Vaderlandsche historie. Deel 8

[p. 265]

Achtste hoofdstuk.

aenleg tot den kruistogt. - dood van koning karel vii. - troonbeklimming en zalving van lodewyk xi. - hy vleit den graef van charolais. - philips ziekte en zyne herstelling. - afkoop, door lodewyk, van de steden der somme. - misnoegen van graef karel daeruit ontstaen. - zyne verzoening met den vader. - aenmaning van paus pius ii tot den kruistogt. - eene burgondische vloot vertrekt naer italië. - des pauzen dood en staking des kruistogts. - aenslag op karels leven. - nieuwe ziekte des hertogs. - val der croys. - karel neemt het bewind der landen.

1458 - 1465.

Terwyl Philip nog te Gent was, kwamen tot hem boden van koning Karels wege, met brieven waerby hy aengemaend werd om, tegen den 15^den Juny, zich te bevinden in de stad van Montargis⁽¹⁾, ten einde deel te nemen aen het proces tegen den hertog van Alençon⁽²⁾, beschuldigd van hoogver-

(1) Zestien mylen beoosten Orleans.

(2) Deze vorst was van koninklyken bloede, afstammende van eenen broeder van Philip den Schoone, aen wien deze, in 1293, het graefschap van Alençon, sedert verhoogd tot den rang van hertogdom, te leen had gegeven.

[p. 266]

raed⁽¹⁾. Als Pair van Frankryk⁽²⁾, was inderdaed onze vorst tot den gevraegden dienst verpligt; maer dewyl het tusschen hem en Karel VII nog altyd even scheef stond, meende hy niet te mogen alleen gaen werwaerts hy geroepen werd. Hy zond dan den wapenkoning van het Gulden-Vlies met een toestemmend antwoord, slechts wat uitstel vragende, en latende tevens hooren dat hy met een gezelschap van 40,000 man verschynen zou, om zynen doorluchtigen leenheer degelyk ter hand te staen en te vereeren⁽³⁾. Meteen gaf hy bevel aen zyne vasallen en achtervasallen om zich voor den togt gereed te maken tegen Sint Jan, en deed zelfs het grof ge-

(1) Hy had inderdaed sedert twee of dry jaren gewerkt om de Engelschen op nieuw in bezit te stellen van Normandyë, en zat thans gevangen.

(2) Philip was dat uit dryderlei hoofde, als hertog van Burgondië, als graef van Vlaenderen en als graef van Artois, dry leenen aen welke het pairschap gehecht was.

(3) Zie Du Clercq, chap. 34.

[p. 267]

schut naer Ryssel voeren, waer hy in dat oogenblik zyn verblyf ging houden.

Maer deze voorbereidsels stonden den franschen koning niet aen, als kunnende zy den wederzydschen wrok in het hart van Frankryk doen uitbreken, en veel onheil stichten. Hy ontsloeg dan eerlang den hertog van in persoon de regtspleging by te woonen, verklarende zich voldaen te zullen houden, byaldien Philip zich daer deed vertegenwoordigen door eenige aenzienlyke lieden⁽¹⁾.

Philip mogt dan ook zyn krygsvolk t' huis laten, en zich zelven streelen met het geheugen der Gentsche feesten. 't Is waer, hy viel kort daerna ziek te Brussel, doch zyne krankheid duerde niet lang en

(1) Zie Du Clercq, chap. 35. - Zoo geschiedde het dan ook. Het proces, voor eenigen tyd uitgesteld, ving aen den 26 Augusty, nu niet te Montargis beoosten, maer te Vendôme bewesten Orleans. Daer verschenen van Philips wege heer Jan Van Croy en Simon De Lalaing, met Toison-d'Or en den raedsheer Jan l'Orfèvre. Deze laetste sprak er Latyn met volle monden, om 's konings genade in te roepen over den hertog van Alençon, die niet te min ter dood veroordeeld werd, gelyk hy zeker verdiende; maer Karel liet het vonnis niet uitvoeren. Zie Du Clercq, chap. 37.

[p. 268]

had ja haer goed in; want zy gaf gelegenheid tot eene volkomen verzoening met zyne deugdzame vrouw, die zelf hem dienen wilde, en de tederste zorg aen haren gemael besteedde⁽¹⁾. Omtrent denzelfden tyd, en eer de vorst nog volkomen hersteld was, ontving hy brieven van keizer Frederik, hem kennis gevende van alles wat er tot dus verre in Duitschland verrigt was voor de aenstaende kruisvaert, alsmede van hetgeen er nog diende gedaen te worden om den togt in den loop des volgenden jaers te kunnen ondernemen. Meteen noodigde Frederik onzen hertog uit tot het bywoonen van een nieuwen ryksdag te Frankfort te houden den 8^sten September⁽²⁾. Aen dezen oproep kon echter Philip niet beantwoorden, uit hoofde van zyn ziekelyken toestand; maer hy veerdigde gezanten af naer Frankfort, om daer volle verzekering te geven

(1) Sedert meer dan een jaer had Isabelle hem niet meer gezien, zynde al dien tyd in haer nieuw-gesticht klooster van Nieppe (zie hiervoren, bl. 251, aenteek. 1) gebleven; maer op de eerste tyding van 's hertogs ongesteldheid, was zy haestig naer Brussel gekomen, om hem by te staen.

(2) De oorkonde staet by De Coussy, chap. 125.

[p. 269]

van zynen steeds even vurigen yver tot het voortzetten der gewenschte onderneming⁽¹⁾.

De zelfde blyken van goeden wil gaf onze hertog aen een talryk gezantschap van Grieken die, omstreeks Kersmis, hunnen ellendigen toestand kwamen klagen⁽²⁾, biddende dat hy spoedige maetregelen name, en zich verstonde met den nieuwen paus Pius II⁽³⁾, om hun vaderland en tevens het Christendom in het Oosten te redden⁽⁴⁾.

Pius zelf, van den eersten oogenblik zyner verheffing, liet niets onbeproefd om den kruistogt te bevorderen. In 1459 hield hy te Mantua in Lombardyë eene soort van Concilie, waer de christene vorsten beroepen waren om met hem raed te slaen. Daer zond Philip een plegtig gezantschap heen, bestaende uit den hertog van Kleef, heer Jan van Croy, den heer van Berg-op-Zoom en eenige zyner raeds-

(1) Zie De Coussy, chap. cit.

(2) De Turken, alle dagen voortgang makende, hadden laetst nog twee provinciën van Griekenland ingenomen, Moreë en Achaia.

(3) Aeneas Sylvius Piccolomini, die den 17^den Augusty gevolgd was op Calixtus III, en den naem van Pius aengenomen had.

(4) Zie Du Clercq, chap. 42.

[p. 270]

lieden⁽¹⁾, welke er luisterlyk, ja met voorliefde onthaeld werden; want het hoofd der Kerk rekende inzonderheid op den yver van onzen hertog⁽²⁾. En niet te onregt zekerlyk, dewyl deze, om zoo te zeggen, de eerste aenlegger der onderneming was, en haer nog steeds zeer ter herte nam, als andermael bleek uit het aenbod dat zyne gezanten deden van zes duizend gewapende mannen te leveren, en op 's hertogs kosten te onderhouden, mits enkel de Duitsche vorsten een eind stelden aen hunne onderlinge twisten, en zoo doende den kruistogt uitvoerbaer maekten⁽³⁾.

Ja , maer daer zat de knoop. Nergens was het rustig genoeg om van huis te gaen, en naer het Oosten te trekken. In Duitschland benydde en mistrouwde de een den ander; Frankryk en Engeland hadden nog geenen vrede gemaekt, en tusschen Philip en koning Karel bleef het nog immer even gespannen; zoodat de jaren 1459, 60 en volgende

(1) Du Clercq, chap. 45, geeft eenige andere namen op, doch schynt zoo wel niet onderrigt als De Coussy, dien wy hier volgen.

(2) Zie De Coussy, chap. 126.

(3) Zie Barante, VI, bl. 145.

[p. 271]

voorby gingen in ydele wenschen, gelyk de vorige gedaen hadden.

Op het einde van eerstgenoemd jaer, kwamen er van Karels wege nieuwe gezanten te Genappe, ten einde den Dolfyn aen te manen tot gehoorzaemheid, en hem te bewegen om naer het hof zyns vaders weêr te keeren; doch zulks was verloren moeite. Lodewyk gaf beleefde antwoorden genoeg, maer zonder zich te willen onderwerpen aen hetgeen men van hem eischte⁽¹⁾. Sedert werden er nog dergelyke poogingen aengewend, doch immer met denzelfden uitslag, tot dat eindelyk koning Karel VII, den 22 July 1461 te sterven kwam, zonder zynen zoon gezien te hebben en, naer't schynt, van hartzeer over diens hardnekkigheid⁽²⁾.

Deze dood bragt een' volkomen ommekeer voort, en veranderde geheel den toestand der zaken.

Een van Karels hovelingen zond snelboden naer Genappe, om tyding te doen aen den Dolfyn die, op zyne beurt, aenstonds kennis gaf van het nieuws aen hertog Philip, latende hem tevens weten dat hy

(1) Zie Du Clercq, Liv. IV, chap. 2.

(2) Zie, over de dood van Karel VII, vooral De Coussy, chap. 130, waer's mans kronyk meê eindigt.

[p. 272]

eerlang naer Rheims vertrekken zou om gezalfd en gekroond te worden, en noodigende zyn' oom uit tot bywooning dier plegtigheid⁽¹⁾. Zulks deed onze vorst op het heerlykste. Met al zynen adel, met den graef van Charolais, dien van Etampes, den hertog van Kleef, en met talryke krygsbenden⁽²⁾ zoo te voet als te peerd, begaf hy zich naer de fransche stad, alwaer hy zynen intrede deed den 13 Augusty, en den volgenden dag met geheel zyn gezelschap den aenkomenden koning te gemoet ging⁽³⁾. Op den feestdag zelf van O.L.V. Hemelvaert, had de plegtigheid plaets in de hoofdkerk van Rheims⁽⁴⁾. Alvorens Lodewyk XI gezalfd werd, trok hy zynen

(1) Zie Du Clercq, chap. 29.

(2) Du Clercq, chap. cit. zegt dat er wel vier duizend gewapende mannen by waren.

(3) Zie een gelyktydig verhael van 's hertogs en van 's konings intrede te Rheims, by Gachard, Doc. inéd. II, bl. 162-175. Men vindt nagenoeg al dezelfde byzonderheden by Chastellain, die in het gevolg des hertogs was, en derhalve als ooggetuige spreekt. Zie 's mans Chronique des ducs de Bourgogne, uitgegeven door Buchon, chap. 1-7. Zie mede het opstel van Du Clercq, chap. 30-32.

(4) Zie de namen der edellieden en prelaten die er tegenwoordig waren, by Du Clercq, chap. 32.

[p. 273]

degen en reikte dien over aen onzen hertog, met verzoek van hem ridder te slaen, hetgeen Philip volbragt⁽¹⁾, gelyk hy mede, als hoofd of deken der fransche Pairs, zyn koninklyken neef de kroon op het hoofd zette⁽²⁾. Nog den zelfden dag, achter het feestmael⁽³⁾, deed onze vorst hulde en manschap aen Lodewyk⁽⁴⁾ voor de leenen welke hy van diens kroon hield⁽⁵⁾, en vertrok kort daerna, met zyn edel gevolg, naer Parys⁽⁶⁾, willende daer ook den

(1) Daer werden ter zelver gelegenheid ongeveer twee honderd andere, grootendeels Burgondische edellieden, tot de ridderlyke weerdigheid verheven. Zie de voornaemsten opgenoemd by Du Clercq, chap. cit.

(2) Zie Du Clercq, chap. cit. en Chastellain, chap. 8.

(3) Zie daer meer van by Chastellain, chap. 9, alwaer, onder anderen, de schryver zegt dat de koning geen ander tafelgerief vond, dan hetgeen zyn oom van Burgondië had meêgebragt, en waer zeker niets aen ontbrak, want Philip hield van uitkramen.

(4) Zulks was voorzien en besproken in den Atrechtschen vrede van 1435. Zie hiervoren, bl. 58.

(5) Te weten het hertogdom van Burgondië, alsmede de graefschappen van Vlaenderen en van Artois. Zie het formulier van den eed, door Philip gedaen, by Du Clercq, chap. cit.

(6) Philip had daer ook zyn eigen huis, genaemd het hôtel d'Artois, waer hy zynen intrek nam.

[p. 274]

koning inhalen, gelyk hy te Rheims gedaen had⁽¹⁾.

Lodewyks intrede in zyne hoofdstad had plaets den laetsten dag van Augusty. Zyn oom ging hem tegen, te peerd, zittende in eenen zadel die styf stond van juweelen, gedost in zyne kostbaerste gewaden, welke men rekende een miljoen gouds weerd te zyn⁽²⁾, en gevolgd van negen paedjen, schitterende als de zon, door de diamanten en de peerlen waer hunne kleedy zoo wel als hunne hoeden⁽³⁾ meê bestrooid waren. De edellieden, die Philip vergezelden, pronkten niet minder door hunnen rykdom, terwyl de koning, op eene witte hakkenei, in een effen zyden tabbaert, en een zwarten kaproen op het hoofd, daer geweldig tegen afstak, dusdaniglyk dat de hertog bykans alleen de oogen der menigte tot zich trok, en dat de koning, als ware hy een vreemde heer, te Parys gelyk te Rheims aen het hof van Burgondië scheen te ver-

(1) Zie Du Clercq, chap. cit. en Chastellain, ch. 10.

(2) Ung million d'or, quy vaut dix cents mille florins, zegt Du Clercq, chap. 33. Zie mede Chastellain, chap. 16.

(3) In 't fransch heet het salades. Zie ons zevende Deel, bl. 612, aenteek. 1.

[p. 275]

keeren⁽¹⁾. Lodewyk merkte dit wel, en stak het in zyne mouw, doch zonder het minste ongenoegen te laten blyken, zynde te veel verschuldigd aen zynen oom van Burgondië. Deze hield vervolgens grooten trein te Parys, niet uitgaende dan in het gezelschap van onderscheiden graven, vorsten en hertogen, voorgegaen van een honderdtal ridders, en omringd van dertig of veertig archiers. Alle dagen was het open hof en open tafel voor de edellieden in het huis van Artois; maer hebbende een prachtig feestmael aengerigt, waer de koning zelf op verzocht en verwacht was, zag Philip zynen gekroonden gast niet verschynen, die een verzonnen beletsel voorwendde en t'huis bleef⁽²⁾.

De hertog raedde wat dit zeggen wilde, namelyk dat hy het te Parys al te bont maekte, en het er langer trok dan den koning behagelyk was; maer om hem zulks nog duidelyker te doen verstaen, gaf Lodewyk zelf het voorbeeld, verlatende den 24 September zyne hoofdstad, en zich begevende naer

(1) Zie 's konings intrede, van naeld tot draed beschreven, by Du Clercq, chap. 33. Zie mede Chastellain, chap. 14-18.

(2) Zie Chastellain, chap. 22 en 38.

[p. 276]

Amboise⁽¹⁾, om zyne moeder aldaer te bezoeken⁽²⁾; doch niet zonder vooraf plegtiglyk afscheid te hebben genomen van onzen hertog, en dien te hebben overladen van vriendschap en eerbetuigingen⁽³⁾.

Daer bleef derhalve Philip niet over dan op zyne beurt te vertrekken, en dit deed hy den laetsten September, keerende met kleine dagreizen, over Compiègne en Kameryk, naer Brussel, terwyl zyn zoom Karel, die zich by hem te Parys vervoegd had, Burgondië ging bezoeken⁽⁴⁾, en daerna zynen weg koos naer Tours, waer de koning zich ophield⁽⁵⁾. Daer werd hy feestelyk onthaeld, want Lodewyk XI zocht hem aen zyn snoer te krygen, en behandelde hem als zyn' lieveling, tot zoo verre dat de graef van Charolais eens op jagt zynde en des avonds

(1) Fransche stad beoosten Tours.

(2) Hy had zelf de koningin weduwe daer doen komen, om eene goede reden te hebben van Parys te verlaten.

(3) Zie Du Clercq, chap. 34. Zie mede de kronyk van Chastellain, chap. 42.

(4) Karel had, sedert zyne geboorte te Dijon, Burgondië niet meer gezien, zegt Da Clercq.

(5) Zie Du Clercq, chap. 35, alsmede Chastellain, chap. 44 en 55.

[p. 277]

niet t'huis komende, omdat hy verloren was geloopen, de koning in eene uiterste ontroering zwoer nat noch droog te zullen gebruiken, alvorens zyn zwager⁽¹⁾ weêrgevonden was. Gelukkiglyk moest hy niet lang vasten, want vóór middernacht ontving men tyding van den graef, die in een naburig dorp was blyven slapen. Den dag daerna droeg Lodewyk XI hem de landvoogdy op van Normandyë, met eene jaerwedde van 36,000 livres, gevende aldus weêr aen den zoon hetgeen hy weleer te Genappe van den vader genoten had⁽²⁾.

Na ongeveer eene maend te Tours te hebben omgebragt, vertrok de graef over Normandyë naer Aire in het Atrechtsche, waer zyne gemalin en zyne moeder op dat oogenblik haer verblyf hadden. Hy vierde daer ter stede de feesten van Kersmis, om vervolgens den winter te gaen doorbrengen te Kanoot in 't Henegauwsche, zyne geliefde woonplaets sedert eenigen tyd; maer ontving kort daerna brieven van Brussel, meldende dat zyn vader ge-

(1) Karel was, in eerste huwelyk, getrouwd geweest met 's konings zuster Catharina. Zie hiervoren, bl. 125.

(2) Zie Du Clercq, ch. 38, en Chastellain, ch. 56.

[p. 278]

vaerlyk ziek was: weshalve hy haestiglyk herwaert kwam⁽¹⁾.

Trouwens, de hertog, die onlangs aen eene zware koorts geleden had, herviel, in het begin van 1462⁽²⁾, en zoo erg, dat men vreesde voor zyn leven. Zyn zoon en zyne gemalin dienden den zieke met de uiterste zorg en tederheid, terwyl men in alle de steden openbare gebeden en processiën deed, niet alleen hier te lande, maer tevens in Frankryk⁽³⁾ en in Engeland⁽⁴⁾, om des vorsten herstelling van den Hemel af te smeeken⁽⁵⁾. Die

(1) Zie Du Clercq en Chastellain, locis cit.

(2) Environ la Chandeleur, zegt Du Clercq, ch. 40; maer uit eenen brief van Philip aen koning Lodewyk blykt, dat by vóór dien tyd reeds bedlegerig en zeer krank was, want hy kon het schrift niet onderteekenen. Zie Kervyn V, bl. 57, in de aenteek. 1.

(3) Te Abbeville, in Pycardië, kwam de hofbode met verzoekbrieven aen omtrent middernacht, en op het eigen oogenblik werden de klokken geluid om de inwoonders naer de kerk te roepen, alwaer geheel de bevolking in het gebed bleef tot 's morgens toe. Zie Chastellain, chap. 61.

(4) Zie Chastellain, chap. 65.

(5) Het was in die ziekte dat Philip, op raed der artsen, zyn hoofdhair deed afscheren, en meteen aen alle de edellieden beval hem daerin na te volgen. Meer dan vyf honderd gehoorzaemden oogenblikkelyk, en de onwilligen werden er toe gedwongen. Zie La Marche, chap. 34. Dit bevel was misschien zoo belachelyk niet als het ons voorkomt: trouwens, het schynt dat de Grooten van dien tyd hun hair zoo lang en zoo gekunsteld droegen, dat het volk zich ergerde aen die verregaende verwyfdheid.

[p. 279]

gebeden werden verhoord, en Philip herstelde, doch langzaem⁽¹⁾. Te midden zyner ziekte ontving hy eenen brief van het Hoofd der Kerk⁽²⁾, hem aenmanende om den vrede tusschen eenige duitsche vorsten te bewerken, en de hoop uitdrukkende dat zyn yver voor den heiligen kryg niet verkoeld was. Meteen berigtte hem paus Pius dat de keizer voornemens was onzen hertog te verheffen tot de koninklyke weerdigheid, en hem aen te stellen tot Vikaris des Ryks in de overrhynsche landen⁽³⁾: ja meer nog, de kerkvoogd schreef dat Frederik,

(1) Zie Du Clercq, ch. 40, en Chastellain, ch. 61, alsmede chap. 66 en 67.

(2) De brief is gedagteekend van den 19^den January 1462.

(3) De paus kon dit weten, want hy was vroeger secretaris geweest van keizer Frederik, en met hem nog in gedurige briefwisseling.

[p. 280]

om zich nauwer met het huis van Burgondië te verbinden, een huwelyk beraemde tusschen zyn' zoon Maximiliaen⁽¹⁾, en 's graven Karels dochter Maria⁽²⁾.

Voor het oogenblik kon de hertog geen gevolg geven aen 's Pausen verzoek⁽³⁾, doch bleef in zyn hart altyd even genegen voor den beloofden kruistogt. Wanneer hy volkomen hersteld was, deed Philip eene omwandeling in de voornaemste steden van Vlaenderen, om de burgeryen te bedanken voor den godvruchtigen yver dien zy tot zyne genezing hadden getoond, en waer hy zyne herwonnen gezondheid aen toeschreef⁽⁴⁾.

(1) Deze was nog zeer jong, geboren zynde den 22 Maert 1459.

(2) Zie de brieven van Aeneas Sylvius, epist. 395, aliàs 381, in de uitgave van Basel. Meyer geeft er ook den tekst van, ad ann. 1462.

(3) Hy deed het echter kort daerna, zendende een honderdtal mannen van wapenen en vier honderd archiers naer Duitschland, om de twisten te slechten. Zie Du Clercq, chap. 44, en Meyer, ad ann. 1462.

(4) Zie Kervyn, V, bl. 58. Dat de hertog al zyn betrouwen op het gebed zyner onderdanen gesteld had, blykt uit Chastellain, chap. 67.

[p. 281]

Maer terwyl onze hertog aldus door zyne onderdanen met vreugd en eerbied ontvangen werd, was koning Lodewyk geheime plannen aen 't smeden tegen de magt van Burgondië, die hem hinderde. Hy zocht Philips bestanden met Engeland te breken, en hem te doen medewerken aen een nieuw beleg van Calais, waer echter de hertog niet wilde in toestemmen⁽¹⁾. Vooral was de Franschman begerig om in bezit te komen van de afgestane steden wederzyds de Somme⁽²⁾, niet kunnende dulden dat deze langer aen zyn eigen gebied onttrokken bleven. Reeds had hy door gevlei beproefd den graef van Charolais op zyne hand te brengen; doch niet geslaegd zynde, wendde hy zich tot de Croys, en wist die meer dan ooit aen zyne belangen te verbinden, hen overladende van weldaden, tot zoo verre dat hy Antonis, den heer van Chièvres⁽³⁾, niet alleen tot zynen Grooten-Hofmeester had genoemd met eene aenzienlyke jaerwedde, maer hem

(1) Zie Chastellain, I^re Partie, chap. 73, alsmede II^e Partie, chap. 12.

(2) Zie hiervoren, bl. 171, aenteek. 1, en hooger op, bl. 57-59.

(3) Zie hiervoren, bl. 42, aenteek. 1.

[p. 282]

tevens het graefschap van Guines⁽¹⁾ en andere domeinen geschonken⁽²⁾. Hy kon dus met de Croys doen wat hy wilde⁽³⁾, en deed werkelyk zoo veel, dat zy den hertog allengskens overhaelden tot wedergaef der gemeende steden en landen, mits aftelling der 400,000 gouden kroonen, door den Atrechtschen vrede besproken⁽⁴⁾.

Lodewyk had zoo haest niet vernomen dat het yzer heet was, of hy begon gelden te verzamelen en lasten te heffen, met zulken drift, dat hy, reeds

(1) Zie ons vierde Deel, bl. 25, aenteekening 3, en bl. 51, aenteek. 4.

(2) Namelyk by opene brieven van 18 December 1461, volgens de schryvers der Art de vérif. les dates. - Chastellain, chap. 33 en 34, wydt uit over de groote magt en rykdommen der Croys.

(3) Vooral met den pasgemelden heer van Chièvres, met diens broeder Jan, heer van Chimay, en met den stadhouder van Holland en Zeeland, Jan van Lannoy, getrouwd met Antoons zuster Joanna. Deze was vliesridder genoemd in 1451, en wist zich ook overal tusschen te steken. Zie Reiffenberg, Hist. de l'Ordre, bl. 32, en zyne aenteekeningen op Barante, VI, bl. 234.

(4) Zie hiervoren, bl. 58. Zie mede Chastellain, chap. 54.

[p. 283]

in September 1463, de helft der som te Abbeville⁽¹⁾deed uitkeeren aen 's hertogs ontvangers⁽²⁾; en ja, vreezende dat Philip, oud en zwak zynde, misschien van gedacht veranderen mogt, bragt hy in eigen persoon, op het einde derzelfde maend, de andere helft naer Hesdin⁽³⁾, waer zyn oom in dat oogenblik verbleef⁽⁴⁾.

Dit alles geschiedde grootelyks tegen den dank van graef Karel, die meer dan eens beproefd had

(1) Eene stad van Pycardië, in 't noordwesten van Amiens.

(2) Zie Chastellain, chap. 31.

(3) Fransche stad, op de Canche gelegen, bewesten Atrecht, alsdan aen hertog Philip toebehoorende, die er een burgslot had, alwaer hy zyne meeste schatten in bewaerde. Toen de koning, armelyk gekleed, als hy gewoon was, vergezeld van Philip de stad binnen kwam, riep het volk: ‘God zegent ons! is dat een koning van Frankryk? Hy trekt meer op een' stalknecht dan op eenen ridder. Alles wat hy aen heeft, zyn peerd meêgerekend, is geen twintig francs weerd. Zie onzen hertog: deze steekt er tegen af als eene zon, en draegt een gezigt waer men den magtigen vorst op lezen kan.’ Chastellain, chap. 38.

(4) Het feit staet by Chastellain onder die van 1462, maer 't blykt van elders dat het tot het volgend jaer behoort, gelyk Meyer en Du Clercq het opgeven.

[p. 284]

zyn' vader te wederhouden, maer telkens had moeten onderdoen voor den invloed der Croys, op wie hy dan ook heviger dan ooit verbitterd was. Zyne tegenkanters wisten dat wel, doch bekreunden er zich des te minder om, dewyl zy nu steunden op de bescherming van koning Lodewyk, in staet om hun de hand boven het hoofd te houden, ook na de dood des hertogs, gelyk Antonis zelf het opentlyk had laten hooren⁽¹⁾. Geen wonder derhalve dat Karel by zyn' vader te Hesdin niet was, ofschoon derwaert geroepen. Hy zat te wrokken te Gorkum⁽²⁾, immer in twist met Philip sedert diens genezing, en thans nog heviger gebelgd door den afstand der steden aen koning Lodewyk, met wien hy voorzag vroeg of laet te zullen moeten in het strydperk treden, maer daerom zelf byzonder gehecht was aen het bezit van Pycardië, als zynde dit een natuerlyk bolwerk voor zyn erfgraefschap van Artois.

(1) Zie Chastellain, chap. 54.

(2) Karel bewoonde daer een slot, door wylen graef Willem van Beijeren, vrouw Jakobas vader, gebouwd, en waer hy nog versterkingen aen toevoegde, terwyl zyne gemalin veel goed deed aen de kerk dier stad. Zie Pontus Heut. bl. 116, col. 2.

[p. 285]

De hertog, van zynen kant, werd dagelyks meer gebelgd op den graef van Charolais, in de overtuiging zynde dat hy uit enkelen moedwil en styfhoofdigheid hem zoo veel leed aendeed. De spraek ging zelfs dat Philip voornemens was zynen zoon te onterven, althans onderscheidene domeinen aen anderen te vermaken. Doch zulks was niet dan een valsch gerucht⁽¹⁾, uitgestrooid door Lodewyk zelf misschien die, niet verzaed met de steden der Somme, nog naer andere erfstukken hunkerde. Namelyk hy zou geerne de steden van Ryssel, Douai en Orchies, in 1369 aen Vlaenderen weêrgegeven⁽²⁾, op nieuw aen zyne kroon vereenigd⁽³⁾, alsmede het graefschap van Beunen⁽⁴⁾, ja en heel het Atrechtsche ingepalmd hebben; doch zulks vond by den hertog weinig gehoor⁽⁵⁾. Een ander

(1) Zie Chastellain, chap. 57.

(2) Zie ons vierde Deel, bl. 644 en 646.

(3) Zie Meyer, ad ann. 1463, en Du Clercq, livre V, chap. 11.

(4) Het graefschap van Beunen of Boulogne, uit het huis van Vlaenderen herkomstig (zie ons vierde Deel, bl. 25 en 51), was, by den Atrechtschen vrede, aen hertog Philip en diens nakomelingen weêrgegeven.

(5) Zie Chastellain, chap. 56.

[p. 286]

mael, met Philip op jagt zynde, zocht Lodewyk gelegenheid om hem te spreken van den aenstaenden kruistogt, en loofde hoogelyk zyns ooms voornemen, zeggende dat daer groote eer aen diens huis zou uit toekomen. ‘Indien ik (zoo voer hy voort) naer het Oosten vertrok, ik zou niet aerzelen myn koningryk aen uw bestier toe te vertrouwen, gelyk ik onderstel dat gy, by uwe afwezigheid, my uwe landen zult aenbevelen, want zy kunnen zeker in geene betere handen zyn. En wat schoonbroeder Karel raekt, hy moge in Holland of elders zich versteken, wees verzekerd dat ik er hem wel uit zal halen, en hem doen jube domine spelen⁽¹⁾.’ - Philip werd grimmig, doch liet zulks niet blyken, en antwoordde zoo wat ter zyde van het voorstel; maer toen de koning, dit mael zoo slim niet als hy gewoonlyk was⁽²⁾, er op weêr kwam en aendrong, zeide Philip opent-

(1) Het zyn 's konings eigen woorden by Chastellain.

(2) Lodewyk, nog Dolfyn zynde, had persoonlyk ondervonden dat onze hertog geene middelaers tusschen hem en zynen zoon duldde. Hy beging das hier eene groote onvoorzigtigheid, met zich te uiten gelyk hy deed.

[p. 287]

lyk: ‘Geduchte Heer, myn zoon is myn zoon. Zy hy voor het oogenblik een beetje eigenzinnig, ik weet toch dat, als het er op aenkomt, hy doen zal 't geen ik wil. En wat overigens myne landen betreft, die zal ik, by myn vertrek, God aenbevelen, en er goede wacht in stellen: wees desaengaende dus zeer gerust⁽¹⁾.’

Lodewyk XI verstond dit, en maekte het nu kort by zyn' oom van Burgondië. Hy nam zyn afscheid⁽²⁾, en verreisde van de eene stad naer de andere, doch zonder zich van de Vlaemsche grenzen te verwyderen⁽³⁾. Philip, op zyne beurt, scheen nu ook te verstaen waer al dat gevlei van zyn koninklyken neef heen wilde. Hy had reeds de oogen half open gedaen over het gedrag der Croys, ziende dat de heer van Chièvres het bestier over de steden der Somme gekregen had, met eene jaerwedde van vier en twintig duizend livres, terwyl diens zwager, Jan van Lannoy insgelyks wel bedeeld werd van Lodewyks wege, ofschoon deze stellig beloofd had

(1) Zie Chastellain, chap. 58.

(2) Lodewyk vertrok van Hesdin den 19 October. Zie Du Clercq, Liv. V, chap. 2.

(3) Zie Chastellain, chap. 62, in fine.

[p. 288]

dat hy, in de afgeloste landen alle de Burgondische edellieden in hunne bedieningen zou gelaten hebben. ‘Croy! Croy! hoorde men den hertog zeggen, het is moeijelyk twee heeren te dienen. Het blykt wel dat gy niet zoekt dan uw eigen voordeel, en het voordeel uwer bloedverwanten, maer u het myne weinig aentrekt⁽¹⁾.’

De hertog had gelyk; doch nu moest hy tevens beginnen in te zien dat zyn zoon wel eenige reden hebben kon om de Croys te mistrouwen en hunnen invloed te bevechten, waeruit dan al mede een wensch van verzoening met den graef van Charolais in 's vorsten boezem ontstaen moest. Voor het oogenblik echter was hy inzonderheid bedacht om zyne sedert zoo lang gedane belofte eindelyk te volbrengen. Met dit inzigt begaf hy zich naer Brugge, werwaerts hy de voornaemste edellieden zyner landen had beroepen tegen den 15 December⁽²⁾. Ter zelver tyd gaf hy bevel om wapens en krygstuig te bereiden, om voorraed van lyftogt aen te schaffen, om schepen te verzamelen in de haven van Sluis, zelfs om de manschap te regelen,

(1) Zie Chastellain, chap. 51, en Du Clercq, chap. 1.

(2) Zie Du Clercq, chap. 4.

[p. 289]

met welke ieder der groote vasallen deel zou nemen aen den kruistogt⁽¹⁾. Het werd reeds zoo goed als vastgesteld dat men omstreeks Mei vertrekken zou⁽²⁾; doch vooral diende besloten te worden aen wien, gedurende des hertogs afwezigheid, men het bestier der landen zou toevertrouwen, een moeijelyk vraegstuk, zoo lang ten minste als graef Karel met zyn' vader in oneenigheid bleef. Philip wilde daeromtrent raed slaen met de Staten zyner landen, en had die te Brugge ontboden tegen den 9 January 1464. Middelerwyl stond hy toe dat eenige voorname edellieden, en zelfs zyne gemalin, naer Holland gingen om den graef van Charolais aen te manen tot onderwerping; want de hertog wist zeer wel dat het door de steden in 't algemeen kwalyk zou genomen worden, indien hy de landvoogdy opdroeg aen eenen Croy, gelyk het gerucht liep, of, het zy aen den koning van Frankryk, het zy aen dien van Engeland, waer insgelyks spraek van was⁽³⁾.

Karel ontving de uitzendelingen te Bergen op

(1) Zie Chastellain, chap. 65, 67 en 68.

(2) Zie Du Clercq, chap. 4 cit.

(3) Zie Chastellain, chap. 69 en 75.

[p. 290]

Zoom, zynde wat nader by gekomen om blyken te geven van zynen goeden wil. Ook betuigde hy hun de beste gevoelens van liefde en gehoorzaemheid ten aenzien zyns vaders, doch weigerde tevens zich tot hem te vervoegen zoo lang de hertog omringd was van lieden die niet alleen zyne vyanden waren, maer zelfs zyne dood gezworen hadden, gelyk hy er meer dan eenen noemde⁽¹⁾. Hy bleef dan te Bergen met zyne moeder, die waerschynlyk hem den raed gaf van door de tusschenkomst der opgeroepen Staten eene toenadering te beproeven, gelyk hy werkelyk deed, schryvende aen de steden van Brabant, Henegau en elders om afgeveerdigden naer Antwerpen te zenden tegen den 3 January, ten einde met hen te spreken over den toestand der zaken⁽²⁾. Dit geschiedde. De byeenkomst had plaets in de abtdy van Sint Michiel, en beantwoordde volkomen aen Karels verwachting⁽³⁾: daerentegen mishaegde zy aen hertog Philip, die het euvel opnam dat zyn zoon, als was hy reeds heer en meester, 's lands Staten dorst vergaderen,

(1) Zie Chastellain, chap. 75 cit.

(2) Zie Chastellain, chap. 76.

(3) Zie Chastellain, chap. 79-81.

[p. 291]

zonder daertoe gemagtigd te wezen; doch eer hy daer een beletsel had kunnen aen stellen, was alles afgeloopen⁽¹⁾.

Den 9 January waren de Staten te Brugge, terwyl de graef van Charolais zich naer Gent begeven had om den uitslag af te wachten. Deze scheen aldra te zullen gunstig wezen: trouwens, de edelen en de afgeveerdigden der steden spraken zoo schoon, dat zy 's hertogs hart vermurwden⁽²⁾. Vervolgens wendden zy zich tot Philips zoon⁽³⁾, en bragten het by hem insgelyks zoo verre, dat hy eindelyk toestemde naer Brugge te gaen en zyn' vader te voet te vallen. Zulks deed hy kort daer na, en werd wel ontvangen: nadat Karel tot drymael toe de knieën gebogen had, vergiffenis vragende voor hetgeen hy misdaen mogt hebben, reikte de hertog hem de hand en regtte hem op, zeggende: ‘Wees voor my een brave zoon, ik zal u een goed vader wezen⁽⁴⁾.’

(1) Zie Chastellain, chap. 84, en Du Clercq, chap. 5.

(2) Zie dat alles in 't wyd en breed verhaeld door Chastellain, chap. 82-89.

(3) Daer hoorden zy Karels klagten tegen de Croys. Zie die uiteengezet by Du Clercq, chap. 5.

(4) Zie Du Clercq, chap. 6.

[p. 292]

Deze gewenschte verzoening strekte tot groote vreugd aen al de omstaenders, die eerlang hun afscheid namen en naer huis keerden, gedagvaerd zynde om tegen den 8 Maert naestvolgende op nieuw samen te komen in de stad van Ryssel.

Maer indien de verzoening van vader en zoon hier te lande algemeen toegejuicht werd, zy maekte de rekening niet van Lodewyk XI. Deze raedde nu wel dat hertog Philip het stadhouderschap niet meer op zou dragen aen eenen Croy, maer aen den graef van Charolais met wien hy zoo goed geen huis zou kunnen houden. Ook haestte hy zich om naer Ryssel te komen, en zyn' oom van Burgondië iets nieuws in te blazen. Hy was daer reeds in 't begin van den Vasten⁽¹⁾, den hertog ernstig aenmanende om zyn vertrek naer het Oosten nog een jaer uit te stellen. De koning gaf voor reden, dat de Engelschen gebruik mogten maken van Philips afwezigheid om den kryg tegen Frankryk te hernemen, en derhalve veel onheil te stichten, terwyl hy nagenoeg zeker was van binnen het jaer een voordeeligen vrede te zullen kunnen sluiten, in welk geval hy de handen

(1) In 1464 viel Aschdag op den 15^den February, en Paschen op den 1^sten April.

[p. 293]

ruim zou hebben, en beloofde tien duizend man op zyne kosten meê te zullen geven aen zyn teergeliefden oom, die daerenboven ook onderstand verhopen mogt van koning Eduard, als deze zelf had laten hooren⁽¹⁾.

De sluwe Franschman gelukte. Philip verbeeldde zich reeds aen het hoofd te staen van koninklyke legers, en als opleider der gansche Christenheid in het Oosten te zullen verschynen. Zyne eerzucht deed hem dan toestemmen in Lodewyks voorstel; doch kort daerna, als ware het om zyn ontrust geweten te stillen, verklaerde, of liever beloofde hy plegtiglyk in de vergadering der Staten, dat hy vóór Sint Jan van het volgend jaer op de Turksche grenzen wezen zou, behoudens het geval van ziekte of dood. Velen hoorden dit met spyt, en zeiden dat de hertog geluisterd had naer de ingevingen des duivels, of naer iemand die van den boozen geest bezeten was⁽²⁾. Trouwens onze vorst ontving kort daerop nog dringende brieven van Paus Pius, hem bezwerende door alles wat heilig is, om toch zyne belofte eindelyk uit te voeren.

(1) Zie Du Clercq, chap. 7.

(2) Zie Du Clercq, chap. 8.

[p. 294]

De yverige kerkvoogd zeide hem met de hartroerendste woorden dat hy, hoewel ziekelyk en zwak van lichaem, besloten had zelf te vertrekken aen het hoofd der hem toegezeide krygsbenden, wetende dat hy toch eens sterven moest, en overtuigd dat hem geene zaliger dood te beurt kon vallen dan onder de voorstanders van 's Heilands Kruis. Hy vermaende dan den hertog om dit voorbeeld na te volgen, en mede in persoon de kruisvaerders op te leiden, dewyl zyn naem meer steun aen de onderneming geven zou dan geheel een talryk leger⁽¹⁾.

De waerdige man bragt nog meer redenen by; maer het was te laet om den hertog van het genomen besluit te doen afzien. Om echter blyken te geven van zyne regtzinnigheid en waren yver, haestte hy zich een leger te verzamelen dat, onder het bevel van zyn' zoon Antoon van Burgondië⁽²⁾, naer Italië zou trekken en zich vereenigen by de

(1) Zie des Pausen schryven in de Epistolae Aeneae Sylvii, num. 396, aliàs 382. De brief is gedagteekend van den 25 Maert 1464, en geschreven uit Siëna in Toscanen, waer Pius gereedschap maekte.

(2) Zie hiervoren, bl. 213, aenteek. 4.

[p. 295]

pauselyke krygsbenden. De toebereidsels werden gemaekt te Sluis, uit welks haven de Burgondische vorst daegs na Sinxen in zee stak, vergezeld van Simon de Lalaing, van een aental ridders en edele heeren, en met een leger van twee duizend man. De hertog zelf was tegenwoordig by het vertrek der vloot, bestaende uit twaelf galeijen zonder de vrachtschepen⁽¹⁾, en gaf zyn' zoon honderd duizend gouden kroonen meê, om de eerste reiskosten te dekken⁽²⁾. Het begin des watertogts was vry rampspoedig: de schepen die, door het Kanael, den Oceaen in voeren en, langs Spanje om, door de engte van Gibraltar de Middellandsche zee be-

(1) Zoo zegt het Pontus Heuterus, bl. 117, col. 1. Volgens dien schryver zouden er tien duizend man meêgegaen zyn; doch zulks is niet aennemelyk. Meyer spreekt slechts van ongeveer zes duizend. Wy houden ons aen da opgave van den gelyktydigen Du Clercq, als alleen waerschynlyk zynde. Het verschil zal wel daeruit voortkomen, dat er, omtrent denzelfden tyd, eene menigte van edellieden en burgers uit Vlaenderen en elders, vrywillig over land naer Italië vertrokken om aen den kruistogt deel te nemen, en welke vermoedelyk door de bovengenoemde schryvers ten onregte meêgeteld worden. Zie Du Clercq, chap. 9 cit.

(2) Zie Du Clercq, chap. 9.

[p. 296]

reikten, werden onder wege door den storm uiteen geslagen, zoodanig dat zy met veel moeite, en niet zonder verlies, te Marseille zich hereenigden, om daer de bevelen des heiligen Vaders af te wachten. Eilaes! zy kregen er de tyding van Pius dood. De vrome kerkvoogd, na met allerlei moeijelykheden geworsteld en vele beletsels overwonnen te hebben, was eindelyk naer Ancone⁽¹⁾ gekomen, van waer de groote vloot uit moest gaen. Reeds waren de venetiaensche schepen in 't gezigt, en Pius op den oever der zee, om hun van verre den welkomgroet toe te stieren, toen hy, overstelpt misschien van de vreugd die zyn hart beproefde, onder de ontroering bezweek, en weinig uren daerna den geest gaf, in den nacht van 15 tot 16 Angusty 1464⁽²⁾.

Deze betreurensweerdige dood wierp alles om verre, want de Paus alleen, mag men zeggen, was met eenen waren yver bezield geweest. De Venetianen schenen eerder geldelyke voordeelen te zoeken dan het behoud des Christendoms; de

(1) Romeinsche zeestad, benoorden Loretto, op het Adriatisch Meir.

(2) Zie Chastellain, III^e Part. chap. 20.

[p. 297]

Italiaensche vorsten lieten op hunne beurt den moed zinken: zoo dat er weêr veel tyds nutteloos verliep en nieuwe bezwaren in den weg kwamen, welke de onderneming deden mislukken.

Antoon van Burgondië wist nu ook niet meer wat aenvangen. Zyn geld was op; daerenboven had hy te Marseille, waer de pest woedde, bykans het vierde zyner manschap verloren. Niettemin toonde hy zich bereid om, met zyn overschot, den koning van Portugael of dien van Cyprus⁽¹⁾ te gaen helpen, in dat oogenblik op hunne eigen hand den kryg voerende tegen de ongeloovigen⁽²⁾; maer hy dorst zulks niet doen zonder de toestemming zyns vaders, en deze was er zeer meê verlegen. Philip hield raed met de voornaemste edellieden over het vraegstuk of hy zyne vloot moest laten voortgaen of terugroepen. Sommigen, inzonderheid de bisschop van Doornik, meenden dat de hertog, ook na de dood van het hoofd der Kerk, verpligt was zyne belofte te vervullen, terwyl anderen den togt thans voor onuitvoerbaer beschouwden, en zeiden dat hun meester reeds alles gedaen

(1) Zie ons zevende Deel, bl. 301-302.

(2) Zie Chastellain, chap. 22.

[p. 298]

had wat men redelyker wyze van hem vorderen kon⁽¹⁾. Kortom daer werd ten laetste besloten dat men Antonis en zyne manschap zou doen wederkomen, en afwachten wat er in 't vervolg, naer tyd en omstandigheden, door den hertog nog zou kunnen gedaen worden in het belang der Kerk⁽²⁾.

Men bleef by dit voornemen, en daer werd bevel gezonden aen Antoon van Burgondië zyne schepen en krygstuig naer Avignon te voeren⁽³⁾, en met zyn volk over land naer huis te komen.

Dit bevel was nauwelyks gegeven, en de hertog naer Hesdin vertrokken, werwaerts Lodewyk XI hem geroepen had, toen onze vorst tyding kreeg dat onlangs een edelman, verwant aen het huis van Croy⁽⁴⁾ in Holland aengehouden was gewor-

(1) Zie dit alles uitvoerig verhandeld by Chastellain, chap. 23-26.

(2) Zie Chastellain, chap. 27.

(3) Men moest die daer gereed vinden, wanneer het op 't hernemen van den kruistogt aen zou komen.

(4) Het was een onechte broeder des heeren van Rubempré die, na langen tyd in 's hertogs dienst te zyn geweest, sedert ongeveer een jaer den koning van Frankryk diende. Deze Rubempré was, volgens Chastellain, de zoon eener zuster van Antoon de Croy. Zie 's mans kronyk, chap. 40.

[p. 299]

den, overtuigd van aenslag op graef Karels⁽¹⁾ leven⁽²⁾. Het gerucht liep dat zulks het werk was van den franschen koning die, om Philips zoon te beletten langer in zynen weg te loopen, last gegeven had aen bovengemelden waeghals om den graef heimelyk op te ligten of, des noods, van kant te helpen⁽³⁾. Trouwens, Lodewyk had eenen hevigen haet opgevat tegen den erfgenaem van Burgondië, wetende dat deze sedert eenigen tyd samenspande met den hertog van Bretagne⁽⁴⁾ en met vele andere misnoegde edellieden des ryks, welke hy ernstig begon te vreezen. In zynen wrevel had hy reeds Karel de landvoogdy van Normandyë afgenomen met de aenzienlyke jaerwedde die er

(1) Karel hield nog altyd zyn gewoon verblyf te Gorkum.

(2) Deze tyding werd aen Philip gebragt door den kronykschryver Olivier de La Marche, sedert 1456 in den dienst van graef Karel, by wien hy de plaets bekleedde van eersten Pannetier. Zie 's mans Mémoires, Liv. I, chap. 35.

(3) Zie Chastellain, chap. 39. Zie mede Du Clercq, chap. 12.

(4) Namelyk Frans II, afstammende, door zyne moeder, uit het koninklyk huis van Frankryk, en op dat oogenblik in groote vyandschap met Lodewyk XI.

[p. 300]

aen gehecht was. Of hy echter werkelyk het opzet gemaekt had van zyn' zwager te doen ombrengen, blykt niet; maer aen het hof van Burgondië vond dit niet te min algemeen geloof. Philip zelf moet het voor waerschynlyk gehouden hebben, want, in stede van 's konings bezoek af te wachten, vertrok hy eensklaps uit Hesdin⁽¹⁾, en kwam naer Ryssel, nemende bykans al zyne schatten meê, alsof hy nog andere aenslagen vermoedde⁽²⁾.

Korten tyd daerna was graef Karel ook te Ryssel⁽³⁾ met een talryk gevolg van edellieden, en werd daer wel ontvangen, zoo van den hertog als van de inwoonders. Daegs na zyne aenkomst, als ware het afgesproken geweest, verscheen daer mede koning Lodewyks kanselier vergezeld van andere gezanten, die hun' meester kwamen verschoonen wegens het booze feit hem aengewreven door graef Karels vrienden en beambten. Zy eisch-

(1) Te weten den 10 October 1464, eenige uren slechts voor dat Lodewyk zyne komst aengezegd had. Zie Du Clercq, chap. 13.

(2) Zie Du Clercq, chap. 13 cit. en Chastellain, chap. 43, alsmede chap. 46-48.

(3) Hy kwam daer aen den 4^den November, zegt Du Clercq, chap. 15.

[p. 301]

ten tevens, in Lodewyks naem, de uitlevering, niet slechts van den gevangen Rubempré, als franschen leenman, maer ook van alle de zulken die den koning in het openbaer hadden durven bekladden, om volgens regt door hem gestraft te worden. Beide deze vragen werden door den hertog kortaf van der hand gewezen in de tegenwoordigheid van graef Karel, die op zyne tanden beet omdat de vader hem niet toeliet te spreken; maer hebbende verlof gekregen om des anderdags, in een tweede gehoor, het woord te nemen, deed hy zulks met zoo veel klem en zoo veel wysheid, dat Philip zelf hem bewonderde. Aldra vertrokken de gezanten, zonder iets gewonnen te hebben⁽¹⁾.

Zy hadden, mag men zeggen, van kwaed erger gemaekt, namelyk den graef van Charolais nog meer verbitterd tegen den koning die, door den mond zyns kanseliers, hem smadelyke woorden had toegestierd, - en tegen de Croys, die Lodewyk hadden opgestookt: zoo, ten minste, ging de spraek aen het hof van Burgondië. Karel kon

(1) Zie de byzonderheden van dit gezantschap, en de woordwisselingen van beide kanten, by Du Clercq, chap. 15-16. - Zie mede Chastellain, chap. 51-53.

[p. 302]

voortaen de Croys niet meer luchten of zien; maer hy moest, in de tegenwoordigheid zyns vaders, zich bedwingen, omdat Philip, schoon nu minder verblind en beter onderrigt, den huisselyken vrede niet zocht te breken, noch vyandschap te maken met lieden die hem vroeger veel dienst gedaen hadden⁽¹⁾. Daer werd zelfs van meer dan eenen kant moeite aengewend om eene verzoening te bewerken tusschen de Croys en 's hertogs zoon⁽²⁾; en het zou er misschien toe gekomen zyn, hadden die edellieden hunne betrekkingen met Lodewyk XI willen afbreken, doch zulks kon men van hen niet verkrygen. Zy zeiden ronduit dat des konings vriendschap hun noodiger was dan ooit, nu de hertog van Burgondië het einde zyner loopbaen genaekte, en eerlang hun kon ontvallen⁽³⁾.

Inderdaed, Philips gezondheid verslapte van dag tot dag. Hy was van Ryssel naer Brussel gekomen,

(1) Zie een vertrouwelyk gesprek 't welk Philip, in dat oogenblik, met zynen zoon had, by Chastellain, chap. 72-73.

(2) Zie daer den geheelen omslag van by Chastellain, chap. 57-70.

(3) Zie Chastellain, chap. 68.

[p. 303]

en viel daer, in het voorjaer van 1465⁽¹⁾, zoo gevaerlyk ziek, dat er weinig of geene hoop van herstelling meer over bleef. Karel zelf twyfelde niet of het was met zyn' vader gedaen. Ook haestte hy zich het gezag in handen te nemen, en maekte daer aenstonds gebruik van om nieuwe slot- of landvoogden aen te stellen in alle de kasteelen en steden, waer de Croys het bevel hielden⁽²⁾. Eenige dagen daerna⁽³⁾, keurde de hertog, die een weinig verligt was, dit gedrag goed, en stemde ja toe, op raed van eenige vertrouwde edellieden, dat zyn zoon voortaen het bewind zou voeren over al de landen van Burgondië⁽⁴⁾. 't Is waer, de heer van Quiévrain⁽⁵⁾, op dat oogenblik de eenigste zyner maegschap die aenwezig was in het hof, wist Philip zoo wel te bepraten⁽⁶⁾, dat deze des anderdags zyn woord herriep; maer graef Karel bekreunde zich daer zoo weinig om, dat hy niet

(1) Namelyk den 2^den Maert.

(2) Zie Du Clercq, chap. 20.

(3) Namelyk den 8^sten Maert.

(4) Zie Du Clercq, chap. 20 cit.

(5) Deze was de zoon van Jan van Croy, heer van Chimay. Zie hiervoren, bl. 158, aenteek. 1.

(6) Hy was een van Philips kamerlingen.

[p. 304]

aerzelde aen de voornaemste steden omzendbrieven te schryven, waerin hy reden geeft van zyne gramschap op het huis van Croy, en de edelen, burgers en gemeenten verbiedt aen de leden dier familie eenige hulp of bystand te geven⁽¹⁾. Ook maekte zich de heer van Quiévrain spoediglyk van kant, om Karels wrevel te ontwyken, ofschoon de hertog hem onder zyne byzondere bescherming hadde genomen, en andermael ten zeerste gestoord werd op den graef van Charolais, omdat hy zynen kamerling geboden had het hof te ruimen, zonder daer regt toe te hebben⁽²⁾. Evenwel, Vrydags voor Paschen⁽³⁾ kwam het weêr, tusschen den

(1) De tekst dier omzendbrieven staet by Du Clercq, chap. 20, doch veel nauwkeuriger hy Gachard, Documents inédits, I, bl. 132, vlgg. Zie daer mede, bl. 143, vlgg. een antwoord der wethouders van Bergen op soortgelyke brieven van graef Karel, tot blyk dat diens bevelen reeds nagekomen werden, alsof hy volle meesterschap had over de landen.

(2) Zie Du Clercq, chap. 20.

(3) Pridie Paschae zegt Meyer. Du Clercq daerentegen stelt het feit op Goeden-Vrydag, en noemt den 14 April. Maer op dien dag viel Paschen zelf, zoodat zyne tydrekening niet uitkomt. De waerheid is dat men den 12^sten April lezen moet. Zie Gachard, Doc. inéd. I, bl. 149, in de aenteekeningen.

[p. 305]

vader en den zoon, tot eene nieuwe en opregte verzoening, die voortaen niet meer gebroken werd, want de kwade invloed der Croys was thans niet meer te vreezen⁽¹⁾.

(1) Zie Du Clercq, chap. 24.