Antverpienses van Papebrochius, II, bl. 71, vlgg.

(3) Zie Divaeus, Annales Lovanienses, bl. 55.

[p. 399]

Het was insgelyks tot gewoonte geworden dat de landheer zynen plegtigen intreê dede te Brussel, hetwelk men toen reeds zoo goed als voor de hoofdstad van Brabant hield. Ook werd de hertog daer, den 14^den der volgende maend, feestelyk ontvangen en ingehaeld, vergezeld van vier leden uit ieder der veertig of meer ambachten, dragende eene brandende toorts, want het was avond⁽¹⁾.

Alsdan lag Antwerpen aen de beurt, waer Karel bezit moest nemen van het markgraefschap des heiligen Ryks; maer hy was niet haestig om zich derwaert te begeven, gehoord hebbende dat de pestkoorts er op dat oogenblik woedde⁽²⁾. Hy had daerenboven nog andere beslommeringen. Voor eerst brak er, in die dagen, een oproer uit onder de Mechelaers, niet eigentlyk tegen hunnen heer, dien zy kort te voren zoo wel onthaeld hadden; maer tegen de stedelyke wethouders, beschuldigd van de belangen en de regten der ingezetenen te hebben verkort. Het ginger haest zoo erg als te Gent, dusdanig zelfs dat de hertog, aen het hoofd zyner

(1) Zie de Histoire de Bruxelles, I , bl. 267.

(2) Zie Chastellain, chap. 110, in fine.

[p. 400]

ridderschap er gewapenderhand naer toe trok. Maer de eerste woede was reeds gestild toen hy in de stad kwam, weshalve het zonder groote moeite afliep met het straffen van eenige roervinken, en met anderen te verwyzen tot geldboeten⁽¹⁾.

Eene andere zaek van aengelegenheid had des vorsten oponthoud te Brussel verlengd, namelyk de bezending van Gent. Daer ter stede waren, na Karels vertrek, veler oogen open gegaen, die thans hun ongelyk erkenden, en bedacht werden op middelen om met hunnen geduchten heer verzoend te geraken. Het gereedste was dat men eenige aenzienlyke persoonen naer Brussel afvaerdigde, om te gaen zien hoe de hertog het nemen zou. Zy moesten, indien men hun gehoor gaf, ootmoediglyk vergiffenis vragen in den naem der Gentsche gemeente, en de brieven, die Karel, zyns ondanks, geteekend had, hem aenbieden en overleveren. Zulks geschiedde. De afgevaerdigden werden te

(1) Zie Chastellain, chap. 115, 116 en 119. In het eerste dezer kapittels zegt de schryver dat er ook dergelyke beroerten te Antwerpen en zelfs te Lier plaets hadden, alle eenigzins veroorzaekt door het kwaed voorbeeld der Gentenaers.

[p. 401]

Brussel ontvangen; een hunner, waerschynlyk Matthys de Grootheere, deed eene lange aenspraek, waerin hy, onder anderen, al de voorbeelden van genade, door God aen het volk van Israël bewezen, een voor een ophaelde, om 's hertogs hart te vermurwen, en eindigde met deze woorden van David⁽¹⁾, een beetje veranderd: ‘Heere, behandel ons niet naer de zonden die wy gedaen, noch naer de ongeregtigheden die wy bedreven hebben; maer dat uwe bermhertigheid ons voorkome, en ons verlosse, tot meerder glorie van uwen naem⁽²⁾.’

Of hertog Karel tranen stortte by het hooren van zulke schoone dingen, wordt niet gezegd; maer wel dat hy zynen kanselier bevel gaf van er op te antwoorden. Deze ambtenaer begon oogenblikkelyk, halende, even als de vorige spreker, zyne voorbeelden en gelykenissen grootendeels uit de heilige Schrift. Maer hy liet inzonderheid hooren dat zyn meester twyfelde aen de opregtheid van het Gentsch berouw, waer hy derhalve treffender blyken zocht van te hebben. Hy zou dan zyne bermhertigheid

(1) Zie Ps. 103, 10; en Ps. 78, 8-9.

(2) Zie dat meesterstuk van middeleeuwsche welsprekendheid, by Chastellain, chap. 115.

[p. 402]

opschorten, tot dat de misdadigen zelf hem te voet kwamen vallen, en bloots hoofds, ongegord, op de beide kniën vergiffenis vroegen, met stellige belofte dat zy voortaen aen de inblazingen van den duivel des oproers, of van kwaedwillige menschen geen gehoor meer zouden geven⁽¹⁾.

Alsdan trokken de Gentsche smeekers de afgeperste brieven uit hunnen boezem, en leverden die over aen hertog Karel. Vervolgens keerden zy bly te moede naer huis, om den gunstigen uitslag der bezending aen hunne medeburgers te boodschappen⁽²⁾.

Het aengebragt nieuws klonk zeker zoo wel niet in de ooren der Gentsche ambachtslieden als de gezanten wenschen mogten; want het door deze zoo

(1) Zie ook des kanseliers rede in de Kronyk van Chastellain, chap. 114.

(2) Alles wat hier verhaeld is, wordt door velen geloochend, en beschouwd als door Chastellain verkeerdelyk gesteld in 1467. Te onregt nogtans, dewyl het heden blykt uit echte brieven van Karel zelf, te Brussel gegeven in July van opgenoemd jaer, en, volgens den origineelen tekst, medegedeeld door den heer Gachard in de Bulletins de la Commission d'Histoire, 2^e série, IX, bl. 109, vlgg.

[p. 403]

hoog opgevyzeld berouw, was verre van algemeen te zyn by de woelzieke menigte. In tegendeel, by hunne afwezigheid hadden de kwaedwilligen op nieuw de hoofden weten in brand te steken, dusdaniglyk ja, dat by hunne wederkomst, Matthys de Grootheere door het volk in hechtenis gesteld, en Nicolaes Triest, de Groot-Baljuw der stad, uit zyn ambt gestooten werd⁽¹⁾. Men had dus weêr voor allerlei onheilen te vreezen; maer gelukkiglyk haestte zich de hertog een' krachtdadig man, heer Lodewyk van Schoorisse, tot nieuwen Groot-Baljuw aen te stellen, en zond meteen naer Gent een aental hooge edellieden⁽²⁾, om de orde te handhaven en de goeden te ondersteunen. Deze hadden er echter nog veel moeite meê; want terwyl zy in het klooster der Predikheeren samen raed sloegen, stoof andermael het gepeupel op, en maekte gereedschap om eenige wethouders dood te slaen; maer dit mael kregen de deftige lieden

(1) Het was hy, die de persoooen gekozen of aengewezen had, om naer Brussel te gaen pardon vragen.

(2) Zy worden genoemd by Despars, IV, bl. 7, en by Meyer, in 't begin van het zeventiende Boek zyner Annales Flandriae.

[p. 404]

de overhand. Gesterkt door Karels afgeveerdigden, raekten zy meester van de stad en deden de belhamels vast zetten. Een hunner, Matthys Block, werd den 25^sten July onthalsd; eenige dagen daerna onderging Hoste Bruneel hetzelfde lot, met nog acht anderen. De overigen, in vry groot getal, werden uit het land verbannen, ten onsprekelicken contentemente ende behaghene van alle die ghone die den Prince wel wilden⁽¹⁾.

Zoo hadden dan, voor het oogenblik, de vredelievende burgers eens het hooge woord te Gent. Ook vertrokken er, tegen den gestelden dag van 8 Augusty, meer dan zestig persoonen, geestelyken, schepenen, ambachtsdekens en andere aenzienlyke stedelingen⁽²⁾ naer Brussel, om daer den vereischten knieval te doen, waerna zy, met de beloofde pardon-brieven in hunnen buidel en de

(1) Zoo spreekt Despars, bl. 8, en Meyer verhaelt nagenoeg het zelfde. Wonderlyk is het nogtans dat noch het Dagboek der Collatie, noch het Memorieboek der stad Gent hier gewag van maken.

(2) Zy worden allen met naem en toenaem aengeduid op den buitenkant van 's hertogs boven reeds gemelde brieven.

[p. 405]

vreugd in het hart, den eigen dag terug naer Gent keerden⁽¹⁾.

Karel zou waerschynlyk, na alles wat er voorgegaen was, met geene knievallen te paeijen zyn geweest; maer hy had in dit oogenblik aen iets anders te denken. Namelyk de Luikenaers, door het voorbeeld van Gent getokkeld, doch vooral bewerkt door Raes van Heers en door de uitzendelingen van koning Lodewyk⁽²⁾, hadden het vredeverdrag des vorigen jaers aen den balk gehangen, en weêr de wapens opgevat. Hunne eerste woede viel op Hooi, waer de Elect zyn verblyf hield; maer deze had in tyds de wyk genomen naer Brussel⁽³⁾. Alsdan gin gen zy Sint-Truijen bezetten dat, sedert den laetsten vrede als een soort van onderpand aen den hertog van Burgondië was gebleven⁽⁴⁾: kortom het bleek dat zy een nieuwen kryg zochten, zonder zich te bekreunen om de vyftig gyzelaers, welke zy in Karels handen

(1) Zie de oorkonde in de beroepen Bulletins de la Commiss. d'Hist. bl. 115-116.

(2) Zie Chastellain, chap. 122.

(3) Zie Chastellain, chap. 118 en 120, alsmede chap. 126-127.

(4) Zie La Marche, Liv. II, chap. 1.

[p. 406]

gelaten hadden⁽¹⁾, en die nu misschien den eedbreuk hunner landgenooten met de dood bekoopen zouden. Daer werd inderdaed onder 's hertogs raedslieden van gesproken; maer de heer van Humbercourt deed verstaen dat die menschen geene schuld hadden aen het misdryf der Luikenaers, en maekte dat Karel hen vry naer huis liet keeren, op de enkele voorwaerde dat zy tegen hem of tegen hunnen bisschop de wapens niet zouden voeren⁽²⁾. Vermoedelyk was de hertog in zyn hart er niet zeer om gestoord dat Luik de horens weêr opstak, want zulks bragt hem in de gelegenheid om aen zyne eigen steden eene goede les te geven, waer hy hopen mogt dat deze voordeel zouden meê doen, en zich spiegelen aen hetgeen haren naburen stond te gebeuren.

Hoe 't zy, hy bereidde zich aldra tot een' geduchten aenval, doende, reeds op het laetste van July, brieven schryven aen zyne landvoogden of Baljuws, alsmede aen de wethouders der groote steden om, zonder uitstel, krygsknechten te verzamelen en mondkost naer de Luiksche grenzen

(1) Zie boven bl. 360.

(2) Commines, Liv. II, chap. 2.

[p. 407]

te voeren, op dat hy alles in gereedheid vonde⁽¹⁾. Middelerwyl ging Karel nog haestiglyk naer Antwerpen, en werd daer den 5^den September plegtiglyk ingehaeld, en des anderdags gehuldigd⁽²⁾. Vervolgens gespte hy zyn harnas aen en begaf zich naer Leuven, van waer het Burgondisch leger uit moest gaen. Alvorens dit te veld trok, werd de oorlog wyd en zyd afgekondigd door krygsboden, dragende in de eene hand een blooten degen en in de andere eene brandende toorts, gewoone teekens eener worsteling te vuer en te zweerd.

De togt ving aen, den 26^sten October, met het beleg van Sint-Truijen, dat door dry duizend Luikenaers bezet was; maer een paer dagen laterkwam hun groot leger af, om Karel het hoofd te bieden en hem de stad te betwisten. Zy waren ongeveer 20,000 sterk⁽³⁾, meest allen voetknechten, wel

(1) Zie eene reeks van brieven en bevel en desaengaende, by Gachard, Doc. inéd. I, bl. 154-166.

(2) Zie de Geschiedenis van Antwerpen door Mertens en Torfs, III, bl. 224-25.

(3) Commines, chap. 2 cit. spreekt van meer dan 30,000. Wy vol gen de opgave van Suffridus Petri, by Chapeauville, III, bl. 167, waer Meyer meê overeenstemt. En nog is misschien dit getal overdreven, want anderen maken slechts gewag van 18, of zelfs van 14,000. Zie Gachard, Doc. inéd, I, bl. 171.

[p. 408]

voorzien ja van geschut, maer zoo goed als zonder ruitery, want men telde er kwalyk vyf honderd peerden. Den 28^sten October, omstreeks 10 uren des morgens, bereikten zy Brusthem, een bygelegen dorp, alwaer zy post namen achter een breeden waterloop, zynde links en regts nog eeniger wyze gedekt door moerassen.

De hertog had twee dingen te doen: hy moest de stad bewaken, en meteen den vyand te gemoet gaen, op eene plaets die voor hem zeer ongunstig was. Beide geschiedde met veel overleg. Hy liet een deel zyner krygsmagt het beleg voortzetten; hy bespaerde eene aenzienlyke achterhoede om in tyd van nood by te springen⁽¹⁾, en trok met de overige manschap, in twee scharen verdeeld⁽²⁾, naer Brust-

(1) De hertog wilde voorzien zyn tegen het geval dat er de Franschen zouden tusschen komen, gelyk hy reden had van te vermoeden. By brieven van 19 Augusty hadden de Luikenaers aen den koning van Frankryk groote klagten gedaen over hunnen bisschop en hertog Karel, en hem om hulp gesmeekt tegen hunnen overheerscher. De oorkonde staet in de Bulletins de la Commiss. d' Hist. 2^e série, VIII, bl. 102.

(2) Zonder de ruitery die, ten getalle van 2,400 man, het leger van wederzyde beschermen moest.

[p. 409]

hem. Het was ruim dry uren na middag. De voorwacht, bestaende uit archiers, drong door tot tegen de sloot, en overstelpte de Luikenaers met schichten, dusdaniglyk dat deze eerlang aen het deinzen vielen, en dat de Burgondiërs het beletsel over geraekten. Maer toen zag de vyand dat zy bykans al hunne pylen verschoten hadden, en hieruit nieuwen moed scheppende hervatte hy den stryd met zyne lange pieken, en dunde welhaest de gelederen der archiers derwyze, dat zy op hunne beurt achteruit weken. Alsdan gaf de hertog bevel aen eene sterke bende schutters, die het middelheir uitmaekten, om de eersten te gaen rugsteunen: te goeder ure voorwaer, want reeds keerden zyne banieren, en heel het leger begon te wanken, toen de nieuwe archiers de kans herstelden. Zy bragten op korten tyd de verwarring in het Luiksche heir, en alsdan hunne bogen verruilende tegen de slagzweerden, waer zy mede van voorzien waren⁽¹⁾,

(1) Zoo zegt het La Marche, maer Commines spreekt van eene bende zwaer gewapende voetknechten, die de taek der archiers voortzetteden.

[p. 410]

stortten zy met onwederstaenbaren drift op de Luikenaers, die neêrgesmakt werden als vee. Hunne voornaemste aenleiders bleven dood op het veld, anderen gingen loopen⁽¹⁾, waerdoor de bedremmelde burgerlieden nog meer den kop verliezende, welhaest het pleit lieten steken en hun behoud in de vlugt zochten, na dry of vier duizend⁽²⁾ man, met nagenoeg al hun geschut, tenten en troswagens verloren te hebben. Hadden de Burgondische ruiters de vlugtelingen mogen op de hielen zitten, daer zouden er weinigen t' huis zyn gekomen; maer de moerassen lieten zulks niet toe, vooral by het vallen van den nacht, en de hertog wilde daerenboven zyne manschap verzameld houden, om met des te meer zekerheid vooruit te werken⁽³⁾.

(1) De eerste van al was Raes van Heers, die nogtans zelf had doen uitroepen dat niemand de vlugt mogt nemen op verbeurte van lyf en goed. Zie Suffridus Petri, by Chapeauville, III, bl. 167. - Zoo doen heden de demagogen nog: zy ontsteken de volksdriften, maer houden zich uit het vuer.

(2) Commines zegt zes duizend, maer by vergroot, naer gewoonte. Zie Gachard, Doc. inéd. I, bl. 171.

(3) Zie Commines, La Marche en Suffridus Petri, locis cit. Zie mede het verhael van Theodoricus Pauli, in 's heeren De Rams Analecta Leodiensia, bl. 196-97, en eenen brief van hertog Karel aen de wethouderschap van Yperen, by Gachard, Doc. inéd. I, bl. 168.

[p. 411]

De slag was niet te min gewonnen, als die van Sint-Truijen zelf erkenden. Deze hadden tot dry mael toe beproefd om de belegeraers te overrompelen, doch waren telkens terug gedreven geworden, en kunnende voortaen op geene ontzetting meer rekenen, gaven zy zich over by verdrag. De muren der stad zouden geslecht worden, de gemeente eene boet betalen van 2,000 gulden, en twaelf pandslieden of gyzelaers uitleveren, door den hertog te kiezen⁽¹⁾.

Zoo deden ook Hasselt en Tongeren. Beide deze steden, de eerste in den naem van geheel het land van Loon, onderwierpen zich aen onzen vorst, op de voorwaerden die hy stelde⁽²⁾: zoo dat Karel,

(1) Zie de aengehaelde schryvers, en 's hertogs brief aen die van Yperen. Zie mede den tekst van het verdrag in het tweede Deel der Doc. inéd. bl. 420, vlgg.

(2) Zie het verdrag met Hasselt en het land van Loon, by Gachard, Doc. inéd. II, bl. 430, vlgg. De Luiksche Annalisten zeggen dat Tongeren op dezelfde conditiën overging. Zie mede Theodoricus Pauli, in de Analecta, bl. 197-99.

[p. 412]

in die streken geene vyandschap meer te vreezen hebbende, regt naer Luik trok en, den 10 November, zyn leger neêrsloeg naby de hoofdstad.

Daer hadden de vlugtelingen van Brusthem eenen schrik verspreid die nauwelyks zou te gelooven zyn, indien de Lezer uit de vorige gebeurtenissen niet geleerd hadde hoe ligtveerdiglyk het Luiksche volk van de uiterste vermetelheid overging tot de onredelykste verslagenheid. Daer waren meer dan honderd duizend inwoonders⁽¹⁾, achter stevige muren gezeten, met overvloed van verdedigings-middelen aen de hand, en derhalve zeker in staet om een langdurig beleg uit te harden. Ja meer, zy hadden niet eens een beleg te vreezen; want behalve dat het saisoen te ver gevorderd was, hadden buitengewoone najaersregens den grond alom dusdanig doorweekt, dat er geen heir legeren kon: waerby men nog te voegen heeft dat de Burgondiërs reeds gebrek hadden aen lyftogt en aen geld. Kortom, hertog Karel bevond zich in zulken toestand dat, zegt een ooggetuige, de

(1) Dit wordt althans beweerd door den gelyktydigen Cardinael Piccolomini, by Fisen, II, bl. 276, waer spraek is van 120,000; maer het kan grootspraek zyn.

[p. 413]

Luikenaers hem slechts een paer dagen in den draei moesten houden, om hem en zyne krygsmagt van zelf te zien vertrekken, gepraemd door allerlei nood. Dit wisten de verstandige lieden zeer wel, en het werd aen de menigte uitgeleid, onder anderen door Raes van Heers, die onlangs weêrgekomen was; maer de menigte had geene ooren voor wyzen raed. Zy vernam dat de vyand in Haspengau deerlyk gewoed en gebrand had; zy zag buiten de stad het vuer de huizen verslinden, en zich overgevende aen eene onbezonnen vrees, wilde zy dat men de stad opgave, meenende dat zulks het eenigste middel van redding was⁽¹⁾.

Nog den zelfden avond gingen eenige afgeveerdigden der burgery tot den hertog, dien zy in persoon niet spreken mogten; maer zy spraken met Karels baronnen, en stelden voor de stad op genade over te geven, mits zy enkel vry bleve van plundering en blaking. Dit werd toegestemd in 's hertogs naem, en des anderdags, na een ganschen nacht in twist en geharrewar doorgebragt⁽²⁾, trokken er tien

(1) Zie Commines, den bedoelden ooggetuige, Liv. II, chap. 3, en Fisen, II, bl. 265, vlgg.

(2) Zie daer meer van by Commines, chap. cit.

[p. 414]

leden van ieder ambacht, in hun hemd, naer buiten⁽¹⁾, om aen Karel de sleutels der stad aen te bieden en vergiffenis te vragen. De hertog ontving die, en deed oogenblikkelyk de poorten bezetten, waerna hy gereedschap maekte om als overwinnaer Luik in te treden. Deze intrede moest niet alleen luisterlyk, zeeghaftig, maer tevens ontzaggelyk wezen. Een der stadspoorten, en twintig vademen muers werden afgebroken, en de grachten gevuld op gelyke breedte. Door deze wyde bres kwam hy, den 17^den November, de stad binnen, te peerd, in zyne kostbaerste wapenrusting, den degen in de vuist, vergezeld van den bisschop en van eene menigte graven, heeren, hofbeambten, ridders en edellieden, vooruit stappende tusschen twee reijen van geestelyken aen den eenen, van burgers aen den anderen kant, die allen eene fakkel droegen en het kruis van Burgondië op hunne borst. De fiere stoet doorwandelde de voornaemste straten, tot dat hy eindelyk stil bleef staen aen het paleis, waer de hertog zynen intrek nam, terwyl de bisschop zelf

(1) De plaets waer de hertog legerde, eene halve myl van de stad, heet Bolsay by Joannes de Los, in de Analecta, bl. 53.

[p. 415]

het huis van Merode betrok naby de hoofdkerk⁽¹⁾.

Den volgenden dag werd het vonnis opgesteld. De stad, naer gedane belofte, bleef vry van roof en brand, doch wat haer verder nog overbleef zou moeijelyk om zeggen zyn. Vooreerst werden al de vernederingen, mitsgaders al de lasten van den vorigen vrede, te Sint-Truijen gesloten den 22 December 1465⁽²⁾, herhaeldelyk opgelegd, en bezwaerd met eene nieuwe geldboet van 120,000 gouden Leeuwen⁽³⁾. Voorts verloren de Luikenaers al hunne wetten, costumen, regtbanken en privilegiën; hunne twee en dertig ambachten werden voor eeuwig afgeschaft; alle de poorten, torens en muren moesten geslecht, en de grachten gedempt worden; al de wapens en banieren, al het krygstuig en stedelyk geschut, ja ook het oud Puyroen⁽⁴⁾,

(1) Zie Fisen, II, bl. 266, en Adrianus de Veteri Busco, in de Amplissima Collectio van Martène, IV, col. 1320. - Het spreekt van zelf dat Raes van Heers en zyne makkers in tyds de stad geruimd hadden.

(2) Zie hiervoren, bl. 537.

(3) Onlzaggelyke geldsom voor dien tyd, dewyl de gouden Leeuw eene waerde had van zeven gulden brabantsch. Zie Ghesquière, Mémoire, enz. bl. 145-46.

(4) Het Puyroen (in 't Fransch Perron) van Luik was eene kleine metalen kolom, gekroond met eenen pyn-appel en een kruisje daerboven. Het stond op de markt eenige trappen verheven. Oudtyds spraken de schepenen regt aen het Puyroen, gelyk te Namen en elders; doch met der tyd diende het slechts tot een zinnebeeld der vryheid, en figureerde als dusdanig op het stedelyk wapenschild. Zie ons zevende Deel, bl. 166, en de aenteekening 3 aldaer.

[p. 416]

eeuwenheugend zinnebeeld der Luiksche vryheid, moesten zy aen den hertog overleveren, die dit laetste naer Brugge deed vervoeren⁽¹⁾.

Den 26^sten der loopende maend, hield Karel, in het bisschoppelyk paleis, eene groote vergadering, waer, naest den Elect en vele edellieden, ook de geestelykheid en de burgery toe geroepen waren. Daer gaf zyn kanselier lezing van het vonnis, en vroeg ten laetste of de gemeente bereid was er zich aen te onderwerpen. Alle de aenwezigen, met de hand omhoog geheven, antwoordden volmondig ja, gelyk mede de kerkvoogd en de kanoniken deden: na welke toestemming de hertog van zynen

(1) De oorkonde, aenvangende met eene lange opsomming van al de misdryven der Luikenaers, en begrepen in ongeveer vyftig uitgebreide artikelen, staet, volgens den origineelen tekst, by Gachard, Doc. inéd. II, bl. 437-472.

[p. 417]

kant verklaerde te zullen een goed beschermer zyn van Luik en diens inwoonders, mits deze het vredeverdrag, dat zy gezworen hadden, getrouwelyk nakwamen⁽¹⁾.

Hiermede was Luik dan weêr op nieuw gemuilband. Hertog Karel herstelde nu nog den heer van Humbercourt in zyn vorig ambt van algemeenen plaetsvervanger en Grootvoogd der steden en landen van Luik en Loon⁽²⁾, waerna hy met zyn leger vertrok en, daegs voor Kersmis, triomfantelyk te Brussel aenkwam.

Karel meende inderdaed dat hy de wrevelige Luikenaers thans voor altyd onder den voet had. Ook hield hy daegs daerna open hof te Brussel, en was 't er gaudeamus⁽³⁾. Dit feestgebral belette echter den vorst niet, nu hy de handen ruim had, zynen tyd en zorg te besteden tot het weren veler misbruiken welke, gedurende de laetste jaren van

(1) Zie de pas beroepen oorkonde, by Gachard, bl. 469, vlgg.

(2) Zie de oorkonde by Gachard, bl. 473-79. Op dit stuk volgen daer nog vyf andere, tot het zelfde tydvak en tot de hier verhandelde stof behoorende, doch van minder belang voor onze Geschiedenis.

(3) Zie de Histoire de Brux. I, bl. 268.

[p. 418]

Philips regeering, waren ingeslopen, vooral in den hofdienst⁽¹⁾ en het bestier der financiën. Zulks werd op eenen beteren voet gesteld, de jaerwedden der ambtenaersbesnoeid, de vorstelyke inkomsten

(1) De hofdienst des hertogs van Burgondië was ingerigt op meer dan koninklyken voet. Karel had honderd en dertig edele kamerlingen, veertig kamerdienaers, vyftig pannetiers, even zoo veel schenkers en voorsnyders, vyf en twintig koks^(*), en eene ontelbare menigte andere bedienden van ondergeschikten rang. Zyn Groote Hofmeester en zyn Eerste Hofmeester, zyne klerken, zyne Sommeliers volgden hem overal. Zoo deden ook zes artsen en vier heelmeesters, naest zestien edele jonkers, enkel bestemd om door zang, voorlezing of kout hun meester te verlustigen in zyne snipper-uren. Voorts had by eenen Krygs-tresorier, gelast met de betaling der mannen van wapenen, eenen Argentier tot onderhoud en hernieuwing van 's vorsten kleerkas, eenen geldmeester voor het aftellen der jaerwedden of wekelyke loonen der hofbeambten, enz. enz. Zie dit alles in 't lang opgehaeld door Olivier de la Marche, in diens Estat de la Maison du due Charles, medegedeeld door Buchon in zyn voorwerk op 's mans Kronyk, en door ons vertaeld in het tweede Deel van den School- en Letterbode, Sint-Truiden, 1845. Zie mede het Supplement van Butkens, I, bl. 35, vlgg.

(*) Deze waren niet allen gezamentlyk van dienst, maer beurtelings, en op gestelde tyden. Zie Chastellain, chap. 142.

[p. 419]

verzekerd, de uitgaven bepaeld, de gewoone lasten geregeld, enz.⁽¹⁾ Met een bragt Karel groote verbetering aen het bedienen van het regt, en gaf zelf twee mael ter week gehoor aen arm en ryk die klagten te doen had. Voorts nam hy wyze maetregelen tot handhaving der tucht in het leger en der openbare rust in zyne Staten, over alles een waekzaem oog houdende, en straffende, zonder onderscheid van persoonen, al wie zynen pligt schond of daer te kort aen bleef⁽²⁾.

Doch wat, in dit oogenblik, Karel het nauwst ter harte lag, was de nieuwe echt dien hy wilde aengaen, dit mael met eene engelsche vorstin, Margareet van Yorck, de eigen zuster van den regeerenden koning Eduard IV. Dit huwelyk was reeds besloten, en zou in den volgenden zomer plaets hebben, ondanks al de tegenwerking van Lodewyk XI, die hemel en aerde geroerd had om den Engelschman op zyne hand te brengen, ten einde, door hem ondersteund, onzen hertog te overvallen. Maer Eduard had geene trouw in zynen gekroonden na-

(1) Zie Chastellain, chap. 141 en 144, alwaer hy tevens den hertog van gierigheid vry pleit.

(2) Zie Chastellain, chap. 171.

[p. 420]

buer, en verbond zich liever met Karel van Burgondië, welke ook, van zynen kant, in Eduards vriendschap een gereed middel zocht om tegen den Franschen koning bestand te zyn, en diens heimelyke ontwerpen te verydelen⁽¹⁾. Reeds had hy, by brieven van 19 December, de vier Leden van Vlaenderen opgeroepen om, twee dagen voor Nieuw-jaer, te Dendermonde tevergaderen, en met hem te spreken⁽²⁾. Karel zelf begaf zich derwaert, en hebbende, den 31 Dec., de afgeveerdigden in het burgslot ontboden, onderhield hy hen van de groote kosten gedaen voor den Luikschen kryg, van de vyandlyke inzigten des konings, tegen wien hy de wapens eerlang zou moeten opnemen (waer insgelyks veel geld zou toe noodig wezen), en van zyn aenstaende huwelyk, uit welk Vlaenderen niet dan voordeel trekken kon. De slotsom was dat hy van het land eene hulp verzocht van een miljoen gouden Ryders in negen jaer tyds op te brengen. Deze vraeg, hoe groot ook in haer zelve, werd gunstiglyk aenge-

(1) Zie Commines, Liv. II, chap. 4. Het huwelyksverdrag staet by Du Mont, Corps diplomatique, III, P. I, bl. 372, vlgg.

(2) Zie de oorkonde by Gachard, Doc. inéd. I, b. 188.

[p. 421]

hoord, en naderhand, met eenige verandering in de termynen, door 's lands Staten goedwillig toegestemd, die daerby nog 9,600 Ryders schonken aen de hertogin weduwe, 8,000 aen Mejufvrouw van Burgondië, Karels dochter, even zoo veel aen zyn' onechten broeder Antoon van Burgondië, en 40,000 aen Margareet van Yorck, ter gelegenheid harer Blyde Inkomst⁽¹⁾.

Op het einde van Maert 1468, ging Karel naer Bergen, om bezit te nemen van Henegau, alwaer hy mede eene hulp vroeg en verkreeg van 300,000 livres, betaelbaer in den tyd van vyftien jaren⁽²⁾. Vervolgens deed hy zynen plegtigen intrede te Ryssel, en kwam van daer naer Brugge⁽³⁾, waer hy, in 't begin van Mei, een kapittel hield der Orde van het Gulden Vlies, die sedert zeven jaer niet meer

(1) Zie Gachard, bl. 189, vlgg. - De Staten van Brabant stemden ook, omtrent denzelfden tyd, toe in eene bede van 300,000 gouden Leeuwen, binnen de zestien jaren op te brengen. Zie Chastellain, chap. 146.

(2) Zie Meyer ad ann. 1467, en Gachard, bl. 190, in de aenteekening.

(3) Het was daer ook zyn eerste plegtige intrede die, den 9 April en volgende dagen, met velerlei feestelykheden gevierd werd.

[p. 422]

vergaderd was geweest⁽¹⁾. Maer het by uitstek groote feest, daer ter stede gevierd, was dat van 's hertogs huwelyk. Margareet van Yorck landde te Sluis, den 25 Juny, met een edel gevolg van heeren en damen. Twee dagen daerna werd daer de ondertrouw gedaen door den bisschop van Salisbury, die ook, den 3 July, het huwelyk te Damme inzegende, ten bystaen van negen andere bisschoppen. De feesten werden gevierd te Brugge en duerden tien dagen, overtreffende in pracht en luister van gastmalen, ridderspelen en menigerlei verlustigingen, alles wat men tot dan toe aen het hof van Burgondië gezien had⁽²⁾.

Wanneer de plegtigheden afgeloopen en de vreemde uitgenoodigden vertrokken waren, begaf zich hertog Karel naer Zeeland, en vervolgens naer Holland, om in de hoofdsteden dier beide graefschappen, namelyk te Middelburg en te 's Hage,

(1) Zie wat daer verrigt werd, by Reiffenberg, Hist. de l'Ordre, enz. bl. 48, vlgg. Zie mede Chastellain, chap. 147-149.

(2) La Marche, die de feesten bywoonde, heeft ze van naeld tot draed beschreven in het vierde kapittel zyns tweeden Boeks, alwaer zy meer dan dertig groote bladzyden beslaen.

[p. 423]

ingehuldigd te worden. Alles geschiedde er naer gewoonte, en, even als in Vlaenderen, stemden er de Staten toe aen eene bede van meer dan een half miljoen gouden Schilden⁽¹⁾. Maer terwyl de vorst daer in de steden met feestgejuich ontvangen werd, vernam hy dat koning Lodewyk van Frankryk, de omstandigheden zich te nutte makende, met groote krygsmagt in Bretagne was gevallen, en dat hertog Frans II er zeer in 't nauw zat⁽²⁾. Zulks was volstrekt strydig met al de verdragen, vroeger gesloten tusschen Karel en zyn' leenheer; doch deze stoorde zich aen geene akkoorden, hoe plegtiglyk ook bezworen, van het oogenblik dat hy 't in zyn belang achtte die te breken. Hy zocht hier enkelyk het bondgenootschap van 1464⁽³⁾ gansch te niet te doen, om den hertog van Burgondië te verzwakken, en hem dus allengskens buiten staet te stellen van te wederstaen aen de aenvallen welke hy voor hem bespaerde⁽⁴⁾.

(1) Zie Wagenaar, IV, bl. 100, vlgg.

(2) De hertog van Bretagne schreef dit zelf aen zyn' bondgenoot van Burgondië. Zie 's mans brief by Barante, VII, bl. 108.

(3) Zie hiervoren, bl. 310.

(4) Zie Chastellain, chap. 174.

[p. 424]

Maer Karel had zoo haest de tyding van 's konings myneedig gedrag niet gekregen, of hy maekte zich gereed zynen bondgenoot ter hulp te snellen; en hebbende in der yl krygsvolk verzameld, trok hy met zes- of zeventien duizend man naer Peronne⁽¹⁾, in welks nabyheid de koning en een groot deel van zyn leger op dit oogenblik zich bevonden. Karel kwam al te laet. De slimme Franschman had zoo spoedig doorgewerkt, dat hy, reeds dry weken te voren, namelyk den 10 September, een byzonderen vrede had gesloten met hertog Frans II, die verpligt was geweest alle bondgenootschap met Burgondië te verzaken en daer uitdrukkelyk van af te zien. Wat zou er dan gedaen worden? Lodewyk had volks genoeg om de krygskans te wagen; maer neen, hy verkoos zynen tegenstander te verschalken, en meer betrouwen hebbende in zyne eigen behendigheid dan in die van zaekgelastigden, stelde hy aen Karel voor om met hem eene onderhandeling te hebben in de stad zelf van Peronne, ten einde de bestaende geschillen in der minne te slechten⁽²⁾. Zulk onverwacht aenbod moest onzen

(1) Zie Chastellain, chap. 172.

(2) Lodewyk wilde vooral onzen hertog doen toestemmen in den vrede van 10 September, en meteen beproeven om de steden der Somme uit zyne handen te krygen.

[p. 425]

hertog wonder schynen; maer grootmoedig als hy was, en onvatbaer voor veinzery, dacht hy dat het dit mael van 's konings wege gemeend was: ook stemde hy aenstonds toe, antwoordende dat hy Lodewyk, met de hem verschuldigde eer, ontvangen zou⁽¹⁾.

De gekroonde valschaert kwam dan den 9 October⁽²⁾, van het bygelegen Ham⁽³⁾ naer Peronne, vergezeld van eenige edellieden en van een klein

(1) Des hertogs antwoord is medegedeeld door Gachard, in de Bulletins de la Commiss. d'Hist. 2^e série, VIII, bl. 106.

(2) Zie eenen brief van dit datum aen de wethouderschap van Yperen, by Gachard, Doc. inéd. I, bl. 196. Daer wordt in gezegd dat Lodewyk XI den vorigen Zondag, op Sint Dionysius feest, te Peronne aengekomen was (Dimanche derrain passé, qui fut le jour de Saint Dénis). Maer het feest diens heiligen wordt juist gevierd den 9^den October, en dit was in 1468 een Zondag. De gemeende brief moet derhalve een ander datum gehad hebben.

(3) Een stedeken op de Somme, vier mylen in 't zuiden van Peronne, alwaer de koningen van Frankryk een sterk slot hadden.

[p. 426]

getal Schotten (80, zegt men) uit zyne lyfwacht⁽¹⁾.

De hertog had zynen koninklyken gast een deftig huis in de stad bestemd, omdat het kasteel van Peronne zeer vervallen en bykans onbewoonbaer was; doch Lodewyk, immer vol van argwaen, verkoos zyn verblyf in het slot zelf te houden, hetgeen hy werkelyk betrok met een twaelftal vertrouwde lieden. Aldra begonnen de onderhandelingen, en duerden reeds een paer dagen, zonder veel uit te brengen, toen eensklaps hertog Karel de tyding ontving dat het er te Luik weer boven op was, en ja door de eigen schuld des franschen konings⁽²⁾.

Trouwens, daer waren, ettelyke dagen te voren, leelyke dingen in Luikerland omgegaen, geweldenaryen tegen den Elect en tegen den pauselyken gezant⁽³⁾, aenslag en moorddaden op de groote kanoniken gepleegd, opsluiting des heeren van Humbercourt, en andere woestheden van zulken aert⁽⁴⁾, waer hertog Karel, althans gedeeltelyk,

(1) Zie Commines, chap. 5, en Barante, VII, bl. 118.

(2) Zie Commines, chap. 7.

(3) Deze was Onuffer, bisschop van Tricarico in het Napelsche, en Nuntius te Keulen.

(4) De heer De Gerlache heeft de feiten met veel nauwkeurigheid opgehaeld in zyne Histoire de Liége, (uitgave van 1843) bl. 201, vlgg. Wy laten hier, kortheidshalve, de byzonderheden ter zyde.

[p. 427]

kennis van had⁽¹⁾, zonder zich daer nogtans veel om te bekommeren, als zullende hy er ligt een eind aen krygen. Maer nu hoorde hy dat, op het eigen oogenblik, de uitzendelingen van Lodewyk zelf te Luik bezig waren met kwaed vuer te stoken, en die dolle stedelingen op nieuw tegen hem in het harnas te jagen. De aenbrengers hadden ze gezien en erkend; zy noemden ze met hunne namen: dus bleef er geene mogelykheid van te twyfelen. Neen het was zoo. Lodewyk XI, alvorens hy naer Peronne vertrok, in de onzekerheid zynde of hy zyn doel bereiken zou, had, ten einde de kans te vermeerderen, eenige gezanten naer Luik afgeveerdigd, om daer het volk tot eenen nieuwen kryg tegen Burgondië op te hitsen, denkende dat, met Karel elders werk te geven, hy hem te Peronne gedweeër maken zou. Men ziet, het was altyd dezelfde valschaert. Maer hy wist nog niet hoe ligt de

(1) Dit blykt uit het einde van den reeds beroepen brief aen de Ypersche overheden, by Gachard, Doc. inéd. I, bl. 198.

[p. 428]

Luiksche hoofden te ontsteken waren, en had zoo haest geenen uitslag verwacht: dusdaniglyk dat hy dit mael in zyne eigen netten verstrikt zat, onbekwaem zich te ontwikkelen.

Karel borst uit in scheldwoorden en bedreigingen. Allerlei gedachten van wraek woelden hem door den geest: en hadde by ze niet bevochten, hy zou zyn trouweloozen vyand aenstonds het hoofd hebben doen afslaen, zoo hevig was zyne woede. Maer die vyand was zyn gast! was zyn leenheer! was een koning van Frankryk! Kort, hy wilde dat men Lodewyk, tot nader bevel, in den burg zelf opgesloten hielde. Daer, naest den geduchten toren, waer een zyner voorgangers, Karel de Eenvoudige, in 929, de dood had gesmaekt⁽¹⁾, zat hy te koekeloeren, en aen zyne nagels te knabbelen, van spyt dat hy niet voorzigtiger geweest was. Gelukkiglyk had hy goud in den buidel, en maekte daer eenen sleutel van om de deur zyner gevangenis open te krygen⁽²⁾. Evenwel des hertogs kanselier, eenige andere edellieden, doch inzonderheid zyn kamer-

(1) Zie ons derde Deel, bl. 541, aenteek. 3.

(2) Commines, chap. 7, zegt zelf dat er vyftien duizend kroonen aen versnoept werden.

[p. 429]

ling Philip van Commines⁽¹⁾, raedden hem tot geene uitersten te gaen, maer eerder te beproeven om eenen voordeeligen vrede te treffen. Karels eerste gramschap wras nu een weinig bedaerd: ook verwierp hy het voorstel zyner vrienden niet; maer liet ter zelver tyd hooren dat hy hoegenaemd geenen vrede maken zou, ten ware Lodewyk toestemde om in persoon meê naer Luik te trekken, en dat eedbreukig volk te helpen kastyden⁽²⁾.

Welk een eisch! en kon de koning, hy, de aenstoker der Luikenaers, en die zelf, als 't ware, hun de wapens in de handen had gegeven tegen den Burgondiër, kon hy toestemmen in zoo onteerend eene voorwaerde? Ja daer vond Lodewyk geene zwarigheid in. De onweerdige vorst kende eer noch pligt, dan voor zooveel zyn belang meêbragt, en daer het hem thans inzonderheid te doen was om

(1) De schryver zelf der Mémoires. Hy was geboren an 1445, op het slot van Commines, een paer mylen van Meenen. Van zyne negentien jaer trad hy in Karels dienst, en werd steeds rykelyk beloond; maer in 1472 verliet hy zyn' meester, om, schandelyk genoeg, over te gaen in den dienst van Karels gezworen vyand, Lodewyk XI. Commines stierf in 1509.

(2) Zie Commines, chap. 7 en 9.

[p. 430]

uit Peronne te geraken, aerzelde hy geen oogenblik zyn woord aen Karel te geven⁽¹⁾. Beide maekten dan vrede den 14 October⁽²⁾. Het verdrag van Conflans⁽³⁾ werd bevestigd; de steden der Somme werden op nieuw aen den hertog verzekerd, de nog bestaende moeijelykheden over grenscheiding, regtsgebied en tollen, uit den weg geruimd, de appellen van Vlaemsche vonnissen op het Parlement van Parys⁽⁴⁾ afgeschaft: kortom alles wat, sedert dertig jaren, een voorwerp was geweest van gedurigen twist, werd in eens geëffend in Karels voordeel⁽⁵⁾.

Dry dagen later vertrokken de vorsten over Bapeaume⁽⁶⁾, Kameryk en Kanoot naer Namen⁽⁷⁾,

(1) Zie Commines, chap. 9.

(2) Zie het bewys by Gachard, Doc. inéd. I, bl. 199.

(3) Zie hiervoren, bl. 328.

(4) Zie hiervoren, bl. 242.

(5) Zie Barante, VII, bl. 125. Zie mede Despars, IV, bl. 40-41. - De vrede van Peronne, met de stukken welke er toe behooren, beslaet meer dan zeventig bladzyden in de Preuves et observations sur les Mémoires de Phil. de Commines van Godefroy. Brussel, 1723. Zie IV, bl. 235-308.

(6) Eene fransche stad benoorden Peronne.

(7) Zie eenen brief van Karel aen die van Yperen, by Gachard, Doc. inéd. I, bl. 200.

[p. 431]

en waren den 25^sten op Luikschen bodem. Daer hadden reeds de Burgondische krygslieden, onder het bevel van Humbercourt, meer dan eens te vergeefs beproefd om den opstand te dempen, en het bisschoppelyk gezag regt te houden⁽¹⁾; maer toen de Luikenaers vernamen dat Karel zelf, aen het hoofd van een talryk leger naderde, ontzonk hun naer gewoonte de moed, en dit mael zeker niet zonder reden. Trouwens, wat zouden, wat konden zy nog doen, in eene ontmantelde stad, tegen een magtigen vyand? Daer bleef hun volstrekt niet over dan te luisteren naer den raed des pauselyken gezants, die zich vrywillig aenbood om, te samen met hunnen bisschop, den hertog te voet te gaen vallen, en zyne genade af te smeeken. Zulks was ja het eenigste en het laetste middel van redding: ook stemde er het volk niet alleen in toe, maer het onderwierp zich vooraf aen alle hoegenaemde voorwaerden welke beide middelaers zouden meenen te moeten aenveerden⁽²⁾.

(1) Adrianus de Veteri Busco weidt over al deze feiten uit, als waer hy ooggetuige van was, en er zelf deel aen nam. Zie by Martène, IV, col. 1331, vlgg.

(2) Zie Theodoricus Pauli in de Analecta, bl. 219.

[p. 432]

De twee kerkvoogden vertrokken dan haestiglyk naer het Burgondisch legerveld, en baden den hertog met tranen dat hy nog eens zyne bermhertigheid toonen, of ten minste de onnoozelen sparen zou, en slechts zyne gramschap laten vallen op de aenstokers van het kwaed, die genoegzaem gekend waren. Maer Karel bleef doof voor alle smeekingen: hy wilde van genade noch vergiffenis meer hooren spreken, en gaf voor antwoord dat hy besloten had het myneedige volk van Luik te kastyden met al de strengheid van het krygsregt⁽¹⁾.

Dit opzet te Luik bekend geworden zynde bragt de inwoonders tot vertwyfeling, en ontstak in hen den bruischenden moed der wanhoop: allen zwoeren zy zouden zich verweren tot den laetsten snik, en sterven met de wapens in de handen.

Intusschen had Karel aen den Maerschalk van Burgondië last gegeven van met de voorhoede in de stad te trekken, zullende hy hem met het gros des legers den anderen dag opvolgen. Maer dat ging niet. De Maerschalk vond wederstand; althans die van binnen wilden hem zonder voorwaerden

(1) Zie Fisen, II, bl. 272.

[p. 433]

niet inlaten: zoodat hy raedzaem oordeelde in Sinte Lenaerts voorstad⁽¹⁾ den nacht, die reeds aen 't vallen was, door te brengen. Te kwader ure nogtans voor zyn volk; want de Luikenaers namen de duisternis te baet om eenen uitval te doen, en den vyand zorgeloos verspreid vindende maekten zy er eene groote slagting onder: meer dan acht honderd man sneuvelden van den kant der Burgondiers⁽²⁾.

't Is waer, deze toevallige victorie kon niet strekken dan tot meerder verbittering des hertogs. Karel kwam des anderdags aen, zynde de 27^ste October, en sloeg zyn leger neêr op de hoogte van Sint Walburgis⁽³⁾, van waer hy geheel Luik in 't zigt had. Daer vernachtte de vorst, en toefde er eenen dag om zynen overleg te maken, met het voornemen van den 29^sten de stad le vermeesteren: doch zulks werd verhinderd door schielyke plasregens die de wegen, reeds zeer verweekt, vol-

(1) Het dusgenaemd faubourg St. Léonard, in 't noordoostelyk gedeelte van het huidige Luik.

(2) Zie Commines, chap. 10.

(3) Te midden der voorstad van dien naem, vlak in 't noorden der hedendaegsche stad.

[p. 434]

strekt onbruikbaer deden worden⁽¹⁾, weshalve de hertog genoodzaekt was den aenval nog eenen dag te verschuiven.

Deze uitstel, hoe gering in zich zelven, gaf aen de Luikenaers den tyd om op iets anders bedacht te worden. Wederstaen met de wapens was onmogelyk: zy hadden poorten noch vesten meer, noch een enkel stuk geschut dat dienen kon; ja zelfs de strydbare manschap ontbrak, zynde nagenoeg alwie de kans vond, gaen vlugten. Daer bleef hun slechts eene enkele bende van ongeveer 600 voetknechten uit de bergstreken van Franchimont⁽²⁾, naer Luik gekomen om hunne buren te ondersteunen. Deze mannen, allen even dapper, en gereed hun leven te wagen, boden zich aen om, in het holste des volgenden nachts, naer buiten te trekken, den hertog te midden van zyn leger te gaen verrassen, en hem op te scheppen of aen stukken te hakken: gelukte hun dit, zoo was Luik gered;

(1) Zie de getuigenis van Theodoricus Pauli, in de Analecta, bl. 220.

(2) Het land of de kasselry van Franchimont werd geheeten naer het aloud kasteel van dien naem, tusschen Spa en Theux.

[p. 435]

en viel het kwalyk uit, dan was er nog weinig meê verbeurd, dewyl zy anders toch de dood niet ontgaen zouden.

Dit heldhaftig voorstel met geestdrift toegejuicht zynde, nam men kort besluit. Onder twee Luiksche opleiders, met de gelegenheden wel bekend, trokken zy omstreeks tien uren des avonds de stad uit, en volgende in stilzwygendheid de voetpaden en binnenwegen, geraekten zy, zonder ontwaerd te worden, tot in het Burgondisch legerveld, ja tot aen het verblyf des hertogs zelf. Deze had zynen intrek genomen in een boerenhuis, waer tevens Lodewyk XI herbergde; want onze vorst, steeds vol van argwaen, wilde den koning onder zyn oog hebben, om alle nieuw verraed voor te komen. Beide lagen gerust te slapen, onder de bescherming ja van eene talryke lyfwacht⁽¹⁾, maer die geen kwaed vermoedde. De Luiksche kloekaerts waren slechts eenige stappen meer van 's hertogs legerstede, op het punt dus van hunne stoute daed met den gewenschten uitslag bekroond te zien. De ontwakende, maer nog slaepdronken wachters zelf

(1) Zy bestond uit dry honderd man.

[p. 436]

verschrokken niet eens, of hielden de bezoekers voor geene vyanden, want deze droegen het burgondisch kruis op hunne borst; maer hunne tael, het gedruisch dat zy maekten, hun toedringen naer de rustplaets des hertogs, en vooral de steken die zy links en regts gaven met hunne lange pyken, deden ze haest erkend worden, en op een omzien was niet alleen de wacht, maer heel het leger in rep en roer. Zonder haer, of met eene min sterke wacht, was het tien tegen een of de vyand der Luikenaers ware hun in de handen gevallen; doch nu keerde aenstonds de kans, en in stede van aen te randen, moesten de Luikenaers zich verweren. Dit deden zy ja met een waren leeuwenmoed, maer, als van zelf spreekt, te vergeefs. Hunne twee opleiders sneuvelden van de eersten. Niettemin vochten de anderen onversaegd voort tegen duizenden van vyanden, tot dat zy eindelyk omsingeld, overstelpt door het groot getal, neêrgeveld werden tot den laetsten man toe, maer tusschen ontelbare burgondische lyken, want zy hadden hun leven ten duerste verkocht⁽¹⁾.

(1) Zie Commines, chap. 12, en Adrianus van Oudenbosch, by Martène, IV, col. 1341. Zie mede Theod. Pauli, in de Analecta, bl. 220, vlg.

[p. 437]

Het is geen wonder dat dit krygsfeit heden nog voortleeft in het geheugen des volks, want in de oude zoo min als in de jongere Geschiedenis staet er eene vromere daed geboekt, dan die dezer zes honderd helden. Thans echter kan de Lezer ook raden hoe Karel gesteld moest zyn, na dezen voor hem zoo gevaervollen nacht. Hy ademde niet meer dan wraek en verwoesting. Tegen den raed van velen, die met hunne oogen gezien hadden waer een wanhopig volk bekwaem voor is, deed hy den eigen dag, zynde een Zondag 30 October, de stad aenranden, en ontmoette volstrekt geenen wederstand⁽¹⁾. Het mislukken der laetste pooging had aller herten en armen verlamd, en die niet gevlugt

(1) Volgens Theod. Pauli, in de Analecta, bl. 222, zou er eerst nog heviglyk zyn gevochten geweest; doch behalve dat zulks weinig schyn op zich zelven heeft, is het in tegenspraek met de getuigenis van Adrianus de Vet. Busco, die uitdrukkelyk zegt: nullam quasi resistentiam fecerunt. Zoo heet het ook by Fisen, II, bl. 275. Misschien slaet de bewering van Theod. Pauli op den uitval dien de Luikenaers deden om het pasgemeld waegstuk te ondersteunen, doch na welks mislukken zy door de Burgondiërs terug in de stad gedreven werden.

[p. 438]

waren, zaten in hunne huizen of in de kerken hun lot af te wachten. Ten acht uren des morgens, op het sein van een kanonschot, trokken de Burgondiërs, ten getalle van veertig duizend, in verschillende afdeelingen de stad binnen, met vliegende vaendels en onder het geschal der trompetten, allen zich rigtende naer de groote markt. Wanneer geheel het leger daer samen gekomen was, stak de hertog zynen degen in de lucht, roepende met luider stemme Leve Burgondië! Zulks was het teeken der plondering.

Gelyk eene vlugt van hongerige gieren uit de wolken neêrstort op een verlaten slagveld, alzoo verspreidden zich die veertig duizend roofzieke vreemdelingen door geheel de stad, niet slechts in de huizen der burgers, waer op twee uren tyds alle tilbare have uit weggevoerd was en niets meer overbleef dan de lyken der inwoonders; maer ook in de kerken en de kloosters, welke gelykelyk leeggeplonderd werden, met verzelling van allerlei heiligschennissen en hemeltergende gruweldaden. Het ging daer als weleer te Constantinopelen, by diens verovering door de Turken. Eene enkele kerk, die van Sint Lambertus, bleef gespaerd, omdat

[p. 439]

Karel zelf haer beschermde; maer alle de andere werden de prooi der roekelooze krygsknechten. Zy roofden niet alleen het goud en het zilver, de heilige vaten en kostbare gewaden, maer de metalen kandelaers, beelden en andere sieraden, de klokken uit de torens, het lood van de daken, ja tot de graven toe werden opgebroken, of er soms nog iets van waerde in bedolven lag.

Eer het uer van middag sloeg, was de verwoesting volkomen. Het overige van den dag werd besteed aen de moordery: alles wat leven had, zonder onderscheid van stand, van ouderdom of geslacht, viel onder de kling der beulen. Velen werden aen de boomen opgehangen of aen de traliën der vensters; anderen rug tegen rug gebonden, of hoopsgewys aen elkander gesnoerd, vrouwen met hare kinderen, huisvaders met geheel hun gezin, werden te samen in de Maes geworpen, om nog te zwygen van verminkingen en onteeringen, die veelal de dood voorafgingen. Men wil dat er in de stad veertig duizend menschen omkwamen⁽¹⁾,

(1) Dit getal wordt opgegeven by Bouille, II, bl. 162, volgens een handschriftelyk verhael; maer geen der gelyktydige schryvers, door ons nagegaen, getuigt zulks, en naer alle waerschynlykheid is het getal overdreven. Het zelfde mag men zeggen, in eenen anderen zin, van Commines, die beweert dat, ter plaetse waer hy zich bevond, hy slechts dry manspersoonen en ééne vrouw dood zag liggen, en byvoegt dat er in 't geheel geene tweehonderd inwoonders te Luik omgebragt werden. Zie voorts het latynsch gedicht van den gelyktydigen Angelus de Curribus Sabinis de excidio civitatis Leod. in de Ampliss. Collectio, IV, col. 1494.

[p. 440]

behalve eene menigte van vlugtelingen die, in het Ardennen-Woud en elders, van honger stierven of, het zy door omzwervende krygslieden, het zy door ontaerde en hebzuchtige slotvoogden ter dood gebragt werden⁽¹⁾.

En nog was zulks maer het begin. Den 2^den November liet Karel zynen koninklyken gast naer huis keeren, doende hem uitgeleide tot eene halve myl van de stad. Vóór zyn vertrek had de snoodaert aen onzen vorst, vragende wat by met Luik doen zou, geantwoord dat er weleer voor zyns vaders slaepkamer een hooge boom stond, waer de kraeijen in

(1) Zie Commines, chap. 13, alsmede Adrianus de Vet. Busco, by Martène, col. 1341-42. Zie mede Joann. de Los, in de Analecta, bl. 60-61, en Henricus de Merica, aldaer, bl. 178-79. Zie ook Karels brief aen die van Yperen, by Gachard, Doc. inéd. I, bl. 201.

[p. 441]

nestelen kwamen; maer uit hoofde van hun gekras deed hy herhaelde malen de nesten verstooren, tot dat eindelyk, ziende dat de vogelen telkens terug kwamen, hy bevel gaf van den boom neêr te houwen, en sedert in zyne rust niet meer gestoord werd⁽¹⁾. De hertog verstond deze fabel, en maekte er eerlang de toepassing van. Namelyk hy deed de stad aen hare vier hoeken in brand steken, hebbende, om zulks uit te voeren, eene bende van dry à vier duizend Limburgers⁽²⁾ naer Luik ontboden, onder het bevel des heeren van Wittem⁽³⁾, wien hy echter oplegde de kerken en de huizen der geestelyken te ontzien. Terwyl de vlammen van alle kanten ten hemel stegen, trok de hertog naer Maestricht, en vervolgens naer de kasselry van Franchimont, waer hy wraek ging nemen over der landzaten stout bestaen, dat hem bykans het leven gekost had. Heel de streek werd verwoest, en vele menschen omgebragt of gevankelyk weggevoerd, tot dat de hevige koude onzen

(1) Zie Fisen, II, bl. 276, of Adrianus, col. 1343.

(2) Commines en, na hem, Fisen spreken, niet van Limburgers, maer van Luxemburgers.

(3) Naem van een dorp tusschen Maestricht en Aken.

[p. 442]

vorst noodzaekte dit gewest te verlaten, en met zyn leger door het Naemsche naer Brabant te wyken⁽¹⁾.

Intusschen vervulden de Limburgers hunne hatelyke taek te Luik. Zy besteedden den tyd van zeven weken aen het vernielen, met hamer en houweel, van alles wat door het vuer niet verteerd was. Enkele huizen tegen de kerken aenleunende bleven met deze gespaerd, ofschoon deerlyk mishandeld. Hetzelfde gold de wooningen der geestelyken, welke in de bisschoppelyke stad vry talryk waren: zoodat zulks dan ook reden geeft waerom Luik, hier en ginds nog eenigerwyze voortrlevende, in korte jaren grootendeels herbouwd en op nieuw bevolkt werd⁽²⁾.

Dusdanig was het lot van een volk dat, met wysheid en voorzigtigheid, al deze rampen vermyd zou hebben, en hetwelk derhalve de eerste oorzaek was van zynen ondergang. Niettemin blyft de wraek, door hertog Karel tegen Luik gepleegd,

(1) Zie Commines, chap. 14. Zie mede Theod. Pauli, in de Analecta, bl. 225.

(2) Zie Commines, chap. cit. en Adrianus van Oudenbosch, by Martène, col. 1343-44.

[p. 443]

eene onuitwischbare vlek op zynen naem, en een eeuwig gedenkstuk van de barbaerschheid des oorlogsregts in die tyden.

(*) Deze waren niet allen gezamentlyk van dienst, maer beurtelings, en op gestelde tyden. Zie Chastellain, chap. 142.