Vaderlandsche historie. Deel 8

[p. 306]

Negende hoofdstuk.

inwendige staet van frankryk. - bondgenootschap voor het welzyn des ryks. - graef karel stelt zich aen 't hoofd van dit bondgenootschap. - en gaet kryg voeren tegen lodewyk xi. - deze schudt de luikenaers op tegen burgondië. - - slag van montlhéry. - de luikenaers verklaren den oorlog aen onze vorsten. - zy worden verslagen te montenaken. - uitzinnig gedrag der inwoonders van dinant. - vrede van sint-truijen. - waer die van dinant uitgesloten blyven. - nieuw gewoel te luik. - vergeefsche onderhandelingen met dinant. - de stad wordt belegerd, veroverd en verwoest. - nieuwe opbruisching der luikenaers. - de vrede wordt hersteld. - dood van hertog philip.

1465-1467.

Lodewyk XI regeerde sedert 1461, maer hy had op min dan een jaer zich hatelyk gemaekt aen alle zyne leenmannen en onderdanen. Nauwelyks op den troon gezeten, scheen hy vermaek te scheppen in de grootste edellieden uit de eerambten te

[p. 307]

stooten welke zyn vader hun vergund had⁽¹⁾, en ze te vervangen door lieden van minderen stand, ja van de geringste afkomst, op wien hy rekenen mogt dat zy hem in alles zouden involgen, en regt noch onregt ontzien om zyne bevelen uit te voeren. De heeren die hem te magtig voorkwamen, zocht hy te kortwieken of tegen elkander in het harnas te jagen; hy hield zelfs zyn' eigen broeder, den hertog van Berri, dusdanig in den dwang, dat deze jonge vorst zich rekken noch keeren kon, en al vroeg met anderen plannen had gesmeed om het juk af te werpen⁽²⁾.

De steden en burgeryen waren even zoo misnoegd als de adel, ofschoon om andere redenen, en wel byzonderlyk omdat de koning haer gedurig nieuwe lasten opdrong⁽³⁾, zonder toestemming van 's lands Staten, zonder achtgeving op de privilegiën of vryheden door zyne voorgangers geschonken, en zonder dat iemand wist waer al die

(1) Zie daer byzonderheden over by Du Clercq, Liv. IV, chap. 34. - Zie mede Chastellain, III^e Part. chap. 4, 12 en 53.

(2) Zie Du Clercq, chap. 21.

(3) Zie Chastellain, chap. 31.

[p. 308]

gelden aen besteed werden, of welk nut zy aen het Ryk toebragten⁽¹⁾.

Maer het ergste nog van al, en wat den koning tot vyand maekte van groot en klein, was zyne ongehoorde strengheid op het stuk der jagt. Niemand dan hy, ten ware met uitdrukkelyk verlof, mogt met honden of valken uitgaen; netten en strikken waren verboden, vooral in de provinciën waer Lodewyk zyn gewoon verblyf hield, en de minste overtreding werd gestraft met de uiterste wreedheid⁽²⁾. Zoo gebeurde het dat hy twee edellieden de ooren deed afsnyden, omdat zy, zonder toelating, eenen haes hadden doodgeslagen op hunne eigen domeinen⁽³⁾: wat moest het dan zyn voor de arme landbewoonders wien de lust bekroop van een hert of everzwyn, dat hunne akkers verwoestte, neêr te vellen en af te maken? Zy werden verbrand, alsof zy duizend moorden be-

(1) Zie Du Clercq, Liv. V, chap. 1. Zie mede Barante, VI, bl. 309-10.

(2) Zie de kronyk van Chastellain, II^e Part. chap. 31, in fine.

(3) Het feit wordt verhaeld by Chastellain, III^e Part. chap. 54.

[p. 309]

gaen hadden⁽¹⁾. Geen wonder dus dat het misnoegen algemeen was in het koningryk, en dat de grooten de hoofden byeen staken om een eind te stellen aen zulke verregaende dwingelandy.

De hertog van Bretagne, door zynen leenheer meest gekweld⁽²⁾, was ook de hevigste om het hem betaeld te zetten. Hy zocht aenhang tegen den koning tot in Engeland toe⁽³⁾, doch vond vooral bereidwilligheid by den graef van Charolais, met wien hy sedert lang in geheime onderhandeling was, alsmede by den hertog van Berri. Zulks werd echter allengskens geweten, gelyk wy hiervoren reeds hebben vermeld: zoo dat, uit hoofde zelf der toebereidselen welke zy Lodewyk zagen maken, de misnoegde heeren zich dienden te haesten om hun opzet door te dryven. Daer kwam het dan ook toe tegen het einde van 1464. Namelyk op Kersdag zonden zy vertrouwelingen naer Parys, alwaer deze, door een byzonder tee-

(1) Du Clercq, chap. 1 cit. zegt dat hy er, te Compiègne, onderscheidenen had zien verbranden.

(2) Zie daer byzonderheden over by Chastellain, II^e Part. chap. 59, alsmede III^e Part. chap. 1.

(3) Zie Chastellain, III^e Part. chap. 36.

[p. 310]

ken voor elkander kennelyk⁽¹⁾, vergaderden in O.L.V. kerk⁽²⁾, om door afspraek en wisseling van brieven, een verbond tot stand te brengen, dat den naem kreeg van Bondgenootschap voor het welzyn des Ryks⁽³⁾. De aenzienlykste deelnemers waren 's konings broeder, de hertogen van Bretagne en van Bourbon⁽⁴⁾, naest onderscheiden graven en eene menigte edellieden, doch voornamelyk de graef van Charolais die, mits zyn vader er in toestemde, de grootste magt meê kon brengen en het meeste werk doen, alhoewel de hertog van Berri tot hoofd des bondgenootschaps erkend zou worden⁽⁵⁾.

Koning Lodewyk, zoo haest hy raedde of ver-

(1) Zy droegen een zyden lintje aen hunnen gordel.

(2) Zy konden daer haest niet opgemerkt worden, te midden der groote menigte welke, op dien dag, de kerk vervulde.

(3) In 't Fransch hiet het la ligue du bien public, of pour le bien public.

(4) Deze laetste was Jan II, bygenaemd de Goede, wiens zuster de graef van Charolais getrouwd had. Zie hiervoren, bl. 229, en de aenteek. 1. Zie mede een' zyner brieven aen koning Lodewyk by Du Clercq, Liv. V, chap. 33.

(5) Zie Olivier de la Marche, Liv. I^er, chap. 35.

[p. 311]

moedde wat er tegen hem gebrouwd werd, beproefde om den hertog van Burgondië aen zyn snoer te houden⁽¹⁾; maer hy kwam te laet. Reeds had zyn broeder de voorbaen genomen by onzen vorst⁽²⁾ die, vernemende met wie zyn zoon aengespannen was, en hebbende meer dan eene reden om den koning te mistrouwen⁽³⁾, zyne volle toestemming gaf aen Karels onderneming⁽⁴⁾. Hy deed meer: kort na Paschen, namelyk tegen den 24 April 1465, riep hy de dry Staten zyner landen byeen te Brussel, om hun kennis te geven van den kryg die op handen was⁽⁵⁾, en om de noodige geldmiddelen te bekomen⁽⁶⁾. Hy kreeg een gun-

(1) Zie Chastellain, chap. 38.

(2) Zie 's mans brief by Du Clercq, chap. 33, en La Marche, chap. 35 cit. - De hertog van Bourbon kwam ook zyn' oom bezoeken ten zelfden einde. Zie de Mémoires van Philippe de Commines, Liv. I, chap. 2.

(3) Zie Chastellain, chap. 37-38.

(4) Zie La Marche, loc. cit.

(5) Zie des hertogs vertoog aen de vergaderde Staten, by Gachard, Doc. inéd. II, bl. 183. Het was in dezelfde vergadering dat Karel door de Staten tot eenigen erfgenaem zyns vaders erkend werd. De oorkonden staen by Miraeus, II, bl. 1348 en 49.

(6) Zie La Marche, chap. 35 cit.

[p. 312]

stig antwoord⁽¹⁾, zoodat er onverwyld gereedschap gemaekt werd om den togt aen te vangen. Van alle kanten kwamen vorsten, ridders en edellieden op om hunnen dienst te doen⁽²⁾, in zoo groot getal, dat Karel, wien zyn vader het bevel had toevertrouwd, zich weldra aen het hoofd vond van ongeveer twaelf honderd lansen⁽³⁾ en acht of negen duizend archiers, niet meêgerekend eene andere krygsbende die hem uit Burgondië toe moest komen⁽⁴⁾, en zonder de lieden, belast met het oorlogstuig en den tros des legers⁽⁵⁾. Van hunnen kant hadden mede de hertogen van Bretagne en van Bourbon zoo veel volk gewapend als zy konden.

(1) Zie dat der stedelyke overheden van Bergen aen hunne gedeputeerden te Brussel, by Gachard, Doc. inédits, I, bl. 148.

(2) Zie de voornaemsten opgenoemd by Commines, chap. 2 cit.

(3) Zie over de beteekenis van dit woord, ons zesde Deel, bl. 312, aenteek. 2. - Zie mede Commines, chap. 2 cit.

(4) Du Clercq, Liv. V, chap. 24, zegt dat hy daer nog 600 lansen, of 3000 man uit verwachtte, met eene menigte van voetvolk. Zie mede Commines, chap. cit.

(5) Du Clercq, chap. 26, beweert dat er te Arras alleen meer dan 230 wagens gereed stonden, beladen met krygstuig en geschut, dat uit Ryssel derwaert gevoerd was; en dat er ook vele bombarden, mortiers en ander gerief van Brussel en Namen naer Kameryk gezonden werd. - Zie mede Philips brieven aen die van Mechelen, waerby hy hun een hulpgeld verzoekt van 500 kroonen, by Gachard, Doc. inéd. II, bl. 189, en twee andere brieven van graef Karel vragende aen dezelfde stad, een aental tenten en een goed strydpeerd voor zyn eigen gebruik, aldaer, bl. 191 en 193.

[p. 313]

Den 15 Mei vertrok graef Karel uit Brussel⁽¹⁾, na plegtiglyk afscheid te hebben genomen van den vader die, trotsch op de strydbaerheid zyns zoons, hem zeide: ‘Ga, en handhaef wel de eer van Burgondië. Hebt gy nog honderd duizend man meer noodig om de victorie te behalen, ik zal ze u zelf aenbrengen⁽²⁾.’

Wy zullen Karel op zynen krygstogt niet volgen, dewyl zulks buiten onze Geschiedenis valt⁽³⁾. Wat

(1) Zie Du Clercq, chap. 26.

(2) Zie Barante, VI, bl. 325. De uitgever van Oudegherst, II, bl. 690, legt Philip andere woorden in den mond, maer zonder te zeggen waer hy ze gehaeld heeft. Beide spreuken zyn ook wel wat al te ronkend, en konnen verdicht wezen.

(3) Men vindt er al de byzonderheden van by Commines, Du Clercq en La Marche, alsmede in den Livre des faits, advenus au temps de Louys XI, van Jean de Troyes, uitgegeven door Buchon, achter de Chroniques van Matthieu de Coussy.

[p. 314]

ons van naderby raekt, zyn de snoode middelen door Lodewyk XI gebruikt om de Luikenaers tegen de magt van Burgondië in eenen nieuwen oorlog te wikkelen, waer, voor hen, niet dan onheil en rampspoed uit te verwachten was.

Ruim dertig jaer vroeger, had Lodewyks voorganger, om aen onzen hertog, met wien hy toen aen 't worstelen was, bezigheid in zyn eigen land te geven, het Luiksche volk tegen hem opgeruid⁽¹⁾ en de wapens doen nemen, tot hunne groote schade⁽²⁾. Maer nu het weêr op het zelfde spel aenkwam, hadden onze waelsche naburen dienen wyzer te zyn, en zich te wachten van voor een' ander castanjes uit het vuer te halen vooral by eenen vorst die, sedert den vorigen keer, hier te lande nog vier mael zoo sterk was geworden. Zoo zouden zy ongetwyfeld ook gehandeld hebben, indien

(1) Zie biervoren, bl. 40-41.

(2) Zie den vrede dien Philip hun, in 1431, te Mechelen opgelegd had, hiervoren, bl. 44, vlgg.

[p. 315]

de wysheid of het vooruitzigt te Luik aen 't roer had gezeten; maer in die stad, nog meer dan te Gent of te Brugge, was de menigte meester, en luisterde niet dan naer demagogen, altyd gereed om kwaden raed te volgen, mits men slechts hare driften wist te vleijen, en de tooverwoorden van volksregten en vryheid hoog te doen klinken. Thans waren de wufte stedelingen verslingerd aen Raes van Heers⁽¹⁾, een edelman die, als vroeger te Leuven Pieter Coutereel⁽²⁾, niet leefde dan in gewoel, en reeds meer dan eens zyne medeburgers tot groote uitsporigheden had vervoerd: toen, in den loop van Juny 1465, Lodewyk XI een gezantschap naer Luik zond, om met de overheden en de gemeente een wederzydsch verbond aen te gaen tegen den hertog van Burgondië en diens zoon. De

(1) Hy hiet eigentlyk de la Rivière, en was heer van Heers in het Loonsche, van Neêrlinter by Thienen, enz. een doorslechte kerel die zyn' eigen vader bestolen en ja diens kasteel belegerd had. Zie Van Gestel, Hist. Archiep. Mechl. I, bl. 265, en de Kronyk van Adrianus de veteri Busco, by Martène, Ampliss. Collect. IV, col. 1244 C. - Zie mede Butkens, Trophées de Brabant, II, bl. 36, vlgg.

(2) Zie ons vyfde Deel, bl. 566.

[p. 316]

Luikenaers zouden in het Brabantsche en het Naemsche vallen, terwyl, van zynen kant, de koning hun twee honderd lansen ter hulp zou zenden, alsook toereikend buskruid met twee meesters bombardiers; en daerenboven zou hy door eigen krygsvolk Henegau doen aenranden. Voorts zou Lodewyk met hertog Philip noch met graef Karel eenig akkoord maken, zonder die van Luik daerin te begrypen, even als deze laetsten zich verpligtten om met 's konings vyanden niet alleen te zullen verdragen⁽¹⁾.

Lodewyk zat op dat oogenblik geweldig in 't nauw, wykende voor de krygsmagt van graef Karel, die dagelyks Frankryk dieper indrong, en reeds onderscheiden steden overmeesterd had⁽²⁾. Hy zocht hem derhalve andere vyanden op het lyf te jagen, om zyn' zwager te dwingen van naer huis te keeren, doch zonder er zich om te bekreunen

(1) Zie Du Clercq, Liv. V, chap. 43. De origineele tekst van dit verbond, met 's konings volmagt aen zyne gezanten gegeven, staet by Gachard, Docum. inédits, II, bl. 197-205.

(2) Zie graef Karels brief van den 7 Juny aen die van Mechelen, by Gachard, Doc. inéd. II, bl. 194.

[p. 317]

hoe het ten laetste met zyne Luiksche bondgenooten af zou loopen. Hy had niet in 't oog dan zyn eigen belang, en de arme burgers merkten dat niet, of wilden het niet merken. 't Is waer zy hadden nimmer zoo veel reden gehad als nu, om op de magt van Burgondië verbitterd te wezen, waer zy thans geheel en al van omringd waren. Trouwens het graefschap van Namen, het hertogdom van Brabant, dat van Limburg en dat van Luxemburg behoorden aen Philip den Goede, wiens bezittingen alzoo van alle kanten aen het Luiksche paelden. En als of het nog niet genoeg ware hen op die wyze in te sluiten en te prangen, had hy de Luikenaers zoo goed als aen zyn vermogen onderworpen, met hun zyn' eigen neef, Lodewyk van Bourbon⁽¹⁾ tot bisschop op te dringen⁽²⁾. Ja meer,

(1) Lodewyks ouders waren hertog Karel I van Bourbon, en Agnes van Burgondië, Philips zuster.

(2) Dit was gedaen in 1456. Onder den invloed van hertog Philip, had de toenmalige bisschop Jan van Heinsberg, zyn ontslag gegeven, en was Lodewyk van Bourbon tot den Luikschen Stoel verheven geworden door paus Calixtus III. Zie daer al de omstandigheden van by Fisen, Hist. Eccles. Leod. II, bl. 220, vlgg. of in de Analecta Leodiensia van den eerw. Heer De Ram, bl. 5, vlgg.

[p. 318]

hy had den smaed vervoegd by den willekeur, gevende hun tot hoofd een' jongeling van 18 jaren, die niet eens zyne studie geëindigd had aen de Leuvensche Hoogeschool, alwaer hy, op zyns ooms beurs, de lessen volgde⁽¹⁾. De Luikenaers waren razend van te moeten gehoorzamen aen eenen vlasbaerd, die hoegenaemd geenen roep had voor den geestelyken staet, die meer te Brussel was dan te Luik, en die in alles naer de pypen van Burgondië danste. Het moet dus minder verwonderen dat zy, opgestookt door Raes van Heers, zich door den koning lieten verstrikken, en eene taek oplaedden waer hunne schouders niet bestand voor waren.

Terwyl men in de steden gereedschap aen 't maken was, en dat er op de grenzen, vooral tusschen Dinant en Bouvignes, al vry wat baldadigheid gepleegd werd⁽²⁾, had er in Frankryk een zware

(1) Lodewyk bewoonde te Leuven de Burgt, of het dusgenaemd Cesars kasteel.

(2) Dinant en Bouvignes waren, eeuw in, eeuw uit, als kat en hond tegen elkander: wat moest het dan zyn in vyandlyke tyden? Zie de klagten, door die van Dinant over het gedrag hunner buren gedaen aen hertog Philip, door brieven van 16 July 1465, by Gachard, Doc. inédits, II, bl. 205. Zie mede bl. 9, vlgg. van 's heeren Borgnets opstel, getiteld Sac de Dinant, enz. in het derde Deel der Annales de la société archéologique de Namur.

[p. 319]

veldslag plaets tusschen graef Karel en koning Lodewyk. Te Montlhéry, een stedeken ruim vyf mylen bezuiden Parys, kwamen beider legers, den 16 July⁽¹⁾, tot een treffen. Daer werd een ganschen dag hevig gevochten, en wederzyds veel volk verspeeld⁽²⁾. Karel zelf, die immer de voorste was, liet er bykans het leven: hy kreeg, voor de tweede mael, een zoo geweldigen degensteek⁽³⁾, dat men

(1) Commines alleen stelt den 27 July, maer hy is zeker mis, als blykt, onder anderen, uit den Livre des faits van Jean de Troyes, die dag en datum geeft.

(2) Men schatte de dooden op 4000 samen, zonder te weten aen welken kant de meesten gevallen waren, omdat de gesneuvelden aenstonds uitgeschud werden.

(3) Hy was eerst gewond geworden in de borst. Deze tweede kwetsuer ontving hy vechtende, met éénen schildknaep, tegen vyftien of zestien geharnaste ruiters, die hem omringden, roepende: ‘Geef u over, Mynheer van Charolais; wy kennen u, laet u niet dood slaen.’ Maer hy werd gelukkiglyk in tyds door de zynen verlost.

[p. 320]

meende hy was de keel afgesneden. Maer al bloedde hy dat het gudsde, hy ging niet te min voort met stryden en met de zynen aen te wakkeren, tot dat, tegen zeven uren des avonds, het koningsvolk naer de hoogte deinsde, en een eind stelde aen het gevecht. Graef Karel daerentegen bleef op het slagveld en herstelde weêr zyne gelederen, om de worsteling den volgenden dag te hernemen, want het pleit was niet beslist, en hy meende dat Lodewyk XI de kans nog eens zou gewaegd hebben. Maer neen, de koning kraemde omstreeks tien uren op, en trok met zyne overige manschap naer Corbeil, eenige mylen meer oostwaert⁽¹⁾.

Alles samengenomen, mag men dus zeggen dat de victorie aen Karels zyde stond. Nogtans liepen er geruchten, waerschynlyk door den koning zelf verspreid, dat diens tegenstander de nederlaeg had

(1) Zie Du Clercq, chap. 30-33, en La Marche, chap. 35. Zie vooral Commines, chap. 3 en 4, die den slag bywoonde, ten minste als ooggetuige, waerom het nog meer te bewonderen is dat hy den dag kwalyk opgeeft. Maer hy heeft zyne Mémoires geschreven na Karels dood, en kan dus ligtelyk gemist hebben in de datums, gelyk hy nog voor andere omstandigheden heeft gedaen.

[p. 321]

gehad⁽¹⁾, en zulks werd ja bevestigd door Burgondische vlugtelingen, die aldus hun gedrag zochten te verschoonen. Voeg daer by dat de wegen en rivieren zoo nauw bewaekt waren, dat er geen mensch met brieven buiten het ryk kon geraken; want alwie zulks beproefde werd, aen een of andere brug, uitgeschud tot op zyn hemd⁽²⁾. Aldus kan men ligtelyk verstaen hoe, dry weken later, een nieuw fransch gezantschap naer Luik gekomen zynde⁽³⁾, en vermoedelyk valsch nieuws meêbrengende, deze stedelingen overreedden om, zonder uitstel, de wapens op te vatten en den kryg tegen Burgondië te beginnen⁽⁴⁾, Inderdaed, eenige dagen na Half-Oost, werd er een krygsbode naer Brussel gezonden, met brieven van stadswege, waerby de wethouders en het volk den graef van Charolais te vuer en te zweerd uitdaegden, anders gezegd, den oorlog verklaerden, volgens de gewoonte van den

(1) Zie Du Clercq, chap. 40.

(2) Zie Du Clercq, chap. 42.

(3) Fisen, bl. 239, zegt dat zy den 7 Augusty te Luik aenkwamen.

(4) Du Clercq, chap. 43, voegt by, dat de gezanten niet weêr naer Frankryk mogten keeren, voor dat het spel in gang was.

[p. 322]

tyd. De ruiter kwam te Brussel aen den 22 Augusty, op het oogenblik dat Philip gereed stond om te peerd te stygen en naer de jagt te gaen. Het papier werd hem besteld; maer de hertog, na er den inhoud vlugtig van gelezen te hebben, gaf het aenstonds weêr, zeggende koelbloediglyk: ‘Deze brief raekt my niet, maer myn' zoon. Draeg hem dus naer hem, hy zal u zelf antwoord geven.’ Hiermede vertrok de krygsbode naer huis; doch eerlang zond men hem terug met nieuwe brieven den oorlog aenzeggende, dit mael aen den hertog zelf, en aen alle diens bondgenooten⁽¹⁾. En als wilden zy toonen dat het gemeend was, wachtten de Luikenaers thans naer geen antwoord meer, doch liepen aenstonds in groote menigte uit, en gingen op Limburgschen bodem, die naest aen de deur lag, branden en vernielen, dat het wraek riep⁽²⁾.

Onze vorst, als ieder raedt, kende al lang de inzigten en de toebereidsels der Luikenaers. Ook had hy in tyds zyne neven, de hertogen van Kleef

(1) De tekst van dezen tweeden brief staet in het Dagboek der Gentsche Collatie, bl. 449.

(2) Zie Du Clercq, chap. 43 cit. - Zie mede Fisen, bl. 239-40.

[p. 323]

en van Gelder, naest andere leenmannen en landvoogden, opgeroepen om hem met krygsmagt te komen vervoegen, terwyl hy al mede de steden en de sloten naest aen het Luiksche grenzende, beter had doen bezetten. De uitdaging was dan zoo haest niet gedaen, of Philip bevond zich in staet om in 't worstelperk te treden. Hy zond graef Jan van Nassau⁽¹⁾, Drossaert van Brabant⁽²⁾, en den graef van Hoorn⁽³⁾ met andere edellieden aen het hoofd van talryke manschap Luikerland in, waer zy aenstonds veel kwaed verrigtten. Meteen trokken de Gelderschen en de Kleefschen naer Maestricht, van waer zy in het Loonsche vielen, Tongeren en Visé overrompelden, en alles plat liepen tot tegen de stad van Luik toe⁽⁴⁾. Philip zelf begaf zich naer Namen, en liet zyne onderzaten hun hart ophalen in het bygelegen Condrost, dat er welhaest deerlyk uitzag⁽⁵⁾.

(1) Het was graef Jan II van Nassau-Dillenburg, heer van Grimbergen, van Breda, van der Leck, enz. Zie Butkens, Trophées de Brab. I, bl. 643.

(2) Zie Butkens, Supplément, I, bl. 164.

(3) Zie hiervoren, bl. 214, aenteek. 5.

(4) Zie Fisen, bl. 240, en Adrianus van Ouden-Bosch, by Martène, IV, col. 1279-80.

(5) Ib. col. 1280.

[p. 324]

Aen zulken spoed van 's hertogs wege hadden de Luikenaers zich niet verwacht. Zy meenden dat nagenoeg al de magt van Burgondië in Frankryk was, en telden op den beloofden bystand van koning Lodewyk: daerom waren zy zoo stout geweest. Doch nu bevonden zy zich dubbel bedrogen; want van alle kanten te gelyk werden zy aengerand, en de fransche hulpbenden zagen niet om. Zy deden echter hun best, en terwyl de eenen hier, de anderen elders op Naemschen bodem blaekten en plonderden, waren er in menigte bezig met sloten te belegeren in het Limburgsche, maer zonder veel uitslag. Het zelfde deden de Brabanders, onder hunnen Drossaert, in Haspengau, alwaer zy een aental dorpen neêrbrandden aen de kanten van Montenaken⁽¹⁾, dat door de Luikenaers versterkt en bezet was. Daer meenden zy zich insgelyks meester van te maken, toen Raes van Heers, aen het hoofd van ongeveer vier duizend man, derwaert kwam om den vyand af te slaen en de plaets te redden: doch zulks viel geheel verkeerd uit. Graef Jan van Nassau, had op verre na zoo veel

(1) Bezuiden Sint-Truijen.

[p. 325]

volk niet onder zyn bevel: ook haestte hy zich Montenaken te verlaten en het open veld te bereiken, waer hy zyne ruiterbenden ontwikkelen kon en zyne kunst besteden. Ongelukkiglyk namen dit de onbedreven burgerlieden voor eene vlugt, en volgden den vyand na, meer bedacht misschien op buit dan op ernstigen wederstand. Doch zie, zoo haest men in 't plein was, keeren de Brabanders eensklaps om, en vallen de anderen zoo driest op het lyf, dat zy niet wisten wat aenvangen. Het waren nagenoeg allen voetgangers, die geen verstand van vechten hadden, vooral tegen geharnaste ridders, vast in hunnen zadel en niet min vast in de hand. Deze sloegen er dan ook geweldig door, met zulk gevolg, dat de helft der Luikenaers, of nog meer⁽¹⁾, op het slagveld liggen bleven, en de overigen hun behoud in de vlugt zochten⁽²⁾, ja en zon-

(1) Het verlies wordt by de Luiksche Annalisten verschillig opgegeven. Sommigen spreken van 1500, anderen van 1800, nog anderen van 2,200.

(2) Zie Du Clercq, chap. 49, alwaer hy, op het einde, zegt dat er slechts één archier aen den kant der Brabanders gemist werd; doch zulks is niet aen te nemen.

[p. 326]

der omzien. Dit geschiedde den 20 October 1465⁽¹⁾.

Kort te voren had de spraek in Luikerland gegaen, dat de graef van Charolais te Montlhéry verslagen was geweest⁽²⁾; anderen zelfs beweerden dat hy er zyne dood had gevonden. Dit gerucht werd misschien verspreid door kwaedwilligen die het volk maer zochten op te hitsen; misschien verwarde men slechts de dood van Karel met die zyner echtgenoot, Isabelle van Bourbon, die den 27^sten September te Antwerpen overleden was⁽³⁾. Hoe 't zy, het gemeen gaf er geloof aen, inzonderheid te Dinant, waer de menigte, grootendeels bestaende uit koperslagers, meester speelde zoo wel als te Luik, en allerlei buitensporigheden

(1) In profesto undecim millium Virginum, zegt Adrianus, by Martène, col. 1282, en zoo spreekt ook Theodoricus Pauli, by De Ram, Anal. Leod. bl. 193.

(2) De onzekerheid omtrent den waren uitslag van dit gevecht moet vry lang geduerd hebben. Hy werd ten laetste bekend door de getuigenis van eenige bedelende moniken, die met veel moeite uit Frankryk geraekt waren. Zie Du Clercq, chap. 42 en 44.

(3) Du Clercq, chap. 48, zegt verkeerdelyk te Brussel. Zie Pont. Heut. bl. 117, en Diercxsens, Antv. Christ. nasc. et cresc. III, bl. 26.

[p. 327]

bedreef. Zy hadden onlangs meer dan eens leelyke verwyten van Bouvignes gekregen, en scheldwoorden moeten hooren⁽¹⁾, doch nu gaven zy hun dit weêr. Onder de leiding van sommige belhamels, maekten zy eenen strooijen man, behangen met eenen slechten mantel, waer het kruis van Burgondië op gestoken was; en gaende daermeê tot regt tegenover Bouvignes, knoopten zy hem daer aen eene galg, roepende luidkeels: ‘Ziet hier den valschen verrader, den graef van Charolais, uw meesters zoon, dien de koning van Frankryk heeft of zal doen ophangen, gelyk hy het hier voor uwe oogen is.’ Daer voegden zy nog andere onbeschoftheden by, welke niet dienen vermeld te worden⁽²⁾.

Hedendaegs zouden de vorsten met zulke smaedwoorden lachen, of eerder, zy zouden er geen acht

(1) Dit blykt uit eenen brief van 23 Sept. door die van Dinant aen Lodewyk XI geschreven, en te vinden by Gachard, Doc. inéd. II, bl. 218.

(2) Zie Du Clercq, chap. 45, en de getuigenis van Henricus de Merica, by De Ram, bl. 148. - Die van Dinant erkenden het zelf in eenen brief van 5 Nov. by Gachard, Doc. inéd. II, bl. 221, aenteek 1.

[p. 328]

op geven; maer toen ter tyd werd zulks zeer hoog genomen. Philip, doch vooral zyn zoon waren er razend om: ja de hertogin zelf, hoe deugdzaem anders ook, toonde zich ten uiterste gebelgd over hetgeen daer in Luikerland tegen hare eer gezeid was geweest⁽¹⁾.

Arme en onwyze lieden! in stede van te Montlhéry geslagen of gesneuveld te zyn, triomfeerde Karel volkomen over zynen vyand. Hebbende, na opgenoemden veldslag, zich vereenigd met zyne bondgenooten de hertogen van Berri en Bretagne, waren zy samen naer Parys getrokken, en benauwden daer zoodanig den suffenden koning, dat hem niets anders overbleef dan water in zynen wyn te doen, en vrede te maken⁽²⁾, al ware het slechts om het verbond gebroken te krygen⁽³⁾. De vrede werd dan gesloten te Conflans⁽⁴⁾, den 5^den Octo-

(1) Zie het bewys by Gachard, bl. 222, van boven.

(2) Zie de feiten welke daer aenleiding toe gaven, by Du Clercq, La Marche en Commines.

(3) Ander inzigt had Lodewyk inderdaed niet.

(4) Een dorp in de buert van Parys. Zyn volle naem is Conflans (verbasterd uit het latynsche confluens) l' Archevêque, omdat de aertsbisschoppen van Parys daer een kasteel hadden en nog hebben, naby den samenloop van Seine en Marne.

[p. 329]

ber⁽¹⁾, en was van langen inhoud, want Lodewyk moest aen alle de bondgenooten veel toegeven. Aen den graef van Charolais, in 't byzonder, stond hy op nieuw de steden der Somme af, voor hem en zyne afstammelingen, met besprek dat zy zouden mogen ingelost worden voor 200,000 kroonen, doch niet in Karels leven, aen wien daerenboven nog het erfelyk bezit der graefschappen van Beunen en van Guynes⁽²⁾, met eenige andere domeinen bevestigd of gegeven werd⁽³⁾.

De tyding van dezen vrede kwam eerder te Luik, dan die van het gevecht te Montlhéry gedaen had⁽⁴⁾. Daer was derhalve niet meer aen te denken

(1) Den 3^den waren de conditiën reeds zoo goed als vastgesteld, volgens Karels brief van dien dag aen zyn' vader, by Gachard, Doc. inéd. II, bl. 225. - Zie daer nog een anderen brief van den 26^sten October aen die van Mechelen, bl. 227.

(2) Zie hiervoren, bl. 282, en bl. 285, aenteek. 4.

(3) Zie de verschillende oorkonden in haer geheel, by Du Clercq, chap. 50.

(4) Hier dient echter by opgemerkt dat de vrede van Conflans, alhoewel den 5^den October gesloten, eerst den 12^den te Parys afgekondigd, en slechts den 16^den door het Parlement geregistreerd werd, als blykt uit de stukken door Du Clercq gegeven. Naer alle waerschynlykheid was dan de vrede te Luik nog niet gekend, toen het gevecht van Montenaken plaets had.

[p. 330]

om de worsteling tegen Burgondië voort te zetten, nu vooral dat graef Karel de handen in Frankryk ruim krygende, met al zyne krygsmagt op het weêrkeeren stond, en bekwaem was heel Luikerland te overrompelen. Neen, men dacht er op gansch wat anders. Van het oogenblik dat de Montenakensche vlugtelingen al hygende in de hoofdstad aengekomen waren, hoorde men daer niet meer spreken dan van verzoening en onderwerping; want dat onbezonnen volk, nooit iets anders voorziende dan de victorie, liet, telkens by de eerste nederlaeg, al zynen moed zinken, en viel, van de hoogste opgewondenheid in de uiterste neêrslagtigheid. Doch nu het akkoord tusschen Lodewyk XI en Karel gemaekt was, meenden de Luikenaers dat zy daer ook in begrepen waren, gelyk de koning het hun schriftelyk had beloofd. Maer zy steunden op eenen gebroken stok; want, verre van zyn woord te houden, had de fransche schurk niet eens

[p. 331]

aen zyne bondgenooten gedacht, ten zy om alle verantwoordelykheid wegens het aengaen van een verbond met hen, af te schudden, verklarende dat eenigen zyner dienaers zulks buiten zyne weet gedaen hadden⁽¹⁾. En nu hy zelf verlost was van zyne talryke vyanden, liet hy dit weten aen de Luiksche overheden, hun radende zich te haesten om ook met den hertog van Burgondië te verdragen, voor aleer graef Karel met zyn overwinnend leger hen kwame bezoeken⁽²⁾.

Daer begon men dan ook zonder uitstel aen te werken. Die van Dinant vooral schreven brieven op brieven, den 3^den Nov. aen de bezettingen der steden tot hunne kasselry behoorende, om alle vyandlykheden te doen staken⁽³⁾; den 5^den, aen den kapitein generael van Namen, om te klagen over die van Bouvignes, welke nog voortgingen met hun allerlei overlast aen te doen, en om daer

(1) Dit alles zegt hy uitdrukkelyk in een der pasgemelde stukken by Du Clercq.

(2) Zie De Gerlache, Histoire de Liége, uitgave van 1843, bl. 169.

(3) Zie de oorkonde by Gachard, Doc. inéd. II, bl. 229. Zie nog een ander bevel van hetzelfde datum, by Borgnet, Sac de Dinant, enz. bl. 69.

[p. 332]

een eind aen te krygen⁽¹⁾; den 8^sten aen de Burgemeesters van Luik, om zich te ontschuldigen wegens de scheldwoorden tot hunnent uitgebraekt tegen den graef van Charolais⁽²⁾; de volgende dagen aen de abten van Aulne⁽³⁾, van St. Hubert, van Florennes⁽⁴⁾, en aen andere geestelyke oversten⁽⁵⁾, alsmede aen hunnen voogd, heer Lodewyk van der Marck⁽⁶⁾, om dier aller tusschenkomst af te smeeken by den hertog en zynen verbolgen zoon, tot verwerving van den vrede.

Te Luik zelf was men niet minder in de weer om den boedel te redden. Reeds hadden, by brieven van 12 Nov. Burgemeesters, Raed en gemeente de graven van Meurs⁽⁷⁾ en van Hoorn tot middelaers

(1) De oorkonde by Gachard, bl. 231.

(2) De oorkonde aldaer, bl. 233.

(3) Benediktyner-abtdy, op de Sambre, naby Thuin in het Henegauwsche.

(4) Zie ons zevende Deel, bl. 14, aenteek. 1.

(5) Zie de oorkonde by Gachard, Doc. inéd. II, bl. 241, 244. De heer Borgnet, in zyn Sac de Dinant, heeft nog andere onuitgegeven stukken, daertoe behoorende, medegedeeld.

(6) De oorkonde by Gachard, bl. 252.

(7) Het graefschap van Meurs of, op zyn duitsch, Mörs, lag in het Kleefsche, op den Neder-Rhyn, in 't noord-oosten van Venlo.

[p. 333]

gekozen, en last gegeven om hunne zaek zoo schoon te maken als zy konden, met belofte van den Elect voor hunnen wettigen heer te zullen erkennen, en van de schade, hertog Philip aengedaen, te zullen vergoeden⁽¹⁾. Deze middelaers vertrokken al haest naer Brussel om eenen stilstand van wapenen te vragen, en verwierven zulks⁽²⁾. Vervolgens gaf de stad van Luik volmagt aen pasgenoemde graven en sommigen harer deftigste ingezetenen, onder anderen aen den oud-burgemeester Gielis De Metz, om vredehandelingen met den hertog aen te knoopen⁽³⁾. Zoo deden ook, van hunnen kant, die van Tongeren, van Sint Truijen, van

(1) De oorkonde staet by Gachard, bl. 238, en is opgesteld in gebroken vlaemsch: versta half neder- en half hoog- of platduitsch. De heer Gachard vermoedt te regt dat de graef van Meurs zelf het stuk zal hebben doen opstellen in den kleefschen tongval, en er enkel het zegel van Luik laten aen hangen.

(2) Zie des heeren De Ram Analecta leod. bl. 30.

(3) Zie de oorkonde, gedagteekend van 23 Nov. in dezelfde Analecta, bl. 533, en eene andere van 9 Dec. aldaer, bl. 534.

[p. 334]

Loon, van Hasselt⁽¹⁾, van Dinant⁽²⁾ en van Hooi⁽³⁾.

Alvorens echter de zaekgelastigden aen het werk gingen, hoorde men dat graef Karel met zyn leger naderde, en den 25 Nov. te Mézières op de Maes aengekomen was⁽⁴⁾. Terstond namen die van Dinant de voorbaen (dewyl zy in den reeds gemelden wapenstilstand niet begrepen⁽⁵⁾ waren), en schre-

(1) Zie al die origineele stukken, aldaer, bl. 535-541.

(2) Deze sloten zich aen by de andere goede steden de la langhe tiesse (langue thioise), gelyk zy zeggen in hunne brieven van 26 Nov. by Gachard, bl. 259.

(3) Zie de oorkonde by Gachard, bl. 248. - Die van Huy hadden het zoo erg niet verbruid. Zy waren aenvankelyk getrouw gebleven aen Louis de Bourbon, en dan eerst, wanneer zy het niet meer houden konden, door de Luikenaers zoo goed als gedwongen geworden met hen te heulen. Ook noemden zy gevolmagtigden op hunne eigen hand, en zochten afzonderlyk den vrede te maken, in de hoop van er goedkooper af te komen. Zie Fisen, II, bl. 234 en 238, alsmede bl. 242, col. 2.

(4) Karel schreef van daer aen die van Mechelen, om hun zyne aenkomst te Mézières te berigten, zeggende dat hy voornemens was voort te trekken tot Namen, en daer de bevelen zyns vaders af te wachten. De oorkonde staet by Gachard, bl. 256.

(5) Zy zeggen dat zelf in een nieuwen brief aen den abt van Florennes, by Gachard, bl. 257.

[p. 335]

ven aen Philips zoon eenen zeer ootmoedigen brief om zynen wrevel te sussen⁽¹⁾. Meteen zonden zy smeekschrift op smeekschrift aen Mynheer van Haubourdin⁽²⁾, kapitein generael van 's graven leger, om diens tusschenspraek by den vorst te hunnen voordeele te verwerven⁽³⁾; doch ziende dat zulks niet veel uitbragt, en vernemende dat er zelfs gereedschap gemaekt werd om hunne stad aen te randen, baden zy de Burgemeesters van

(1) Het luidt daer, onder anderen: Pour quoy lesdis remonstrans supplient tant cordialement et affectueusement que faire puellent (peuvent) à la très noble et excellente grace dudit tres hault prince que, pour l'amour de Dieu, veulle son ire apaisier, tenant la generalité de laditte ville de Dinant pour excusée, en prendant la pugnicion sur lesdis delinquans, attendu que laditte generalité est desdis parlers amèrement dolente, comme avant est dit. En de arme sukkelaers sluiten: En quoy fera bien et aulmone, et lesdits pouvres et humbles remonstrans prieront à tosjours pour lui et sa tres noble lingnie. De oorkonde staet by Gachard, Documents inéd. II, bl. 254.

(2) Hiervoren vermeld, bl. 223. - Het was Jan van Luxemburg, des graven van Sint Pols zoon, en derhalve bloedverwant van graef Karel.

(3) Zie dry brieven door die van Dinant aen dezen edelman geschreven, by Gachard, bl. 261, 265 en 269.

[p. 336]

Luik om hulp en bystand⁽¹⁾, ja zy wendden zich tot den koning van Frankryk zelf, makende hem nog eens indachtig wat hy hun te voren beloofd had⁽²⁾.

Intusschen waren de onderhandelingen met Luik en de Loonsche steden te Brussel aengevangen, alwaer die van Hooi, door hunne afgeveerdigden, reeds den 4^den December eenen byzonderen vrede sloten, twee dagen later door de gemeente zelf aenvaerd en bekrachtigd⁽³⁾. Den 16^den der maend stemden ook de Luiksche zaekgelastigden toe in zekere voorloopige punten van ernstigen aert⁽⁴⁾,

(1) Zie hunnen brief van 2 December by Gachard, Doc. inéd. II, bl. 267.

(2) De oorkonde, gedagteekend van 13 Dec., staet by Gachard, bl. 280.

(3) Zie de beide oorkonden by Gachard, bl. 272 en 277. Zie mede hiervoren, bl. 334, aenteek. 3.

(4) Zy waren ten getalle van dry: 1^o Dat er tien persoonen, van 's hertogs wege aen te duiden als door hem beschouwd voor de meeste schuld te hebben gehad in den laetsten kryg, aen hem zouden overgeleverd worden, om er meê te doen naer zynen wil. 2^o Dat alle de leenen, door Luikenaers in 's hertogs landen gehouden, te zyner beschikking zouden gelaten worden. 3^o Dat de verdragen van 1408 (zie ons zesde Deel, bl. 495, vlgg.) en van 1431 (zie hiervoren, bl. 44, vlgg.) zouden gehandhaefd blyven. Zie dit breedvoeriger voorgedragen by Gachard, bl. 285, in de aenteek.

[p. 337]

en trokken, kort daerna, met den graef van Charolais⁽¹⁾ naer Sint Truijen⁽²⁾, alwaer, den 22^sten, een volstandig vredeverdrag in 20 artikels opgesteld werd, komende hoofdzakelyk hierop neêr: De twee eerste schryven aen de Luikenaers, groot en klein, burgemeesters en schepenen, ambachtslieden en geestelyken, leenmannen en leden der dry staten, ten bepaelden getalle, eene reeks voor van verootmoedigingen, knievallen en schuldbekentenissen aen 's hertogs voeten te doen⁽³⁾. Dry volgende artikelen overladen hen met boeten en schadevergoedingen van verschillenden aert. In den zesden moeten zy beloven nimmermeer de wapens

(1) Graef Karel was van Namen naer Brussel gekomen, zonder vyandlykheden te oefenen.

(2) Volgens Fisen, bl. 243, col. 1, deed Karel zynen intrede te Sint Truyen den 20 Dec. en had daer de sleutels der stad aenveerd, latende het krygsvolk dat hem vergezelde, in den omtrek.

(3) De andere steden 's lands van Luik en van Loon moesten dit insgelyks doen op eenen dag die haer zou aengezeid worden.

[p. 338]

te zullen voeren tegen den hertog of diens opvolgers, noch, buiten zyne weet, eenig verbond maken met andere vorsten, op straf van twee honderd duizend Rhynsche gulden. De zevende artikel gebiedt hun af te zien van alle verbindtenissen aengegaen tegen den hertog, en hem daer de brieven van over te leveren⁽¹⁾. Volgens den achtsten, moeten zy den hertog en zyne opvolgers erkennen tot Momboor⁽²⁾ en erfelyken Groot-Voogd der kerken, steden en landen van Luik, zullende zy hem, in die hoedanigheid, eene jaerwedde betalen van twee duizend Rhynsche gulden⁽³⁾. Een paer andere artikels gaven aen den hertog het regt van, ten allen tyde, met of zonder krygsmagt, door het land en de stad van Luik over de Maes te mogen trekken, en bepalen dat de Burgondische munten

(1) Deze bepaling gold inzonderheid het akkoord gesloten met Lodewyk XI (zie hiervoren, bl. 315-16, en de aenteek. 1). Dit verzaekten inderdaed de Luikenaers by acte van 27 Jan. 1466. Zie de oorkonde by Gachard, Doc. inéd. II, bl. 292, aenteek. 1.

(2) Wat te Gent en in Brabant de Ruwaerd, dat was te Luik de Momboor.

(3) Zulks was eene kleinigheid, maer strekte telkens tot eene nieuwe erkentenis van 's hertogs gezag.

[p. 339]

gangbaer zullen zyn door geheel Luikerland voor hare volle weerde. De veertiende artikel doet de Luikenaers gehoorzaemheid beloven aen hunnen Elect. Eindelyk, de laetste behelst de voorwaerden en clausulen tot bevestiging en handhaving der vorige⁽¹⁾.

Nu moest nog dit vredeverdrag, om zyn volle beslag te hebben, in de onderscheiden steden, vooral te Luik, door de gemeente aengenomen en bygestemd worden. Daegs na Kersmis⁽²⁾, gaf men er, in de hoofdstad, aen de vergaderde menigte lezing van, om, op Onnoozel-Kinderen, haer gevoelen te hooren. Daer was gewis in heel het verdrag geene enkele bepaling die de Luiksche burgers niet tegen het hoofd sprong, want uit allen bleek duidelyk genoeg dat de hertog van Burgondië er op aenlegde om allengskens volstrekt meester van Luik te worden, en dit land met der tyd aen zyne overige Staten in te lyven. Intusschen moesten zy,

(1) Zie den tekst van dit verdrag, in zyn geheel, by Gachard, bl. 285-304. Vergelyk Adrianus de veteri Busco, by Martène, IV, col. 1286, in notis.

(2) Aldus Adrianus, by Martène, col. 1284, en na hem Fisen, bl. 243.

[p. 340]

willens of onwillens, het jok dat hun hier opgelegd werd ondergaen, niet bekwaem zynde het af te schudden of te bryzelen⁽¹⁾. Maer van de dry boven aengeroerde artikelen, te Brussel toegestemd, wilden zy niet weten. Het was inzonderheid Raes van Heers, die zich daertegen verzette, zeker zynde dat, zoo het op kiezen aen zou komen, hy een van de tien wezen zou, waer de hertog de hand zou op leggen, en die 't met de dood bekoopen zouden. Eenige dagen vroeger⁽²⁾ had, op zynen raed, de gemeente verklaerd dat zy niet éénen harer medeburgers aen Philips wraek over zou geven; en nu deed de heer van Heers zoo veel, dat de dry artikels knak af van der hand gewezen werden.

Daer bleef dus niet over, om de rampen des oorlogs af te keeren en de verwoesting van Luikerland voor te komen, dan dat de middelaers nieuwe onderhandelingen aenknoopten met den

(1) Des te min dat graef Karel met magt van krygsvolk hen omringde, en gereed stond om Luik te overvallen, indien het niet zwichtte. Zie Du Clercq, Liv. V, chap. 54, 55.

(2) En wel den 21^sten Dec. volgens Adrianus en Fisen, locis cit. Gachard, bl. 286, toont dat men reeds den 19, te Luik kennis had van dit ontzettend artikel.

[p. 341]

hertog en graef Karel, om eenige verandering aen het verdrag te doen toebrengen. Zulks werd dan ook beproefd, en met een goed gevolg: men bood aen ieder der beide vorsten, boven de reeds bepaelde boeten, nog eene som van veertig duizend gulden, en kocht daermede de dry hatelyke artikelen af, welke doorgeschrapt werden⁽¹⁾. Maer het duerde nog eenen geruimen tyd, eer de stedelingen hun zegel aen het nieuw verdrag wilden hechten, en middelerwyl stookten de roervinken weêr kwaed vuer, zoodanig dat, toen den 13^den January 1466⁽²⁾ het diploom bezegeld werd, de

(1) De eerste tekst, twintig artikelen behelzende, wordt bewaerd in het Staetsarchief te Brussel. Zie Gerlache, bl. 172, aenteek. 1. Den tweeden tekst, in zeventien artikelen, geeft de heer Gachard, by wien hy echter ook het datum draegt van den 22 December, even als het akkoord naderhand met graef Karel gemaekt, en in hetzelfde Deel zyner Doc. inéd. medegedeeld, bl. 305-311. Wy besluiten hieruit dat men, om welke reden dan ook, de latere overeenkomsten heeft willen doen aenvang nemen van den dag, op welken het eerste vergelyk getroffen werd.

(2) Zoo zeggen het Adrianus, col. 1284, en Fisen, bl. 244; maer uit sommige brieven der stedelyke overheden van Dinant zou men besluiten dat het ruim acht dagen later moet gebeurd zyn. Voorts blykt het dat de verzegelde brieven omstreeks den 24^sten Jan. aen graef Karel zyn overhandigd geworden. Zie diens schryven aen de Mechelaers, by Gachard, bl. 321. Zie mede wat de Luikenaers zeggen in eenen brief van den 26 Jan. aldaer, bl. 327.

[p. 342]

geesten andermael opgewonden waren, en sommigen, die vroeger toegestemd hadden, nu in tegendeel wederstand deden⁽¹⁾.

Het zag er dus te Luik volstrekt niet vreedzaem uit: verre van daer zelfs. Er ontstonden, omtrent dien tyd, verschillende benden, de eene zoo boos als de andere, die, onder den naem van Groene-Tentenaers, aen Gent ontleend⁽²⁾, of onder dien van Coloveniers⁽³⁾, allerlei baldadigheden pleegden, en het gemeen tot opstand aendreven⁽⁴⁾. Aldra was er spraek van de eerste zaekgelastigden, die de dry artikels te Brussel aenveerd hadden, als landverraders te vervolgen, en de heer van Heers

(1) Zie Adrianus en Fisen, locis cit.

(2) Zie hiervoren, bl. 166, en de aenteek. 4.

(3) In 't waelsch Couleuvriers, naer den naem hunner wapens. Zie hiervoren, bl. 180, aenteek. 1.

(4) Zie de kronyk van Joannes de Los, in de Analecta leodiensia des heeren De Ram, bl. 32, vlgg. Zie mede De Gerlache, bl. 172.

[p. 343]

deed werkelyk Gielis de Metz in hechtenis stellen, gelyk hy mede diens ambtgenooten zou gedaen hebben, hadden deze zich niet in tyds uit de voeten gemaekt. Nu moest het de oud-burgemeester alleen misgelden. Men maekte zyn proces en, den 1^sten Maert 1466, door onbevoegde regters gevonnisd, werd hy, voor de trappen van Sint Lambrechts kerk onmeêdoogend onthoofd, als schuldig aen ontrouw, aen meineed, en als koopman van menschen-vleesch. Den eigen dag werd dan ook de Vrede van Sint-Truijen plegtiglyk afgekondigd, met de stedelyke trompet, waer het werk des beuls tot voorspel van gediend had⁽¹⁾.

De laetstgemelde aentyging zinspeelde op de burgers van Dinant, die van den vrede uitgesloten bleven⁽²⁾. Men legde dit de afgeveerdigden te last; maer zy hadden er niet de minste schuld aen: de

(1) Zie dat alles omstandig verhaeld in den tekst en in de noten van Adrianus de veteri Busco, by Martène, col. 1285-86. Geheel het proces staet ook in de pasgemelde Analecta, bl. 558, vlgg.

(2) Op het eerste nieuws dier uitsluiting was er te Dinant een begin van oproer geweest. Zie hunnen brief van 20 December 1465 aen die van Luik, by Gachard, bl. 283. Zie mede Borgnet, bl. 18.

[p. 344]

hertog en graef Karel waren daeromtrent onverbiddelyk geweest. Het is niet nogtans dat onze vorsten alle verzoening aen deze stad weigerden; maer zy wilden haer andere, en zekerlyk nog strengere voorwaerden opleggen dan aen Luik en de overige steden. Karel, eer hy van Sint Truijen naer Brussel vertrok⁽¹⁾, had aen die van Dinant zyne conditiën laten weten, en hun acht dagen tyds gegeven om daeromtrent een besluit te nemen⁽²⁾. Die conditiën zyn tot dus verre niet gekend⁽³⁾, maer men mag gerust onderstellen dat er de uitlevering in gevraegd werd van een aental persoonen, en wel byzonderlyk van de roekeloozen welke den graef zoo leelyk hadden durven uitschelden, en die te Dinant in 't kot zaten⁽⁴⁾. En dit zal dan

(1) Hy verliet Sint-Truyen, na het gezegelde vredeverdrag van Luik ontvangen te hebben. Zie 's mans reeds beroepen brief aen die van Mechelen.

(2) De oorkonde staet by Gachard, bl. 320.

(3) Dat zy niet te min bestaen hebben, blykt uit eenen brief van hertog Philip, medegedeeld door den heer Borgnet, bl. 76.

(4) Dit blykt uit den reeds gemelden brief der stedelyke overheden, van 20 Dec. 1465, aen die van Luik, by Gachard, bl. 283.

[p. 345]

ook wel de voornaemste reden geweest zyn, waerom het zoo groote moeite kostte om de toestemming der gemeente op Karels voorstellen te verwerven. De acht dagen, en ja zoo veel weken verliepen, zonder dat er iets beslist was: men hield slechts de onderhandelingen in gang om tyd te winnen, en, door het toedoen van sommige middelaers, werd het bestand verlengd tot den 15^den Mei⁽¹⁾. In den tusschentyd werkten de stedelyke overheden met handen en voeten, om het volk over te halen tot onderwerping⁽²⁾; maer ongelukkiglyk waren er anderen die de menigte opstookten tot wederstand, en inzonderheid gehoor vonden by de ambachtslieden. Te vergeefs beproefden de burgers, en de leden der koperslagers-gilde, in eene vergadering van 28 April, aen de ambachten te doen verstaen dat er, voor hunne stad, heil noch redding was dan in den aengeboden vrede te aenveerden, gelyk

(1) Het bewys staet by Gachard, bl. 350.

(2) De gemeente van Dinant bestond, even als in vele andere steden, uit dry leden: de eigentlyk gezegde burgery, de koperslagers-gilde, en de corporatie der negen dusgenaemde kleine ambachten. Zie Borgnet, Sac de Dinant, bl. 2.

[p. 346]

Luik zelf, en ja de magtige koning van Frankryk gedaen hadden⁽¹⁾: die lieden waren niet te overtuigen. En ofschoon zy, als derde lid der gemeente, door de twee andere overstemd waren, dorst echter niemand hen tegengaen, omdat zy in de stad of wel de meerderheid uitmaekten, of ten minste sterk genoeg waren om er alles in rep en roer te brengen. Daerby kwam nog dat zy ondersteund werden door eene menigte van heethoofden, bannelingen of roervinken uit andere steden, die niet leefden dan in den twist en in den opstand. Geen wonder derhalve dat, verre van Karels voorstellen aen te nemen, het volk niet eens het bestand wilde onderhouden. Neen, daer ging haest geen dag voorby, of men zag gewapende benden uitloopen en, aen gene zyde der Maes, op Naemschen bodem dorpen gaen verwoesten, menschen doodslaen, ja zelfs kerken en kloosters in brand steken, terwyl van binnen de brave lieden vervolgd of verbannen werden, en hunne goederen aengeslagen. De afgeveerdigden, ten getalle van

(1) Zie het verslag van die vergadering in eenen brief van opgemelden dag aen die van Luik, by Gachard, bl. 363.

[p. 347]

negen, die belast waren geweest met de onderhandelingen, hadden nog het meest te lyden: vyf namen in tyds de vlugt, maer de vier overigen, min voorzigtig, werden door het gemeen aengehouden, en zonder vonnis feitelyk om het leven gebragt⁽¹⁾.

Zulks kon zeker niet blyven duren. Graef Karel was, in dien stond, op de grenzen van Picardyë, om Lodewyk XI in het oog te houden; doch nauwelyks had hertog Philip te Brussel vernomen hoe schandelyk die van Dinant zich gedroegen, of hy riep krygsmagt byeen, om het de woeste stedelingen betaeld te zetten. Deze echter stoorden zich weinig in 's vorsten toebereidselen⁽²⁾, vol vertrouwen zynde op de sterkte hunner stad, beschermd aen eenen kant door het water, aen den anderen door hooge rotsen, en voorzien van stevige muren, negen voet dik, aen de twee toegankelyke zyden. Dinant was nog nimmer ingenomen geweest, en zy

(1) Zie Adrianus by Martène, col. 1293, in not. - Zie mede Fisen, bl. 248, en Joannes De Los in de Analecta des heeren De Ram, bl. 45.

(2) Zie, by Gachard, bl. 372, eenen brief des hertogs, van 18 Juny, aen die van Mechelen, waerin hy hun tenten vraegt voor het beleg van Dinant.

[p. 348]

waren verzekerd dat het niet kon overweldigd worden⁽¹⁾. Dit vertrouwen behielden zy, ja, toen reeds het Burgondisch leger de stad zoo goed als omringde: dan zelfs dorsten zy nog met de belegeraers den spot dryven, en smadelyke woorden, inzonderheid tegen den graef van Charolais, den inwoonderen van Bouvignes toeroepen⁽²⁾.

Den 14^den Augusty kwam de hertog met een leger te Namen aen⁽³⁾; graef Karel, die deel had willen nemen aen dezen togt en zelf hem bestieren, was reeds daer sedert den 2^den der maend met zyne krygsmagt⁽⁴⁾. Daegs na Half-Oogst, trok geheel het leger, bestaende uit ruim dertig duizend man⁽⁵⁾,

(1) De heer Borgnet, bl. 31-34, heeft eene nauwkeurige beschryving gegeven van het toenmalige Dinant, en getoond dat het, vóór zyne verwoesting, niet grooter was noch heeft kunnen zyn dan het hedendaegs nog is.

(2) Zie Du Clercq, Liv. V, chap. 58.

(3) Zie hoe Philip en diens zoon aldaer ontvangen werden, by Galliot, Hist. de Namur, V, bl. 20, vlgg.

(4) Zie Galliot, loc. cit.

(5) Zie Du Clercq, chap. cit. alwaer hy de voornaemste ridders en edellieden opnoemt, die deel maekten van het leger.

[p. 349]

regt naer de oproerige stad, welke het den 17^den, zynde een Zondag, bereikte⁽¹⁾. Des anderdags werd de plaets ingesloten, en het geschut verwacht, dat, met het overig krygstuig, eenen sleep van wagens uitmaekte bykans dry mylen lang⁽²⁾, want men wilde haestiglyk en met zekerheid werken. Aldra begon het kanon te donderen, en de kogels te snorren, zoo digt als een hagel, dusdanig dat niemand het hoofd buiten zyne deur dorst steken, of zich op de vesten vertoonen⁽³⁾. Ter zelver tyd had men twee bruggen over de Maes geslagen, om in gemeenschap te blyven met Bouvignes, waer de mondkost was, en werwaerts eerlang de hertog in eenen draegstoel aenkwam, beschermd door eene sterke krygsbende⁽⁴⁾. De belegerden verloren nog geenen moed, rekenende vooral op de hulp welke

(1) Zie Galliot, bl. 22, en Du Clercq, chap. cit. - Zekere edelman, Jean de Hennin, die Karel vergezelde, geeft belangryke byzonderheden over dezen togt, in zyne Mémoires, by uittreksels medegedeeld door Reiffenberg, in Barante's Histoire des ducs de Bourgogne, VI, bl. 449, vlgg.

(2) Zie Du Clercq, chap. 58 cit.

(3) Zie La Marche, Liv. I, chap. 36.

(4) Zie Galliot, bl. 22.

[p. 350]

hun van Luik toegezegd was. Zy deden eenige vruchtelooze uitvallen, en waren ja voortdurend stout genoeg om scheldwoorden tegen Karel en diens vader uit te braken; maer de volgende dagen werden zy overschreeuwd door de stem der vyandelyke bombarden, die zoo geweldig beukten op hunne muren, dat deze, den 22 Augusty, eene bres vertoonden van meer dan zestig voet breed⁽¹⁾. Alsdan begonnen die van binnen de ooren te la ten hangen en, gelyk het gaet, nu mogten de deftige lieden medespreken, welke tot dan toe den mond hadden moeten gesloten houden, wilden zy door het gepeupel niet neêrgeveld worden.

Acht persoonen van aenzien begaven zich, met een vrygeleide, tot 's hertogs zoon om van overgaef te handelen, maer keerden weder ongetroost, waerschynlyk omdat Karel van geene voorwaerden wilde hooren spreken. Hy gaf daerentegen bevel van alles voor den 24^sten gereed te maken om de stad stormenderhand in te nemen, doch dewyl dit een Zondag was, werd zulks nog een etmael uitgesteld⁽²⁾. Zoodan den volgenden dag werd de plaets op nieuw

(1) Zie Du Clercq, chap. 59.

(2) Zie Du Clercq, loc. cit.

[p. 351]

beschoten; doch reeds van het eerste morgenkrieken hadden de luiksche Koloveniers of Groenetenten-broeders, de ballingen van elders, en de stedelyke belhamels uit de negen ambachten, ziende dat er geen houden meer aen was, het hazenpad gekozen over het water, dusdaniglyk dat die van binnen geenen verderen wederstand beproefden, maer eene laetste pooging deden om van den hertog iets gunstigs te verwerven. Zonder vrucht nogtans: Philip verwierp alle voorstellen, willende dat de stad zich overgave op genade en ongenade. Dit geschiedde. In den namiddag bragt men de sleutels der poorten aen den graef van Charolais die, nog denzelfden avond, bezit ging nemen van het kasteel, en daegs daerna zynen plegtigen intrede deed in de veroverde stad⁽¹⁾.

Tot hiertoe is het gedrag van hertog Philip en van zynen zoon eenigerwyze te regtveerdigen. Zy

(1) Zie Adrianus, col. 1294. Zie mede Du Clercq en La Marche, locis cit. en. Jean de Hennin by Barante, VI, bl. 450-51. Geheel het feit is, volgens deze schryvers uiteengezet door den heer Borgnet, bl. 39-48. - Zie eenen brief van graef Karel aen de Mechelaers, op het oogenblik zelf van de overgaef der stad geschreven, by Gachard, Doc. inéd. II, bl. 373.

[p. 352]

mogten de wrevelige stad aenranden, door de wapens onderwerpen, den overmoed harer inwoonders dempen, en zelfs de opstokers of de voornaemste daders van het kwaed, indien zy die krygen konden, strengelyk straffen. Doch beide vorsten wisten ten minste zoo wel als wy het heden weten, dat de groote meerderheid der deftige lieden niet alleen geene schuld had aen de gepleegde misdryven, maer zelfs alle middelen in het werk had gelegd om ze te beletten, en dat zy alleen had gezwicht voor de oproerige menigte die, zoo wel te Dinant als te Luik, het hooge woord voerende en niets ontziende, over de vreedzame burgery meester speelde, steeds gereed om alle tegensprekers met geweld den mond te stoppen. Deze vredelievende burgers hadden Philip en Karel moeten sparen, en het blyft eene eeuwigdurende schandvlek op hunnen naem, dat zygeen onderscheid hebben gemaekt tusschen de goeden en de kwaden, maer geheel de stad geslagtofferd hebben aen hunne barbaersche wraekzucht.

De arme inwoonders hadden te vergeefs gewacht naer de hulp van Luik dat, ondanks de dringendste brieven, door de wethouders van Dinant derwaert

[p. 353]

gestierd, nog niets verrigt had. Er waren, op dat oogenblik, twee partyën in de hoofdstad: de eenen vreesden een nieuwen kryg te ontsteken, met hunne naburige landgenooten te gaen verlossen; de anderen daerentegen, kunnende of willende zich aen den vrede van Sint Truijen niet onderwerpen, zochten juist eene gelegenheid om het juk af te schudden, en zouden haestig naer Dinant getrokken zyn, hadden de eersten geene beletsels weten in den weg te brengen. Zoo waren er dan dagen verloopen, tot dat eindelyk, den 23^sten Augusty, twee nieuwe brieven aenkwamen, die den uitersten nood der belegerde stad te kennen gaven, en om spoedigen bystand smeekten⁽¹⁾. Alsdan, ja, werd de gemeente opgeroepen, en Raes van Heers deed het besluit nemen van eerstdaegs met volle magt uit te gaen⁽²⁾; maer daer werd niet te min nog gedraeld en geharreward, dusdaniglyk dat men, den 28^sten, nog geen gevolg aen het besluit had gegeven.

Toen was alles te Dinant reeds gedaen. Op den dag zelf van Karels inkomst geschiedde er niet veel kwaed; maer daegs daerna hield zyn vader te

(1) Zie Adrianus, col. 1293, en Fisen, bl. 249-50.

(2) Zie Adrianus, col. 1294.

[p. 354]

Bouvignes, van waer hy alles had nagezien, met zyne krygsoversten raed, hoe men de veroverde stad behandelen zou. Haer vonnis was haest gestreken: op Donderdag 28^sten en Vrydag 29^sten zou zy geplunderd, en op Zaterdag in brand gestoken worden, met besprek nogtans van die te sparen, welke door den hertog niet zouden veroordeeld worden⁽¹⁾.

Helaes! men wachtte niet eens naer den gestelden tyd: den 27^sten zelf, van in den namiddag, begon de plundering, en eer de avond viel, was reeds Dinant zoo goed als ledig geroofd⁽²⁾. Den volgenden dag gebood Karel dat vrouwen en kinderen, geestelyken en kloosterlingen beider geslachten vóór zonnen-ondergang de stad moesten ruimen, na dat hy eerst van sommige dier vrouwen, en voorts te Bouvignes van de inwoonders had vernomen, welke, onder zyne krygsgevangenen, dezulken waren die tegen den hertog en tegen hem lastertael hadden gesproken. Van deze werden er aenstonds dry aen de boomen opgeknoopt, en de

(1) Zie Adrianus, col. 1295.

(2) Andere schryvers zeggen dat de plondering dry dagen duerde. Wy volgen de opgave van Adrianus.

[p. 355]

overigen, met handen en voeten gebonden, zonder verder onderzoek in de Maes geworpen⁽¹⁾.

Terwyl de Burgondische krygslieden de huizen nog doorsnuffelden om hunnen buit te vermeerderen, ontstond er krakeel tusschen twee plonderaers die beide in eene en dezelfde wooning gevallen waren en ze elkander betwistten. Niet kunnende tot akkoord komen, stak een hunner het vuer aen 't huis, dat welhaest in volle vlam stond. Anderen dit ziende, en nemende het voor een uitvoeringsteeken van 's hertogs bevel, volgden dit voorbeeld na, dusdaniglyk dat, op eenige oogenblikken⁽²⁾

(1) Commines, Liv. II, chap. 1, zegt dat er acht honderd, getweeën rug tegen rug gebonden, in het water gestort werden. Maer Jean de Hennin, by Barante, VI, bl. 451-53, na gezeid te hebben dat er weinig mansvolk in de stad gevonden werd, voegt by, dat er eenigen in het water geworpen werden. En ofschoon de getuigenis van beide die schryvers eenigzins verdacht mag gehouden worden van partydigheid, is het niet te min waerschynlyk dat het getal van Commines merkelyk is vergroot. Zie overigens Borgnet, bl. 54.

(2) Men bedenke dat toen ter tyd nagenoeg alle de huizen van hout waren, en dat derhalve het vuer op een omzien van het eene tot het andere oversloeg.

[p. 356]

de brand zich uitbreidde over de gansche stad en deze tot eenen gloeijenden oven maekte⁽¹⁾. Alles werd tot asch verteerd; de hoofdkerk zelf, in weêrwil van graef Karels poogingen om haer te redden, werd verslonden, met een aental menschen die er schuilplaets in gezocht hadden. Daer bleef niets van over dan de vier muren, naest eenige kostbaerheden welke men in der haest had gevlugt. En wat er hier of daer, in de stad, nog regt stond, daer staken die van Bouvignes het vuer aen, om hunnen wrok uit te werken; dusdaniglyk dat er, in 't eind, van geheel Dinant niet overschoot dan een puinhoop⁽²⁾, dien de hertog vervolgens deed omkeeren

(1) Volgens Du Clercq, chap. 60, en Jean de Hennin, bl. 452, zou het vuer op eene andere wyze, en by toeval, ontstaen zyn; maer wy houden ons liever aen de getuigenis van Adrianus, loc. cit. alwaer hy tevens zegt dat de brand plaets had op Donderdag 28^sten Aug. en niet, als de hertog besproken had, op Zaterdag 30^sten.

(2) Men mag echter denken dat Dinant aldra uit zyne puinen weêr opstond, en dat er nieuwe huizen op de oude fondamenten getimmerd werden. Trouwens in 1472, stond Karel toe aen de kanoniken der hoofdof O.L.V. kerk deze te herbouwen au lieu jadis appelé Dinant, waeruit volgt dat toen reeds de stad ten minste gedeeltelyk weêr hersteld en bewoond was. Zie Gachard, Analectes belgiques, bl. 318, alwaer nog andere oorkonden, Dinant betreffende, aengehaeld worden.

[p. 357]

en onderzoeken⁽¹⁾, om er alles uit op te zamelen wat eenige weerde hebben kon⁽²⁾.

Terwyl Dinant brandde, kwamen de Luikenaers af, niet om te blusschen (waer het te laet voor was), maer om hunnen wrevel te boeten tegen de Burgondiërs⁽³⁾. Doch daer hadden zy ook vroeger

(1) Zie in de Doc. inédits, II, bl. 575, eenen brief van 30 Aug. 1466, waerby hertog Philip last geeft aen Henry d'Oultremont, zynen ontvanger te Namen, om al de metalen te Dinant gebleven, zoo onder als boven den grond, op te zoeken en te verzamelen tot 's vorsten profyt. Zie mede een anderen brief van 31 Aug. waerby de hertog eenen Commissaris aenstelt tot het afbreken der poorten, muren, torens, bruggen en andere versterkingen van Dinant, aldaer, bl. 392, alsmede de rekening der kosten daeraen besteed, bl. 395, vlgg.

(2) Zie den staet der gevonden en opgezamelde goederen door Henry d'Oultremont en anderen, aldaer, bl. 379-92.

(3) Zy hadden gehoord dat Karel van Dinant vertrokken was over Namen naer Thienen, en voorts, door het Haspengauwsche, naer Sint Truijen, waer het volk woelde. Hy had daer de sleutels der stad gevraegd, of anders zou hy ze belegeren: en dat wilden de Luikenaers vooral tegen gaen.

[p. 358]

moeten voor opstaen, want Karel, nu achter zynen rug niets meer te vreezen hebbende, trok met al zyne magt de uitzinnige stedelingen te gemoet tot Waremme⁽¹⁾, alwaer hy hoorde dat zy, dry kwartiers verder, te Oleye op de Geer, hem afwachtten⁽²⁾. Daer liet Karel hun den tyd niet van onverduldig te worden, en leidde, den 7^den September, zyn leger derwaerts. Maer wanneer de Luikenaers hem zagen naderen, hadden zy het hart niet van de krygskans te wagen⁽³⁾: neen, zy zonden haestiglyk een paer deftige lieden omwoorden van vrede te spreken. Karel, die waerschynlyk geen bevel had van er op nieuw met den groven borstel over te gaen, leende een gunstig oor aen de hem gedane voorstellen, en toonde zich bereid om den vorigen vrede van Sint-Truijen te onderhouden; maer de-

(1) Een vlek, vyf mylen van Luik, heden naby den spoorweg gelegen.

(2) Zie Adrianus, col. 1297, en de kronyk van Jan de Los, in de Analecta Leod. bl. 42.

(3) Zie de getuigenis van Henricus de Merica, in dezelfde Analecta, bl. 160.

[p. 359]

wyl de Luikenaers zelf dien geschonden, en daerenboven de bepalingen des verdrags, wat het aftellen der boetgelden raekte, niet volbragt hadden, eischte hy dit mael twee en dertig pandslieden van Luik, en zes van ieder der dry steden Tongeren, Hasselt en Sint-Truijen, tot waerborg van stiptere nakoming in het vervolg⁽¹⁾.

Nu was 't weêr het oud liedje. De burgemeesters, de raedslieden, de gemeente en de twee en dertig ambachten van Luik verklaren, by brieven van 10 Sept. in hunnen naem, alsmede in dien van geheel het land van Luik en van Loon⁽²⁾, dat zy voortaen den vrede van Sint-Truijen in al

(1) Zie Adrianus, col. 1297, en Merica, loc cit. Zie ook Du Clercq, chap. 61 en 62, alsmede Commines, die er in persoon by tegenwoordig was, chap. 1 cit. Zie eindelyk eenen brief van 10 Sept. aen de Mechelaers, waerin Karel hun het feit mededeelt, by Gachard, Doc. inéd. II, bl. 399.

(2) Het land en oude graefschap van Loon behoorde, sedert het midden der elfde eeuw, aen de bisschoppen van Luik. Zie Villenfagne, Recherches sur l'Hist. de Liége, I, bl. 82, vlgg. en, voor den omvang van dat graefschap, de Historia Lossensis van Mantelius, bl. 295.

[p. 360]

zyne punten getrouwelyk zullen onderhouden, en, tot meerder verzekering, vyftig gyzelaers uitleveren, om te Leuven of elders, op de kosten van Luik, hun verblyf te houden, zoo lang het den hertog en graef Karel believen zal, en tot alle de bepalingen van 22 December laetstleden zullen vervuld en uitgevoerd wezen, met belofte van de pandslieden, die in tusschentyd zouden komen te sterven, door anderen te vervangen, enz.⁽¹⁾. Twee dagen later, erkennen zy op nieuw den hertog van Burgondië en zyne opvolgers tot erfelyke Momboors en Grootvoogden der stad en landen van Luik en van Loon. Nog meer, by brieven van hetzelfde datum verklaren zy Guy de Brimeu, heer van Humbercourt⁽²⁾, in hoedanigheid van Momboor te zullen aenveerden als plaetsvervanger des

(1) De oorkonde staet by Gachard, Doc. inéd. II, bl. 402-405.

(2) Of Imbercourt, een Burgondisch edelman, met Karel opgevoed, en die sedert zyn kamerling werd, en Vliesridder in 1473. Hy kocht, metter tyd, de baronnie van Wesemael by Leuven, en later het graefschap van Megen of Meghem in Noord-Brabant. Zie 's mans nakomelingschap by Butkens, Trophées de Brabant, enz. II, bl. 128.

[p. 361]

hertogs, als Karel uitdrukkelyk besproken had⁽¹⁾.

Den 1^sten September was Philip, van Bouvignes, over water naer Namen vertrokken, en voorts naer Brussel. Graef Karel, van zynen kant, liet nu ook welhaest zyn leger uiteen gaen, en kwam terug naer Brabant. Hy bleef echter niet lang te Brussel, maer begaf zich naer Vlaenderen, van daer naer Holland en elders, steeds bedacht om nieuwe bondgenooten te maken, en vooral om Engeland in zyne belangen te trekken, voorziende dat hy eerlang op nieuw overhoop zou raken met den sluwen koning van Frankryk. Aldus verliep het overige des jaers 1466 en een deel van het volgende. De hertog, die thans nergens meer de hand aen stak, was middelerwyl naer Ryssel gegaen om eene andere lucht te scheppen; maer zyne gezondheid verviel van dag tot dag, dusdaniglyk dat Karel, zynde hem gaen bezoeken, hem overhaelde om naer Brugge te komen, alwaer de voornaemste heeren der Burgondische Staten, en de vorsten aen het huis van Burgondië verwant,

(1) Zie de beide oorkonden by Gachard, bl. 406 en 411. - Zie mede Du Clercq, chap. 62, en La Marche, chap. 36.

[p. 362]

in 't kort vergaderen moesten, ten einde over een en ander raed te slaen. De hertog zou dan ook zyne goedkeuring kunnen geven aen hetgeen er stond beslist te worden.

Zoo gebeurde het⁽¹⁾. Maer weinigen tyd daerna, werd de oude man geslagen van eene beroerte, gelyk hy er, het jaer te voren, reeds eene te Brussel beproefd had: dit mael echter zoo heviglyk, dat er aldra geene hoop bleef op nieuw herstel. Karel was in dit oogenblik te Gent, alwaer hy de tyding kreeg, en aenstonds te peerd gesprongen zynde, kwam hy, tegen den middag, te Brugge aen. Hy vond den vader in zyn uiterste maer nog zich zelven bewust, als bleek door eenen zachten handdruk aen zyn' zoon gegeven. Dit was het laetste: Philip stierf den zelfden dag, 15 Juny 1467, tusschen negen en tien uren des avonds, in den ouderdom van bykans 71 jaren⁽²⁾, en na eene regeering van acht en veertig. Hy werd begraven in de kerk van Sint Donaes, naest den hoogen autaer, doch sedert vervoerd naer Dijon,

(1) Pontus Heuterus, bl. 118, zegt dat de hertog in Maert naer Brugge vertrok.

(2) Zie hiervoren, bl. 4, aenteek. 1.

[p. 363]

waer zyn vader en grootvader hunne rustplaets hadden in de kerk der Karthuizers⁽¹⁾.

Philip de Goede had zyn stamhuis verheven tot den hoogsten trap van aenzien en magt. Niet alleen moest hy voor keizer noch koning zwichten, maer werd vereerd van alle de mogendheden van Europa, en, meer dan eenig ander vorst, gevreesd van de ongeloovigen. Ook zyne onderdanen, zoo wel die der aengewonnen landen als die der Staten welke hy van zyn' vader geërfd had, beminden hem opregtelyk, en gaven dezelfde blyken van droefheid na zyne dood. Het is omdat hy zelf al zyne landen met matigheid en billykheid had bestierd, minzaem en genaekbaer voor groot en klein, streng in het handhaven van orde en wetten, maer ligt te verbidden door schuldbekentenis en berouw. Prachtig in zyne hofhouding, vrygevig voor zynen adel en zyne bloedverwanten, wist hy nogtans zyne geldmiddelen zoo wel te bezuinigen, dat hy er zelden gebrek aen had, zonder het volk te belasten boven 't geen het dragen kon. En, niet tegenstaende hy nagenoeg heel zyn leven had

(1) Zie Pontus Heuterus, loc. cit. en Du Clercq, chap. 64, waermede deze kronyk een eind neemt.

[p. 364]

moeten den kryg voeren, liet hy na zyne dood, behalve 772 marken ongemunt zilver, vier honderd duizend gouden leliën na⁽¹⁾, mitsgaders groote schatten en kostbaerheden in vaetwerk, keurgesteente en allerlei huisraed, hetwelk samen geacht werd twee miljoenen gouds weerd te zyn⁽²⁾.

(1) De schryvers der Art de vérifier les dates spreken slechts van 72 marken zilvers, en zeggen dat beide sommen heden zouden uitmaken meer dan acht en half miljoenen francs.

(2) Zie La Marche, Liv. I, chap. 37, en Pont. Heut. bl. 119, vlgg. Zie mede Chastellain, III^e Partie, chap. 91-94. - Des hertogs testament staet by Miraeus, II, bl. 1256, vlgg.