Vaderlandsche historie. Deel 7

[p. 498]

Vierde hoofdstuk.

luxemburg onder hendrik iv. - des vorsten minderjarigheid. - oproer in de hoofdstad des graefschaps. - hendrik trouwt met margareet van brabant. - kryg met het sticht. - verzoening en verbond met de triersche burgery. - des graven jongste broeder beklimt den aertsbisschoppelyken stoel. - dood van keizer albrecht i. - graef hendrik wordt roomsch-koning gekozen. - en te aken gekroond. - zyn eenige zoon wordt koning van bohemen. - hendriks togt naer italie. - hy ontvangt de keizers-kroon. - zyne dood. - de huwelyken zyner dochters.

1288-1313.

Hendrik IV, toen hy zyn' vader opvolgde, had nog den bekwamen ouderdom niet bereikt om zelf te regeeren, zynde, naer het schynt, geboren in 1272, en derhalve op zyn zeventiende jaer⁽¹⁾. Des

(1) Bertholet, V, bl. 285, zegt dat Hendrik IV in 1288 minderjarig was. Dit beweren ook, onder anderen, de schryvers der Art de vérif. les dates, III, bl. 121, en zy beroepen tot bewys een charter van 25 July 1289 (by Bertholet, bl. lxxiv), waer Hendrik den naem voert, niet van graef, maer enkel dien van Damisel de Lucemburch. Doch verder, sprekende van Hendriks dood, voorgevallen den 24 Augusty 1313, zegt Bertholet, bl. 425, dat hy oud was 51 jaer, eene maend en 12 dagen, hetgeen dan ook de schryvers der Art de vérif. les dates, II, bl. 32, bevestigen, en te dier plaets uitdrukkelyk getuigen dat hy geboren werd in 1262. Maer indien dit het jaer zyner geboorte was (iets wat zy in hun derde Deel herroepen hebben), dan zou hy, in 1288, zes en twintig jaren oud, en dus volkomen mondig zyn geweest. Het waerschynlykste is dat Hendrik gestorven is in den ouderdom, niet van 51, maer van 41 jaren, en dat zyne geboorte moet gesteld worden in 1272, wat genoegzaem overeenstemt met hetgeen Bertelius er van zegt in zyne Hist. Luxemburg. bl. 44. 't Is waer, de gelyktydige Albertinus Mussati, de voornaemste beschryver van Hendriks leven, in wiens dienst hy was, getuigt by Muratori, Rer. Ital. Script. X, col. 568, dat zyn meester op diens sterfdag den bovengemelden ouderdom van 51 jaren, eene maend en 12 dagen bereikt had; maer te voren, col. 125, sprekende van Hendriks huwelyk, aengegaen in 1292, had hy gezegd: Margaretam Ducis Brabantiae filiam adolescentem imberbis et ipse duxit uxorem. Deze twee beweringen spreken dan weêr elkander tegen, en de geleerde Osius, in zyne eindelooze noten op Mussati 's werk, is vry hardstootend, wanneer hy onder dat imberbis et ipse aenmerkt dat de vorst toen 30 jaer oud was.

[p. 499]

vorsten moeder Beatrix nam dan, als voogdes harer kinderen, te samen met een' van 's lands voor-

[p. 500]

naemste baronnen, den heer van Mersch, het bestier der graefschappen; doch met kwaden uitslag, mag men zeggen, want, na verloop van eenige maenden, raekte de hoofdstad in vollen oproer, zonder dat men de ware oorzaek der gisting kenne. Misschien toonde de gravin te veel meesterschap, of matigde zich de mede-regent meer gezag aen dan het betaemde: evenwel het volk, met Schout en schepenen voorop, naer 't schynt, namen eene zoo vyandige houding aen, dat de vorstin, bevreesd voor grootere onheilen, de stad verliet en schuilplaets zocht in het naburig klooster van Marienthal⁽¹⁾, alwaer zy met hare kinderen veilig was, onder de bescherming des heeren van Mersch⁽²⁾.

Lang echter duerde het niet of de burgery en de overheden van Luxemburg erkenden dat zy te ver waren gegaen, en zagen uit naer middelen van verzoening, welke dan ook al haest door de tusschenkomst van welmeenende edellieden aenge-

(1) Zie boven, bl. 467, aenteek. 2.

(2) Zie Bertholet, V, bl. 285-86.

[p. 501]

bragt werden, zoodat in den zomer des volgenden jaers de stad vergiffenis kreeg, mits eene boet te betalen van dry duizend pond Triersche munt, gewoone straf in de middeleeuwen, die niemand in het byzonder trof, maer gelykelyk op heel de gemeente viel, en haer, ten minste voor eenen tyd lang, den lust benam om de vaen des oproers uit te steken. Overigens schonk Beatrix en haer oudste zoon genade aen de burgery, belovende de gepleegde misdryven te zullen vergeten en haer behandelen met dezelfde welwillendheid als te voren⁽¹⁾.

Zoo was dan ja, zonder groote moeite, de onderdanigheid te Luxemburg hersteld, en Beatrix zoon naderde tot den ouderdom die hem bekwaem maekte om zelf de teugels des bestiers te nemen, wat zeker een geschikt middel was ter bevestiging des inwendigen vreden⁽²⁾. Maer daer bleef te vreezen

(1) De brieven van verzoening dragen het datum van 23 July 1289, en zyn hierboven reeds vermeld.

(2) Wanneer juist Hendrik IV in zyn' eigen naem is beginnen te regeeren, blykt niet; doch zulks moet kort na de verzoening der Luxemburgsche burgery plaets hebben gehad, want in een diploom van 22 July 1291 voert hy uitdrukkelyk den titel van graef. Zie de oorkonde in Reiffenbergs Monuments, enz. I, bl. 37.

[p. 502]

dat de jonge vorst, die allenzins blyken gaf van ridderlyken aert, zoo haest hy de magt in handen had, zyns vaders dood zou willen wreken, en misschien een nieuw bondgenootschap zoeken tot stand te brengen om aen hertog Jan I van Brabant het veroverde Limburg te betwisten, waer hy zekere aenspraek op maken kon, als zynde dit, kort voor den slag van Woeringen, door Reinout van Gelder verkocht geweest aen Luxemburg⁽¹⁾. 't Is waer, groote kans van in zulke onderneming te gelukken had Hendrik niet; en sloeg het lot hem tegen, zoo kon hy er nog veel by verspelen, zyn eigen graefschap welligt. Het wenschelykste was dus des vorsten belangen te redden, en zynen moed te koelen, by middel van een huwelyk tusschen hem en eene dochter van Brabant, even als, eenige jaren te voren, de twist over Namen door eene dergelyke echtverbindtenis uitgedoofd was geworden⁽²⁾.

Men mag denken dat vrouw Beatrix zich daer al vroeg meê bekommerde; evenwel is het zeker dat

(1) Zie ons vyfde Deel, bl. 354.

(2) Zie hierboven, bl. 217.

[p. 503]

de koningin weduwe van Frankryk⁽¹⁾, de eigen zuster van hertog Jan I van Brabant, alsook de gravin van Vlaenderen⁽²⁾ zich de zaek ernstig aentrokken, en ja met zulk gevolg dat, voor het einde van 1291, alles zoo goed als beslist was. Graef Hendrik zou in het huwelyk treden met des hertogs oudste dochter Margareet van Brabant; maer dewyl zy bloedverwanten waren in verboden graed⁽³⁾, moest er voorloopig dispensatie gevraegd worden aen het hoofd der Kerk, toen ter tyd Nicolaes IV. De Paus gaf een gunstig antwoord by brieven van 14 January 1292⁽⁴⁾, en dry maenden later ging men over tot het opstellen der huwelyks-voorwaerden, onder de medewerking van koningin Maria, van graef Wyt van Vlaenderen en van onderscheiden andere vorsten, alsof allen het grootste belang

(1) Maria van Brabant. Zie ons vyfde Deel, bl. 285. Deze vorstin overleefde haren gemael koning Philip den Stoute, tot in 1322.

(2) Isabelle van Luxemburg getrouwd met graef Wyt.

(3) Zie daeromtrent Butkens, I, bl. 326.

(4) De oorkonde staet by Butkens, I, bl. 127 der Preuves, en het datum is vastgesteld door Ernst, Hist. du Limbourg, IV, bl. 565, aent. 1.

[p. 504]

hadden aen het tot stand komen van dezen echt⁽¹⁾.

Zy zagen weldra hunnen wensch vervuld. Den 9 Juny⁽²⁾ werd het huwelyk plegtiglyk gesloten

(1) De oorkonde staet by Bertholet, V, bl. lxxvj der Preuves. Het verdrag, door tien hoogadelyke getuigen, en door koning Philip den Schoone zelf bekrachtigd, was in zich zelve dood eenvoudig. Daer wordt nauwelyks iets anders in besproken, dan dat hertog Jan aen zyne dochter eenen bruidschat meê zal geven van 33,000 pond kleine Turnoisen^(*), in vier termynen op dry jaer te betalen. Voor die som bleven alle de getuigen borg, waerschynlyk omdat de hertog van Brabant in dat oogenblik niet wel by kas was. Trouwens, in 1308, onder hertog Jan II, had men slechts 13,000 pond op rekening gegeven, en bleven er nog 20,000 af te tellen, waer nieuwe beloften en verzekeringen voor gedaen werden, als te zien is by Ernst, IV, bl. 566, in de aent.
De schryvers der Art de vérif. les dates beweren dat in deze huwelyks-voorwaerde uitdrukkelyk besproken werd dat Limburg aen den hertog van Brabant blyven zou. Dat is niet waer: alleenelyk voert er Jan I den titel van Dux de Lothiere, de Brabant et de Lemborgh, hetgeen men ja voor eene indirecte erkentenis van graef Hendriks wege houden mag.

(*) Het pond Parisis was van 25 stuivers of solidi, het pond Tournois, van 20 st. De kleine turnois was, in 1292, eene zilveren munt van zes deniers weerde, zoodat er twee in eenen stuiver en veertig in een pond gingen.

(2) Bertholet, V, bl. 295, zegt den 28 Mei, maer Ernst, loc. cit. betwist hem dit datum, en stelt het huwelyk op den 9 Juny.

[p. 505]

op het kasteel van Tervueren, alwaer dan ook, ter gelegenheid van zyn bruiloftfeest, graef Hendrik een loffelyk bewys van grootmoedigheid gaf, zich opentlyk verzoenende met heer Wouter van den Bisdomme, die op het slagveld van Woeringen den doodsteek aen zyn vader had toegebragt⁽¹⁾.

Terug naer huis gekeerd zynde ontving daer de edele graef van Luxemburg de plegtige hulde zyner talryke leenmannen⁽²⁾, aen wier hoofd hy voortaen te veld zou trekken of in de Raedzael zitten, en even veel roem verwerven door zyne regtveerdigheid⁽³⁾ als door zyne kloekmoedigheid.

Het duerde niet lang of Hendrik had gelegenheid om zyn ridderlyken aert te doen blyken. In 1294, toen de kryg tusschen Frankryk en Enge-

(1) Zie ons vyfde Deel, bl. 374. Zie mede Butkens, I, bl. 326.

(2) Bertholet, V, bl. 295, telt meer dan honderd ridders, heeren en vorsten op, die aen graef Hendrik IV manschap deden, als vasallen van Luxemburg.

(3) Trouwens, hy draegt in de reeks der Luxemburgsche graven, den schoonen bynaem van Hendrik den Regtveerdige.

[p. 506]

land op het uitbersten stond⁽¹⁾, verbond hy zich met koning Philip den Schoone⁽²⁾, en hielp dien vorst krachtdadiglyk in zyne worsteling tegen Eduard I, tot dat een tweejarig bestand in 1298 de vyandlykheden kwam onderbreken⁽³⁾, en aen den graef van Luxemburg den tyd liet om zich met zyne eigen zaken te bemoeijen.

Hendriks rust was echter van korten duer. In den loop van 1300, het zy dat, na de gedane veldtogten, de graef behoefte had aen geld, het zy dat hem enkel de heblust bekroop, ondernam hy een tolhuis te bouwen op een klein eiland, dat toen ter tyd zich verhief te midden der Moezel⁽⁴⁾, regt over zyne stad van Grevenmacher, willende dat voortaen alle de schepen die, geladen met koop-

(1) Zie, over den oorsprong en het begin diens krygs, ons vierde Deel, bl. 460 en de aenteek.

(2) De schryvers der Art de vérif. les dates zeggen dat Hendrik van den franschen koning een beurs-leen aennam van 6000 livers, en eene jaerwedde van 500. Zie mede Bertholet, V, bl. 311.

(3) Zie ons vierde Deel, bl. 472.

(4) Sedert, zegt Brower, Annal. Trev. II, bl. 180, is dat eiland, door eene verandering in den loop der rivier, aen het land vast geraekt.

[p. 507]

waren, de rivier op of af voeren, hem daer zekere lasten zouden betalen. Of de graef daer regt toe had, is voor het minst zeer twyfelachtig; maer het spreekt van zelf dat zulks hoogst nadeelig was voor den handel van Trier, hetwelk zyne welvaert grootendeels aen de Moezel, waer het tegen ligt, te danken had. Wat gebeurt er dan? De burgers der beleedigde stad slaen de handen in een, en feitelyk voortgaende, gelyk men in dien tyd gewoon was te doen, overvallen zy gansch onverwacht het hatelyk tolhuis, en werpen het op den grond, latende er den eenen steen op den anderen niet⁽¹⁾.

Tot dus verre kon men hun, in geweten, juist geen ongelyk geven: zy hadden moedwil tegen moedwil gesteld, en zoo was het kwyt. Maer de regels van gelyke vergelding kenden, in 1300, die van Trier zoo min als hunne naburen van dezen of van genen kant der Moezel. Verre van het daerby te laten, en eenvoudig naer huis te keeren, mishandelden zy de grafelyke ontvangers of tollenaers, die zeker geene schuld hadden, en voet aen land zettende op den linken oever des waters, liepen

(1) Zie Brower, loc. cit.

[p. 508]

zy daer de omstreek af, zonder bloed te storten, wil men, of menschen dood te slaen; doch niet zonder akkers te verwoesten, brand te stichten, vee te ontvoeren, en de arme landlieden grooten schrik ja, maer nog grooter schade aen te doen⁽¹⁾.

Zoo hadden dan de Trierenaers hun hart eens goed opgehaeld, doch nu moesten zy zich ook aen wederwraek verwachten, zeer in 't kort zelfs. Inderdaed graef Hendrik van Luxemburg greep weldra naer zyne wapens en trok nu, aen het hoofd van een talryk leger, op zyne beurt de Moezel over, regt naer de hoofdstad van het Sticht, waer hy den 22 July het beleg om sloeg⁽²⁾. Trier was vry sterk, en daerenboven genoegzaem bevolkt om den vyand een geruimen tyd buiten te houden, zoodat Hendriks eerste woede niet vallen kon dan op de voorsteden en omliggende landeryen, welke dan ook ja schroomelyk te lyden hadden, want geen boom bleef regt staen, huis noch dak gespaerd,

(1) Zie Brower, ter beroepen plaets, en de Gesta Trevir. Archiep. in de Ampliss. Coll. IV, col. 371.

(2) Bertholet, V, bl. 312, zegt dat Hendrik zyn kamp maekte naest de abtdy van Sint Mathias, in het zuidoosten der stad.

[p. 509]

veldvruchten noch wyngaerden aen het vuer onttrokken: neen, alles werd aen de verwoesting prys gegeven, zonder dat die van binnen beproefden om palen aen zulke roekeloosheid te stellen. Het schynt dat zy het grafelyk leger ongestoord lieten blaken en vernielen, in het vooruitzigt dat het zoo doende weldra gebrek aen levens-behoeften hebben zou. Trouwens, terwyl de Luxemburgers daer in het oosten der stad de beest speelden, trokken de belegerden de Moezelbrug over, en hielden, aen de westzyde der rivier, alle de wegen sterk bezet, om den toe- en overvoer van mondkost te verbieden, en meteen om den aftogt des vyands moeijelyk te maken. Wat zy voorzien hadden gebeurde. Na verloop van eenige dagen hadden des graven krygslieden geen eten meer, en werd hy zelf bedacht om naer huis te keeren; maer geene schepen aen de hand hebbende, en kunnende door ondiepe plaetsen het water niet over zonder door de Trierenaers aengerand te worden, zoo als het by eene gedane pooging reeds gebleken had, moest hy met zyn volk naer het zuiden deinzen tot dat hy, ver genoeg van Trier, de Saar en vervolgens de Moezel over geraekt zynde, bykans als een

[p. 510]

vlugteling te Luxemburg aenkwam, met veel minder manschap dan hy van daer vertrokken was⁽¹⁾.

Deze uitslag was al te ongunstig, te schandelyk zelfs voor graef Hendrik, om het daerby te laten, en niet andermael de krygskans te wagen, al ware het slechts om de eer zyner wapenen te herstellen. Daer bereidde hy zich inderdaed toe, het volgend jaer; maer die van Trier hadden de wysheid van in tyds het dreigend onweder af te keeren. Zy begrepen te goeder ure dat een tweede veldtogt, op grooteren voet aengerigt en met meer voorzigtigheid bestierd, tot geheel andere uitkomsten leiden zou, want de graef van Luxemburg was hun te magtig geworden om het er op den duer tegen vol te houden. Ja meer, de Trierenaers gevoelden de noodwendigheid van met hunnen nabuer een duerzaem verbond aen te gaen, waerdoor deze, van vyand en twistzoeker gelyk hy sedert eeuwen geweest was, de vriend en de beschermer der aertsbisschoppelyke stad worden mogt, en zyn eigen belang zou vinden in haer voor te staen.

Zoodan de Burgemeesters, Schepenen, Raed en

(1) Zie Bertholet, V, bl. 312-13, en Brower, Annal. Trev. II, bl. 180.

[p. 511]

Gemeente der stad Trier deden voorslagen van vrede aen graef Hendrik, en maekten vervolgens met hem een eeuwigdurend verbond⁽¹⁾, hoofdzakelyk neêrkomende op deze punten:

1^o De graef van Luxemburg zal poorter of burger van Trier worden, en in die hoedanigheid trouw aen de stad zweren.

2^o Hy zal de stad en hare inwoonders, hunne have en erve onder zyne beschutting nemen, en hun de vryheid geven om, door geheel zyn graefschap heen, zoo te water als te land, handel te dryven met zyne onderdanen, welke op hunne beurt dezelfde vryheid zullen genieten te Trier.

(1) Het verdient opmerking dat, niet de aertsbisschop van Trier, maer alleen de inwoonders zyner hoofdstad hier verdragen met den graef van Luxemburg, en dat zy zelfs het geval voorzien van kryg tusschen hen en den kerkvoogd. Men kan daeruit opmaken dat te Trier, zoo wel als te Luik en te Keulen, kortom in alle de geestelyke steden, het gezag van den gekozen landheer ongelyk zwakker was dan dat der erfelyke vorsten, die zulke overeenkomsten niet zouden toegelaten, noch gedoogd hebben dat de onderdanen aldus hunne belangen afzonderlyk vervolgden, buiten, ja tegen de belangen huns meesters.

[p. 512]

3^o In tyd van oorlog zal de graef, des nood zynde, vyftig geharnaste mannen naer Trier zenden, om de stad te helpen verdedigen; doch zulks zal geene plaets hebben in geval dat de Trierenaers met den keizer krakeelen.

4^o Gebeurt het dat de aertsbisschop kryg voert tegen den graef, zoo zullen de Trierenaers hem mogen bystaen binnen hunne stad en haren byvang, zonder daerom dit verdrag te schenden. Van gelyke, indien de kerkvoogd in twist raekt met de Triersche burgery, zal de graef hem veertig gewapende mannen ter hulp mogen zenden, zonder het verbond te breken. Maer buiten de stad en haer grondgebied zullen de burgers, noch de graef, den kerkvoogd mogen bystaen.

5^o De graef zal aen die van Trier zynen raed schuldig zyn, zoo dikwerf zy hem dien vragen; maer wanneer hy of zyne raedslieden daervoor naer Trier komen, zullen zy leven op de kosten der stad.

6^o Tot vergelding van de hier besproken diensten en bescherming, zal de stad aen den graef en diens opvolgers een huis schenken⁽¹⁾ binnen

(1) Zoo deden ook, in 1288, de Keulenaers, schenkende aen hertog Jan I van Brabant een huis in hunne stad, naest het burgerregt, waerschynlyk op soortgelyke voorwaerden van bescherming. Zie ons vyfde Deel, bl. 387.

[p. 513]

Trier⁽¹⁾, en hem eene jaerlyksche rent betalen van dry honderd pond Triersche munt⁽²⁾, welke rent en huis hy, noch zyne nakomelingen, zullen mogen vervreemden of verpanden ten zy aen eenen burger der zelfde stad⁽³⁾.

Aldus, ziet men, kregen de graven van Luxemburg meer voet in de Triersche zaken, dan hunne voorgangers ooit gehad hadden. Niet alleen waren de twisten met het Sticht, tot dan toe zoo gemeen, in 't vervolg genoegzaem voorgekomen door dit

(1) De oorkonde noemt het huis à l'Aigle, in 't Hoogduitsch Zum Adler (in den Arend), en voegt er by dat het stond in de Broodstraet. Sedert heeft het den naem van Königs-Haus gedragen, en toebehoord, tot in de laetste tyden, aen de vorsten uit het huis van Oostenryk, als hertogen van Luxemburg. Zie Hontheim, Hist. Trevir. diplom. II, bl. 16, aenteek. f.

(2) In de oorkonde heet het trois cens livres de Trevesiens en la monnoie de Treves.

(3) De oorkonde, dragende het datum van 2 April 1302, staet by Bertholet, V, bl. lxxxv, vlgg. der Preuves.

[p. 514]

verbond van 1302; maer de graven mogten zich thans beschouwen als ware Voogden der bisschoppelyke stad, waer zy voortaen den meesten invloed zouden hebben, ja zelfs eenigerwyze de wet geven.

Hendriks jongste broeder Boudewyn was reeds sedert een geruimen tyd voorzien van een beneficie in de hoofdkerk van Trier⁽¹⁾, maer deed zyne studien in de universiteit van Parys, toen in 1307, de aertsbisschoppelyke Stoel open viel, door de dood van Diether van Nassau⁽²⁾, overleden den 23 November. Dat de graef van Luxemburg deze gelegenheid waernam om de stemmen der kanoniken en den roep des volks op zyn' broeder te doen vallen, spreekt bykans van zelf⁽³⁾. Inderdaed, Boudewyn, ondanks zynen jeugdigen ouderdom⁽⁴⁾, werd den 7 December wettiglyk gekozen, en wel-

(1) Hy was, zegt Bertholet, V, bl. 344, Kanonik en Proost van het Domkapittel. Zie made de Gesta Trev. Archiep. in de Ampliss. Coll. IV, col. 377.

(2) Deze kerkvoogd, de eigen broeder van wylen keizer Adolf van Nassau, had den stoel van Trier beklommen in 1300.

(3) De gelyktydige Hocsemius getuigt het daerenboven uitdrukkelyk by Chapeauville, II, bl. 344.

(4) Hy was geboren in 1285.

[p. 515]

dra bevestigd door paus Clemens V⁽¹⁾ die, kort daerna, te weten den 11 Maert 1308, hem met zyne eigen handen de priesterlyke en vervolgens de bisschoppelyke wyding gaf. De jonge kerkvoogd kwam dan eerlang bezit nemen van zynen zetel, en maekte zich met der tyd hoogst vermaerd door zyne wysbeid, zyn' yver en zyne deugd⁽²⁾.

Maer ziet, terwyl hy op reis was naer Trier, vernam hy onder wege de dood van keizer Albrecht I van Oostenryk⁽³⁾, en moest dus nagenoeg zyn eerste werk maken om, te samen met de andere keurvorsten, een nieuw hoofd aen het Ryk te geven.

Daer waren er inzonderheid twee die naer de kroon stonden. Frederik van Oostenryk, de oudste zoon des overledenen keizers, en diens opvolger in zyne erfelyke domeinen, maekte aenspraek op

(1) Clemens V, een Franschman van geboorte, was in dat oogenblik te Poitiers, en vestigde het jaer daerna zyn verblyf te Avignon.

(2) Men kan daer de bewyzen van zien by Brower, Annales Trev. II, bl. 185, vlgg. alsmede in de meer beroepen Gesta Trevir. Archiep.

(3) Deze vorst werd den 1^sten Mei 1308 moorddadig doorsteken door zyn' eigen neef. Zie ons vyfde Deel, bl. 413, aenteek. 6, en 442, aenteek. 1.

[p. 516]

de stemmen der Ryksvorsten die, hadde zyn vader langer geleefd, hem zonder twyfel tot Roomsch-Koning zouden gekozen, en aldus zyne opvolging vooraf verzekerd hebben. Doch nu vond hy een gevaerlyken mededinger in Karel van Valois, den eigen broeder van den franschen koning Philip den Schoone. Deze hooveerdige vorst die, in weêrwil der les welke de Vlamingen hem anno 1301 te Kortryk gegeven hadden, nog altyd droomde van zyne magt uit te breiden en zyn stamhuis te verheffen, had sedert lang het oog op den Duitschen troon geslagen, en hoopte hem dit mael door zyn' broeder te zullen zien beklommen worden, des te meer dat hy meende te mogen rekenen op de gunstige medewerking van paus Clemens V.

Terwyl koning Philip alle de dryfveêren zyner staetkunde spande, en dat, aen den anderen kant, Frederik van Oostenryk niets onbeproefd liet om zich vrienden en voorstanders te maken, vergaderden, tegen het einde van October, de Paltzgraef van den Rhyn, de hertog van Saxen en de markgraef van Brandenburg⁽¹⁾ te Boppart⁽²⁾, en beslo-

(1) Zie, over de Keurvorsten en den oorsprong van hun kiesregt, ons vyfde Deel, bl. 232, vlgg.

(2) Een stedeken op den linken Rhynoever, dry kleine mylen van Coblenz.

[p. 517]

ten daer, na over de hooge belangen des Ryks raed te hebben gepleegd, tot geenen keus te zullen overgaen zonder eerst het gevoelen der dry aertsbisschoppen te kennen. Deze vereenigden zich kort daerna te Rheuss in dezelfde buert⁽¹⁾. De Keulsche kerkvoogd, Hendrik van Wirnenburg, was door Frankryk getokkeld, en sprak ten gunste van Philips broeder. Maer zyn medeambtenaer, de aertsbisschop van Trier, en inzonderheid die van Mainz⁽²⁾, hadden geene moeite om hem te overtuigen dat de belangen des Ryks niet genoegzaem gewaerborgd zouden zyn door eenen vorst uit het heerschzuchtig huis van Frankryk, en even zoo

(1) Rheuss of Rees is een ander klein stedeken, op denzelfden oever des Rhynstrooms, maer nog eene myl digter by Coblenz.

(2) De toenmalige aertsbisschop van Mainz was Pieter Aichspalt, een man van nederige afkomst, maer van groote deugd en geleerdheid die, in zyne jeugd, de geneeskunst uitgeoefend had, en ja de lyfarts van graef Hendrik IV van Luxemburg was geweest. In 1306 had paus Clemens V hem, uit hoofde zyner groote verdiensten, op den Stoel van Mainz geplaetst, dien hy weerdiglyk bezat tot in 1320.

[p. 518]

min door Frederik van Oostenryk, te regt verdacht van, als zyn vader gedaen had, eerder zyne eigen baet dan het gemeene voordeel des Ryks te zullen behartigen. De Mainzer kerkvoogd verklaerde daerentegen dat hy niet eenen vorst bekwamer kende om, in de toenmalige omstandigheden, het oppergezag te voeren tot welzyn van geheel Duitschland, dan de graef van Luxemburg, beroemd wegens zyne wysheid, zyne ridderlyke koenheid en edelmoedigheid, gelyk mede om zyne gehechtheid aen de Roomsche Kerk, waerdoor hy reeds al het vertrouwen van haer hoofd, paus Clemens V, gewonnen had⁽¹⁾. Deze beweegredenen, in haer zelve zeer gegrond, en voorgedragen met al den yver dien de vriendschap ingeven kan, deden alle aerzeling ophouden, ook by de wereldlyke vorsten, toen die naer Reuss gekomen waren⁽²⁾: zoo dat

(1) De aertsbisschop mogt zoo spreken, hebbende uit 's Pausen eigen mond gehoord hoe zeer deze voor graef Hendrik genegen was.

(2) Het kieskollegie van 1308 bestond uit zes leden, de dry aertsbisschoppen en de dry opgenoemde wereldlyke vorsten. Daer waren er nog anderen die aen den keus deel wilden nemen; doch zy bleven uitgesloten, met belofte echter dat men, by gelegenheid, onderzoeken zou of hun stemregt gegrond was of niet. Zie ons vyfde Deel, bl. 205-56.

[p. 519]

onze graef, den 15 November 1308, met eenparige stemmen tot Roomsch-Koning gekozen, en den 27 derzelfde maend te Frankfort, in het bywezen van vele ryksvorsten, plegtiglyk uitgeroepen werd⁽¹⁾.

Hendriks krooning had plaets te Aken, den 6 January 1309. Het was zyn eigen broeder, de aertsbisschop van Trier die hem, en meteen zyne gemalin Margareet van Brabant, de koninklyke kroon op het hoofd zette⁽²⁾.

Aldus kwam, zonder onregt of kuipery, onze graef tot de hoogste weerdigheid, waer een vorst meê bekleed kon worden. Zy die hem gekozen hadden, en vervolgens de Roomsch-Koning zelf, zonden een gezantschap naer Avignon, tot Paus Clemens V, om aen het hoofd der Kerk kennis te geven van Hendriks verheffing, en tevens betuigenissen van diens gehechtheid aen den heiligen

(1) Zie de Gesta Trevir. Archiep. in de Ampliss. Coll. IV, col. 387-88.

(2) Zie Bertholet, V, bl. 357. Zie mede de Gesta Trevir. Archiep. loc. cit. en de Annotationes van Osius op Mussato, by Muratori, X, col. 258.

[p. 520]

Stoel. Zy hadden ter zelver tyd last van 's konings wensch te uiten om ook de keizerlyke kroon te mogen ontvangen, en baden den paus tyd en plaets daertoe te willen bepalen. Deze bede werd aenstonds toegestemd: Clemens antwoordde dat hy bereid was de plegtigheid te Roomen met eigen handen te verrigten, en koos er voor den feestdag van O.L.V. Lichtmis 1311⁽¹⁾.

De Paus beloofde hier meer dan hy zeker was te zullen kunnen uitvoeren, en Hendriks verlangen zou misschien als onbescheiden te laken zyn, ware het hem niet ingegeven geweest door zyn vurigen yver om de rust van Italië hersteld te zien, en het hoofd der catholyke Kerk weêrgekeerd naer de eeuwige stad, alwaer alleen zyn zetel t'huis behoort en de noodige vastheid heeft.

De dry laetste voorgangers des nieuwen konings⁽²⁾ hadden nimmer de keizerlyke kroon gedragen, zynde wederhouden geweest van die aen

(1) Zie Bertholet, V, bl. 358.

(2) Of zelfs zyne vyf voorgangers, als men Rykhart van Cornwallis en Alfons X van Castielje meêtelt, over wier aenkomst tot den troon van Duitschland men ons vyfde Deel na kan zien, bl. 258-59.

[p. 521]

genen kant der Alpen te gaen halen, door de verregaende onlusten, welke twee oude staetspartyen, de Welfen en de Gibelienen⁽¹⁾ in Italië gedurig verwekten of aenstookten. Deze onlusten waren ook de voornaemste oorzaek van des Pauzen verwydering uit Roomen, en van zyn verblyf in eene fransche stad. Maer Clemens zelf koesterde de hoop dat hy, met de medewerking van den edeldenkenden en ridderlyken vorst, die thans den Duitschen troon beklommen had, de driften tot bedaren en de vyandlyke partyen tot eene onderlinge verzoening brengen zou⁽²⁾. Hy zond dan aldra twee zyner meest vertrouwde kardinalen naer Italië, om er de gemoederen voor te bereiden en de landzaten te vermanen dat, wanneer de Roomsch-Koning het gebergte over zou trekken, en zich begeven naer de hoofdstad des Christendoms, allen hem met

(1) Zie, over den oorsprong dier beide staetspartyen en hare benaming, ons vyfde Deel, bl. 80, aenteek. 3.

(2) De beroemde dichter Dante Alighieri, schryver der Divina Commedia, was als Gibelien uit zyn vaderland gezet, en verlangde, zoo wel als de Paus, dat koning Hendrik een eind kwame stellen aen de verdeeldheid van Italië.

[p. 522]

eerbied onthalen zouden, en in 's vorsten noodwendigheden voorzien.

Van zynen kant had Hendrik eenen algemeenen ryksdag beschreven die, in de maend Augusty 1309 te Speyer gehouden, en door de leenmannen der Duitsche kroon in groote menigte bygewoond werd. Daer had de koning geene moeite om de noodzakelykheid van den togt naer Italië door allen te doen erkennen, als het eenigste middel tot herstelling van het keizerlyk gezag in dat eertyds zoo bloeijend, maer sedert lang zeer vervallen gedeelte van het Ryk. Ook beloofden hem allen hunnen krachtigen bystand, en keerden yverig naer huis, om de noodige toebereidselen te maken voor den togt die het naestvolgend jaer zou aengevangen worden.

Terwyl de koning in zyne erflanden den adel opwekte en zich zelven gereed maekte, vaerdigde hy brieven en gezanten af naer Italië, om zyne vreedzame inzigten aen de volkeren bekend te maken, en hun te doen verstaen dat hy enkel tot hen over zou komen om de openbare orde te herstellen⁽¹⁾, om de verdrukte steden vry te maken, en om aen de provinciën het genot harer oude

(1) Zie Mussato, by Muratori, X, col. 327.

[p. 523]

voorregten weêr te geven. Deze brieven en boodschappen hadden nogtans den gewenschten uitslag niet: de Gibelienen, altyd keizersgezind, toonden eene overdreven vreugd, en staken de horens op, als zouden zy eerlang volstrekt meester wezen; de Welfen daerentegen, vol van waren of van geveinsden schrik, verspreidden allerlei kwade geruchten, en zochten des konings overkomst vooraf hatelyk te maken.

Dit alles echter niet tegenstaende ging Hendrik voort in zyn opzet, en maekte gereedschap om eerstdaegs den togt te ondernemen, toen een ander belang van de meeste aengelegenheid voor zyn stamhuis, het vertrek nog eenige weken deed verschuiven.

Hendrik had een eenigen zoon, met name Jan, en sedert bygenaemd de Blinde, die niet alleen den vader in het graefschap van Luxemburg op moest volgen, maer daer alreeds het bestier en het bezit van gekregen had, ofschoon hy kwalyk zestien jaer oud was. Thans werd de jongeling geroepen om een koninklyken troon te bestygen, mits zich door het huwelyk te verbinden aen Elizabeth, voorgesteld als erfdochter van het Boheemsche

[p. 524]

Ryk. Daer was, in 1304, Wencelyn IV overleden, latende dry kinderen na, een' zoon van denzelfden naem en twee dochters, Anna en Elizabeth. Maer den 4 Angusty 1306 werd Wencelyn V te Olmutz in zyne kamer vermoord, en daer hy nog geene afstammelingen had, verstierf het koningryk op zyne oudste zuster Anna, toen reeds gehuwd aen hertog Hendrik van Karnthen⁽¹⁾, die met der daed den troon beklom. Doch deze vorst maekte zich, door zynen moedwil en knevelary, weldra zoo gehaet, dat de Grooten des Ryks berouw kregen van hem te hebben erkend, en ja het besluit namen hem, met zyne gemalin, vervallen te verklaren, om de kroon te doen overgaen aen de jongere Elizabeth. Deze, niet min te klagen hebbende van haer' zwager, uit wiens handen zy ontsnapt was⁽²⁾, had reeds haren toevlugt genomen tot den Roomsch-Koning, en diens bescherming ingeroepen.

(1) Of Karinthië, in 't Fransch la Carinthie.

(2) Hendrik zynen val voorziende had Elizabeth in eene gevangenis opgesloten; maer de vorstin was, door behulp van anderen, daer uit geraekt, en naer Speyer gevlugt, waer in dat oogenblik de Roomsch-Koning zich ophield.

[p. 525]

Op het einde des zomers bevond zich Hendrik te Frankfort, alwaer hy een plegtig gezantschap van Boheemsche Grooten ontving, die hem de hand zyns zoons kwamen vragen voor hunne vorstin, met belofte van hem aenstonds tot hunnen heer en meester te zullen erkennen, en hem op den troon plaetsen. De Koning aerzelde; maer zyne raedslieden vonden het voorstel aennemelyk, tot reden gevende dat de hertog van Karnthen, dewyl hy sedert meer dan twee jaren verzuimd had het door hem aengematigd ryk te verheffen van de Duitsche kroon waer het een leen van was⁽¹⁾, daerdoor de regten welke hy van zyne gemalin hield verbeurd had: weshalve het ryk als open en ter beschikking staende van diens leenheer, wettiglyk aen Hendriks zoon mogt uitgegeven en deze er van in bezit gesteld worden, te samen met Elizabeth, hem ten huwelyk aengeboden.

Daer ware tegen dit alles wel iets in te brengen geweest, en Hendrik zelf tooode zich nog immer twyfelmoedig; maer de aendrang der Bohemers aen eenen, en die der Duitsche ryksvorsten aen den anderen kant, haelden den Roomsch-Koning

(1) Zie ons vyfde Deel, bl. 235 aenteek. 1.

[p. 526]

over om zyne toestemming te geven aen het huwelyk, en dit werd gevierd in het begin van 1310. Vervolgens kreeg Jan het plegtig verlei van het hem toegewezen koningryk, en vertrok eerlang naer Praeg, gerugsteund door een magtig leger, en vergezeld van bekwame raedslieden om hem in de regeering by te staen.

Alles, mag men zeggen, viel den jongen vorst vry wel meê. Zyn mededinger, Hendrik van Karnthen, beproefde ja om hem den pas af te snyden en meester te blyven van het land, maer verlaten als hy was van nagenoeg al den adel, en weinig bemind van het volk, moest hy noodwendig het spel verliezen. Ook was zyn wederstand niet krachtig noch langdurig: neen, hy gaf het welhaest op, nam de wyk naer Karnthen, en liet Bohemen aen Jan van Luxemburg die, den 5 February 1311, te samen met zyne gemalin in de hoofdkerk van Praeg plegtiglyk gekroond werd⁽¹⁾.

Hendrik was het vorige jaer, omtrent het einde der maend September⁽²⁾, naer Italië vertrok-

(1) Zie Bertholet, VI, bl. 2-5.

(2) Zie dat datum bewezen by Muratori, X, col. 330, not. 85. Zie mede Bertholet, V, bl. 410.

[p. 527]

ken⁽¹⁾, zynen weg nemende door Zwitserland en over Mont-Cénis. Turin, de eerste groote stad waer hy, den 30 October, met zyn leger⁽²⁾ aenkwam, opende vrywillig hare poorten en ontving den Roomsch-Koning luisterlyk. Zoo deed ook, onder andere steden van Lombardyë, de hoofdstad Milaen. De inwoonders gingen Hendrik te gemoet, om hem de sleutels aen te bieden, en haelden hem triom-

(1) Behalve vele Duitsche vorsten, des konings broeder Walraven en den Luxemburgschen adel, vergezelden hem zyn oom graef Jan van Namen, met diens twee zonen Guido en Hendrik (zie hiervoren, bl. 261-62), de graef van Gelder, de bisschop van Luik en onderscheidene abten. Hendriks jongste broeder Boudewyn, die dat jaer een Concilie te Trier gehouden had (zie daer de merkweerdige verordeningen van by Bertholet, V, bl. 368-408, en de oorkonde by Hontheim, II, bl. 42-73), begaf den 17 September zyne bisschoppelyke stad, om zich by het koninklyk leger te vervoegen, nemende (zegt zyn levensbeschryver) een vollen wagen goud en zilver meê, tot bestryding der reiskosten. Zie de Gesta Trevir. Archiep. in de Ampliss. Coll. IV, col. 392.

(2) Dat leger was niet sterk. Volgens Albertinus Mussato bestond het slechts uit ongeveer 300 ruiters en even zoo veel voetgangers. Zie Muratori, X, col. 330, C.

[p. 528]

fantelyk binnen⁽¹⁾, den 23 December⁽²⁾. Op Dry-Koningen-dag des volgenden jaers werd Hendrik daer, door den aertsbisschop der stad, tot koning van Italië gekroond⁽³⁾, in het bywezen en onder de toejuichingen van bykans geheel den adel des lands⁽⁴⁾.

Men ziet, dit was een allerschoonst begin. Het gelukte zelfs Hendrik de verdeeldheid tusschen de groote huizen van Milaen te doen ophouden; maer

(1) Zie dat alles wyd en breed uiteengezet door Mussato, by Muratori, col. 331-37.

(2) De levensbeschryver van Balduinus zegt, col. 393, dat de koning eene geheele maend te Turin doorgebragt en er groote feesten gegeven had. Daerom kwam hy zoo laet in de hoofdstad van Lombardyë.

(3) Italië, door Karel den Groote veroverd (zie ons derde Deel, bl. 117), en sedert op nieuw door keizer Otto I onderworpen, maekte een koningryk uit, met dat van Duitschland onder den zelfden vorst vereenigd. Maer na de dood van keizer Frederik II (1250) had Italië zich van Duitschland los gerukt, en beproefd om op zyn eigen te blyven, iets wat deerlyk mislukt was door de yverzucht inzonderheid der Lombardsche steden, doch vooral door den onderlingen haet van Welfen en Gibelienen.

(4) Zie Mussato by Muratori, col. 338.

[p. 529]

zulks duerde slechts eenen oogenblik, en verder op vond de koning die zelfde onderdanigheid niet meer in de steden. Neen, te Como, te Lodi, te Cremona⁽¹⁾ en elders waren de Welfen meester, en verdreven uit hun midden des konings aenhangers of beambten, zoodanig dat Hendrik daer geweld moest gebruiken om er zyn gezag te doen erkennen en de driften in te toomen. Maer het was vooral te Brescia (het byzonderste broeinest der Welfsche party) dat hy een sterken wederstand vond, en genoodzaekt was de stad te belegeren. Zes lange maenden werden daer aen besteed⁽²⁾, gedurende welke de pest het koninklyk leger deerlyk dunde; maer dewyl de zelfde ziekte, samengespannen met den hongersnood, die van binnen insgelyks van dag tot dag verzwakte, kwam het ten laetste toch tot overgaef. De belegerden onderwierpen zich aen eene boet van zestig duizend kroonen, leverden zestig pandslieden, en, den 23 September 1311⁽³⁾, trok Hendrik door de bres

(1) Dry steden van Lombardyë, de eerste benoorden Milaen, de twee laetste in 't zuidoosten.

(2) Zie de omstandigheden breedvoerig verhaeld door Mussato, by Muratori, col. 364-394.

(3) Het datum wordt opgegeven in de Gesta Trevirensium Arch. by Martène, IV, col. 397.

[p. 530]

zegevierend in de stad, waervan hy de muren en de stormtorens op den grond deed werpen.

Deze overwinning had tot uitwerksel dat de omliggende steden en bevolkingen op hare beurt het hoofd in den schoot legden; maer daerentegen hadden nagenoeg alle de steden van Toscanen den tyd gehad en gebruikt om bondgenootschappen tot stand te brengen, om alle de wegen en passen te bezetten, ten einde aen het koninklyk leger den doortogt te beletten, althans zeer moeijelyk te maken.

Hendrik begaf zich dan naer Genua, met het inzigt van over zee Toscanen aen te randen; maer hy had de droefheid van, naest onderscheidene Luxemburgsche ridders, ook zyne teergeliefde echtgenoot te verliezen, die den 11 December te Genua aen de pestkoorts overleed⁽¹⁾. Des vorsten broeder Walraven was reeds vroeger by het beleg van Brescia omgekomen, getroffen door een pylschot, dat hem den hals doorboord en, na korte

(1) Zie de Gesta Trevir. archiep. loc. cit. Mussato, col. 404, stelt Margareets sterfdag op den 13 December.

[p. 531]

dagen, in het graf gestort had⁽¹⁾. Zyn lyk werd vervoerd naer Verona.

Deze zoo grievende rampspoeden benamen koning Hendrik den moed niet: neen; maer in de plaets van naer Toscanen te stevenen, en daer met geweld in te dringen, vond hy raedzamer zich regt naer Roomen te begeven om, volgens afspraek met den Paus, daer de keizerlyke kroon te ontvangen. 't Is waer, daer was reeds zoo veel tyd verloren, dat de plegtigheid op den gestelden dag niet had kunnen verrigt worden, behalve dat het hoofd der Kerk zelf voortdurend zyn verblyf te Avignon hield, en de omstandigheden hem niet toelieten over de Alpen te gaen. Hendrik verliet Genua den 24 February 1312⁽²⁾ en zeilde naer Pisa, alwaer hy zich nog een paer maenden ophield, nieuwe doch vergeefsche poogingen aenwendende om het vuer der partyschappen te blusschen. Vervolgens trok hy, over water, naer de kerkelyke Staten, ontscheepte aen de kanten van Viterbo, en zette van

(1) Zie de Gesta Trevirensium Archiep. col. 396, en Mussato, col. 382.

(2) Zie de Gesta Trevirensium Archiep. col. 397.

[p. 532]

daer de reis over land voort tot Roomen, waer hy den 9 Mei zyne plegtige intrede deed⁽¹⁾.

Ongelukkiglyk, in de heilige stad was de verdeeldheid niet min groot dan elders. Twee hoogadelyke familiën, de Orsini's en de Colonna's, stonden aen het hoofd der twee partyen: de eersten, hevig Welfsgezind, hadden, met de hulp van Robrecht II koning van Napels⁽²⁾, zich meester gemaekt van een aenzienlyk gedeelte der stad, terwyl de Colonna's, Gibeliensgezind en derhalve den Roomsch-Koning toegenegen zynde, hem met de grootste eerbetuigingen hadden ingehaeld. Het was dan ook in dat gedeelte der stad, waer de Colonna's de overhand hadden, namelyk in de kerk van Sint Jan van Latranen, dat Hendrik, den 29 Juny 1312, keizer gekroond werd, niet door de handen van paus Clemens V, die zyne belofte niet

(1) Zie de Gesta Trev. col. 398, en Mussato, col. 449.

(2) Robrechts vyandschap en Welfsgezindheid kwamen enkel uit heerschzucht voort. Hy vreesde dat de keizer te veel voet in Italië krygen mogt, en was daerenboven op Hendrik gebeten, omdat deze onderscheidene voorslagen van huwelyken tusschen beider vorsten kinderen van der hand had gewezen. Zie Mussato by Muratori, X, col. 407.

[p. 533]

had kunnen volbrengen, maer door dry kardinalen van zynent wege tot deze plegtigheid afgevaerdigd⁽¹⁾.

Aldus bereikte ja onze vorst het voorwerp zyner vurigste wenschen; maer hy was er niet ver meê gevorderd. De Welfen, thans nog moedwilliger dan te voren, berokkenden allerlei kwaed, en de keizer had geen krygsvolk genoeg om hen uit de stad te dryven of ze onder de roede te brengen: in tegendeel, hy liep eerder gevaer van zelf overrompeld te worden, als het gebleken had eenige dagen voor zyne krooning, toen de Duitsche ridderschap een handvol Welfen aengerand en verstrooid hebbende, op het eigen oogenblik door eene nieuwe bende, veel sterker in getal, besprongen, en ja dusdanig overmand werd, dat er eenige edellieden het leven by inschoten, onder anderen de bisschop van Luik, die na korte dagen aen zyne wonden stierf⁽²⁾.

Omtrent het einde van July verliet Hendrik Roomen, na daer eene bezetting gelaten, en volmagt

(1) Zie Albert. Mussato by Muratori, col. 460, sqq. en de aenteekk. aldaer.

(2) Zie Mussato, col. 455-56.

[p. 534]

aen de Colonna's gegeven te hebben voor het bestier der stad. De keizer zelf trok naer Toscanen, met het voornemen van de hoofdstad Florentië onder zyne magt te brengen, en aldus de Welfsche party, die daer inzonderheid haren opstal had, te verzwakken. Maer de Florentyners Hendriks plannen kennende of radende, hadden in tyds zich verzekerd van de hulp des konings van Napels, aen wien zy zelfs de heerlykheid hunner stad voor den tyd van vyf jaren hadden opgedragen.

Men ziet hoe die Napolitaner onzen vorst overal dwarsboomde en vyandig was.

Hendrik sloeg het beleg om Florentië, doch moest dat, na eene maend lang vruchteloozen arbeid gedaen te hebben, weêr opbreken. Het mangelde den keizer aen toereikende krygsmagt om krachtdadig door te werken. Hy zond dan weldra den hertog van Beijeren naer Duitschland, en, kort daerop, zyn' eigen broeder den Trierschen kerkvoogd naer de Rhynsche gewesten, om ieder een nieuw leger te verzamelen, en het hem naer Italië te brengen, gelyk hy al mede zyn' zoon den koning van Bohemen vermaende om van dien kant ook met hulpbenden naer Italië te komen.

[p. 535]

Middelerwyl bragt Hendrik den winter door te Pisa. Daer, even als te Genua, werd er yverig gewerkt aen het uitrusten eener krygs-vloot, bestemd om het volgend jaer tot de verovering van Napels te dienen⁽¹⁾, als zynde de onttrooning van koning Robrecht het eenigste, ja maer ook het zekerste middel geworden, tot de onderwerping van Italië. Men maekte dan in de beide steden gereedschap om, zoo haest de Duitsche krygsbenden zouden aengekomen zyn, den zeetogt te ondernemen, toen Hendrik den 5 Augusty 1313 uit Pisa vertrok aen het hoofd van vyftien honderd zoo Duitsche als Italiaensche ruiters, welke hy over land naer het Napelsche leiden wilde, terwyl de schepen bevel hadden hem aen de kanten van Terracina⁽²⁾ af te wachten⁽³⁾. Hendrik zelf nam zynen weg over Saminiato⁽⁴⁾ en Castel-Fiorentino⁽⁵⁾ naer Siena⁽⁶⁾, alwaer hy den 15 Augusty

(1) Zie Mussato, col. 562.

(2) Terracina is de laetste zeestad der Kerkelyke Staten, welke daer aen het Napelsche grenzen.

(3) Zie Mussato, col. 567.

(4) Toscaensche stad, beoosten Pisa.

(5) Een ander stedeken, in 't zuidoosten van Saminiato.

(6) Vermaerde stad van Toscanen, 12 mylen bezuiden Florenz.

[p. 536]

aenkwam en in de buert zyne tenten deed opslaen⁽¹⁾. Maer ziet, het zy vermoeid van de lange dagreis, het zy getroffen door de hevige hitte van het jaergetyde, of liever uitgeput door den arbeid en de beslommeringen van den kryg, nauwelyks hield de keizer stil, of hy gevoelde zich krank, zoo ernstig zelfs dat hy den volgenden morgen met het krieken van den dag bevel gaf van het kamp op te breken, om, vóór den zonnebrand, het nabygelegen Buonconvento⁽²⁾ te bereiken. Daer was de eindpael zyner loopbaen. Hendrik stierf er den 24 Augusty⁽³⁾ tot groote droefheid van geheel het

(1) Zie Mussato by Muratori, col. 567.

(2) Een stedeken, vier mylen in 't zuidoosten van Siena gelegen.

(3) Zie Mussato, col. 568, en de Gesta Trevir. Archiep. col. 402. - Onmiddelyk na des keizers dood liep het gerucht dat hy door zyn' biechtvader, een' Dominikaner monik dien men zeide Welfsgezind te zyn, vergeven was geworden: en zulks vond niet alleen toen ter tyd algemeen geloof, maer tot heden toe zyn er ernstige schryvers die het beweeren. Dat dit echter een valsch gerucht was, blykt uit de getuigenis van Mussato, alsmede uit vier andere gelyktydige schryvers door Muratori beroepen in zyne Annali d'Italia, VIII, P. I, bl. 96; doch vooral uit de verklaring door Hendriks eigen zoon, koning Jan van Bohemen, daeromtrent gedaen ten jare 1346. Zie de oorkonde in de Miscellanea van Baluzius, I, bl. 162, vlgg. Zie mede Brower, Annales Trevir. II, bl. 195, en Bertholet, V, bl. 441, vlgg. Des keizers lyk werd eerst ter aerde besteld te Buonconvento zelf, maer twee jaer later overgevoerd naer Pisa, en daer plegtiglyk begraven in de hoofdkerk. Zie 's mans lof en zyn grafschrift by Brower, bl. 195-96, of by Bertholet V, bl. 426.

[p. 537]

Duitsche Ryk, dat 's mans geregtigheid en ridderlyke hoedanigheden erkend had, maer tot groote schade vooral van Italië, hetwelk op nieuw in de wanorde verviel, en meer nog dan te voren de speelbal werd der woedendste driften⁽¹⁾.

Hendrik VII liet, behalve zyn eenigen zoon den koning van Bohemen, vier dochters na, Beatrix, Maria, Agnes en Catharina. Deze waren allen nog ongehuwd; maer de hooge weerdigheid welke haer vader bekleed had, en vooral zyn roem, die hem overleefde, maekten dat de vier gezusters door de aenzienlykste vorsten van dien tyd gezocht werden. De oudste, Beatrix, trouwde, in 1318, met Cha-

(1) Zie daer het treurig tafereel van by Mussato, col. 573.

[p. 538]

robert koning van Hongaryë; maer zy stierf het zelfde jaer. In 1322 trad hare zuster Maria in den echt met Karel den Schoone koning van Frankryk⁽¹⁾, doch werd mede door eene vroegtydige dood weggerukt in het begin van 1324. De volgende, Agnes, trouwde met Rodolf van Beijeren, Paltzgraef van den Rhyn, en de laetste, Catharina, werd de gemalin van Albrecht van Oostenryk landgraef van Alsatië⁽²⁾.

(1) Bertholet, V, bl. 429, stelt dat huwelyk te onregt in 1317, want Karels eerste echt met Blanca van Burgondië werd, uit hoofde van bloedverwantschap, te niet gedaen by pauselyke uitspraek van 19 Mei 1322. De koning hertrouwde hetzelfde jaer, namelyk den 24 Augusty, met Maria van Luxemburg.

(2) Wy volgen hier de opgaven van Bertholet V, bl. 429, doch zonder daer voor in te staen; want er heerscht zoo veel onzekerheid nopens de huwelyken der beide jongste dochters van keizer Hendrik VII, dat de Schryvers der Art de vérif. les dates, er geenen dag door gezien hebben, en daerom enkel gewag maken van de twee oudste.

(*) Het pond Parisis was van 25 stuivers of solidi, het pond Tournois, van 20 st. De kleine turnois was, in 1292, eene zilveren munt van zes deniers weerde, zoodat er twee in eenen stuiver en veertig in een pond gingen.