Vaderlandsche historie. Deel 7

[p. 433]

Tweede hoofdstuk.

luxemburg onder hendrik en ermesindis van namen. - dood van ermesindis gemael, thiebout van bar. - de gravin hertrouwt met walraven van limburg. - diens treurige lotgevallen en dood. - de huwelyken van ermesindis kinderen. - aenvang der stedelyke vryheden. - het charter van epternach. - de wet van beaumont. - stichting van kloosters en abtdyen. - testament en dood van ermesindis.

1136-1247.

Het belang der Geschiedenis van Luxemburg gaet, na de dood van graef Koenraet II, met diens opvolger voor eenen tyd lang over tot Namen. Niet dat Hendrik I zich aen zyn erfdeel weinig gelegen liet, of dat de onderdanen hem met onverschilligheid tot meester ontvingen: in tegendeel, de inwoonders der hoofdstad, verheugd dat zy voortaen eenen vorst tot heer kregen die hen met een naburig land in nauwe betrekking stellen, en voor hen nieuwe bronnen van welvaert openen zou, toonden hem de grootste blydschap en de meeste genegenheid by zyne bezitneming van

[p. 434]

het graefschap, gelyk op zyne beurt Hendrik zoo haest de heerlyke magt niet in handen had, of hy gebruikte die om de regten zyner voorgangers staende te houden tegen den aertsbisschop van Trier⁽¹⁾.

Maer Hendriks werkzaem leven werd grootendeels gesleten in het Naemsche, alwaer hy, palende aen Henegau, aen Brabant en aen Luik, de handen doorgaens meer dan vol had, het zy om zyn land te beschermen voor de aenvallen dier vermogende naburen of, wat veel meer het geval was, om, by de twisten waer hy met hen zich gedurig in verwikkelde, den roem zyner wapenen niet te laten bezwalken.

Aldus bleef Luxemburg, onder de regeering van zynen nieuwen graef, veelal op den achtergrond, en ja eerder lydende van des vorsten grootere magt, dan er voordeel uit trekkende. Ook ziet men nergens dat, zoo min de bewooners der hoofdstad als die der kleinere plaetsen, of de landzaten van het zoo uitgebreid Ardennen, in den loop der twaelfde eeuw, merkelyke vorderingen gemaekt

(1) Zie hiervoren, bl. 69, vlg.

[p. 435]

hebben tot ontwikkeling van hunnen koophandel, of tot bekoming van burgerlyke regten en vryheden. Alles bleef er nagenoeg in den ouden toestand, behalve dat de graef vele weldaden bewees aen de geestelyke gestichten, inzonderheid aen het sticht van Munster, welks abt van Hendrik last kreeg om te Luxemburg en elders openbare scholen op te rigten, en er het onderwys te doen geven door zyne moniken. Zoodat de graef ten minste aen de ingezetenen de middelen bezorgde om vooruit te gaen in de beschaefdheid⁽¹⁾.

Het tydvak der vryheid werd, mag men zeggen, voor Luxemburg eerst geopend onder de regeering van Ermesindis die, na haers vaders dood, voorgevallen in 1196, niet zonder de grootste moeite in bezit kwam van het voorouderlyk graefschap, gelyk wy hiervoren breedvoerig verhaeld hebben⁽²⁾. Zy was alles verschuldigd aen den yver haers gemaels, Thiebout van Bar, die zelfs een aenzienlyk deel van Namen aen Ermesindis weêr deed komen door den Dinantschen vrede van 1199⁽³⁾, en ver-

(1) Zie Bertholet, IV, bl. 180.

(2) Zie boven, bl. 145, vlgg.

(3) Zie hiervoren, bl. 150, vlgg.

[p. 436]

volgens hare domeinen nog vermeerderde met de stad en het burgslot van Marville⁽¹⁾, hetwelk hy haer afstond, na zyne wederkomst van eene kruisvaert tegen de Albigenzen⁽²⁾, by schikking van uitersten wil, gemaekt in het begin van 1214⁽³⁾. Men mag denken dat uit dien krygstogt in het zuiden van Frankryk, waer ettelyke jaren later een graef van Namen zyne dood ging halen⁽⁴⁾, Thiebout insgelyks eene gekrenkte gezondheid meêbragt, want hy stierf kort daerna, den 12 February 1214⁽⁵⁾.

(1) Marville, heden nog een dorp in 't zuidoosten van Montmédy, behoorde tot het graefschap van Bar, maer paelde aen dat van Luxemburg. Het werd, in 1659, door den Pyreneeschen vrede aen Frankryk afgestaen.

(2) Zie hiervoren, bl. 176, aenteek, 2.

(3) Volgens den latynschen tekst is Thiebouts Testament opgesteld in mense februarii anni Domini MCCXIII, derhalve in 1214 naer den nieuwen styl. Zie Bertholet, IV, bl. 304, en de oorkonde in zyne Preuves, bl. xliv.

(4) Zie boven, bl. 177, vlg.

(5) Derhalve weinige dagen na het maken van zyn Testament, indien dit volgens den ouden styl gedagteekend is. De schryvers der Art de vérif. les dates, stellen hier Thiebouts dood op den 12 February, maer elders, doch kwalyk, op den 2 Feb. 1214. Zie Ernst, Hist. du Limbourg, IV, bl. 12.

[p. 437]

Deze vorst was drymael getrouwd geweest, en liet uit zyn eerste huwelyk eene dochter, uit zyn tweede eenen zoon met name Hendrik, die hem in het graefschap van Bar opvolgde, en uit zynen echt met Ermesindis eene andere dochter, Isabella genaemd. Des graven weduwe bleef dan zonder mannelyke oiren, derhalve in de zelfde omstandigheden als welke, in 1196, haer vaderlyk erfdeel aen eenen vreemdeling hadden doen toewyzen⁽¹⁾. Maer Ermesindis was nog jong, kwalyk acht en twintig jaren tellende⁽²⁾, weshalve zy aldra op een nieuwen echt bedacht werd⁽³⁾, en werkelyk nog dat eigen jaer hertrouwde met Walraven, den tweeden zoon van hertog Hendrik III van Limburg, die, om te toonen hoe aengenaem hem deze ver-

(1) Zie hiervoren, bl. 146-47.

(2) Zy was geboren in 1186. Zie boven, bl. 109-110.

(3) Bertelius, in zyne Hist. Luxemburg. bl. 42, en na hem Bertholet, IV, bl. 306, zeggen dat de edellieden en het volk de gravin dringend aenmaenden, om door eenen nieuwen echt de opvolging aen haer nageslacht te verzekeren. En zulks is op zich zelven zeer waerschynlyk.

[p. 438]

bindtenis was, het graefschap van Arlon aen zynen zoon afstond, met besprek dat deze het tot een douarie aen zyne echtgenoot schenken zou⁽¹⁾. Dit geschiedde; en aldus kwam dat oude erfstuk weêr aen het huis van Ardennen of van Luxemburg, tot groote vreugd van edelen en onderdanen. Nogtans werd in de huwelyks-voorwaerde het geval voorzien dat er uit dezen nieuwen echt geene kinderen zouden spruiten: alsdan moest Arlon met zyne toebehoorten teruggaen aen Walravens voorkinderen⁽²⁾. In het ander geval zou de eenige voordochter van Ermesindis haer deel hebben in de gemeene erfenis⁽³⁾.

(1) De oorkonde staet by Bertholet, IV, bl. xliv der Preuves.

(2) Walraven van Limburg was eerst getrouwd geweest met Cunegondis, dochter van Gozewyn III heer van Valkenburg, en had uit dat huwelyk twee zonen, Hendrik en Walraven, bygenaemd den Jonge of den Lange, alsmede eene dochter, Margareet, die huwde aen graef Frederik van Ysenberg in Westphalen.

(3) Zie den latynschen tekst van het huwelyks-contract by Bertholet, IV, bl. xlv der Preuves. Ernst geeft er den zakelyken inhoud van in zyn' Codex diplomaticus, bl. 123.

[p. 439]

Nauwelyks waren de bruiloftfeesten geeindigd⁽¹⁾, of beide echtelieden dachten om een tweede huwelyk tot stand te brengen tusschen Isabelle van Bar en Walravens tweeden zoon⁽²⁾. Deze kreeg voor zynen uitzet de heerlykheden van Valkenburg⁽³⁾ en van Montjoie⁽⁴⁾, terwyl Ermesindis aen hare dochter het domein van Marville ten bruidstuk gaf, met wat zy nog meer van wylen graef Thiebout tot douarie had ontvangen⁽⁵⁾.

(1) Bertholet, IV, bl. 322, zegt dat zy met de grootste plegtigheid te Luxemburg gevierd werden, en bygewoond door honderd vyf en veertig ridders en edellieden, welke hy allen opnoemt; maer hy beroept zich op eene oorkonde, die door Ernst te regt voor valsch gehouden wordt in zyne Histoire du Limbourg, IV, bl. 15-16.

(2) Zyn oudste zoon Hendrik trouwde omtrent dien zelfden tyd met Ermengardis, eenige dochter des graven van Berg. Zie Ernst, IV, bl. 19.

(3) Zie ons vyfde Deel, bl. 289, aenteek. 1.

(4) Montjoie, van het latynsche Mons Jovis, heden een pruisisch stedeken in 't zuid-oosten van Aken, was de hoofdplaets der heerlykheid van den zelfden naem, palende aen het hertogdom van Limburg. Zie ons vyfde Deel, bl. 219, aenteek. 3, en Ernst, IV, bl. 8.

(5) Hiertoe behoorde het domein van Arancy, gelyk het by Bertholet genoemd wordt, waerschynlyk Charancy, in 't noordoosten van Marville. Zie Bertholet, IV, bl. 411. De schryver zegt daer dat dit huwelyk gesloten werd in 1227; maer Ernst, IV, bl. 17, en V, bl. 256, bewyst dat het niet later gesteld kan worden dan 1218. Butkens verloopt nog verder in zyne Trophées de Brab. II, bl. 312 en 330, waer hy dezen echt stelt in 1231. - In 1269 verkocht Isabelles kleinzoon, Walraven II, alsdan heer van Valkenburg, het domein van Marville en Arancy aen zyn' oud-oom Hendrik II van Luxemburg, voor de som van 30,000 pond tournois, waerdoor dit erfstuk weêr aen laetstgenoemd graefschap kwam. Zie Bertholet, V, bl. 174, vlg. en Ernst, V, bl. 272, vlgg.

[p. 440]

Nog dat eigen jaer, 1214, beproefde gemael van Ermesindis om het graefschap van Namen door de wapens te veroveren, doch zulks gelukte niet. Eene tweede pooging, in 1217 ten zelfden einde aengewend, bleef mede zonder gunstigen uitslag, en bragt niets anders voort dan de vernieuwing van den Dinantschen vrede⁽¹⁾.

Maer terwyl Walraven aldus zyne krachten verspilde om het verloren graefschap van Ermesindis weêr te krygen, raekte hy in eenen hevigen twist met den aertsbisschop van Keulen Engelbert van

(1) Zie hiervoren, bl. 168-175.

[p. 441]

Berg, den eigen oom zyner schoondochter⁽¹⁾, met wien hy tot dan toe in eene nauwe vriendschap geleefd had. De reden der oneenigheid schynt alleen geweest te zyn, dat Walraven, naer het voorbeeld veler vorsten van den tyd⁽²⁾, een kasteel had doen bouwen op Keulsch grondgebied⁽³⁾, gebruik makende van de onlusten welke, onder de regeering van Engelberts voorganger, het bisdom jaren lang gestoord hadden. De nieuwe kerkvoogd, gekozen in het begin van 1216, vermaende graef

(1) Deze kerkvoogd was de broeder van graef Adolf V van Berg, wien hy in 1218 opvolgde; maer na Engelberts dood, in 1225, verstierf het graefschap op zyne nicht Ermengardis en dier echtgenoot Hendrik van Limburg.

(2) Reeds had een der vorige graven van Luxemburg het zelfde gedaen in het Triersche; maer was daer slecht van afgekomen. Zie hiervoren, bl. 427.

(3) De vorsten en heeren waren betooverd om zulke sterkten te verheffen op kerkelyken bodem; maer het misbruik ging zoo ver, dat keizer Frederik II, op aenrading vooral van Engelbert zelf, strengelyk verbood van voortaen nog sloten te bouwen op geestelyken grond, zonder toestemming der kerkvoogden. Het diploom, uitgeveerdigd in 1220, staet by Hontheim, Hist. Trev. Diplom., I, bl. 657.

[p. 442]

Walraven dat hy zyn kasteel af moest breken; doch ziende dat hy aen een dooven mans deur klopte, en dat ja de weigerige vorst graef Dirk van Kleef met nog andere heeren op zyne hand had gehaeld om hem te ondersteunen, zoo deed Engelbert het slot met gewapende magt onvoorziens aenranden, en ingenomen zynde, door het vuer tot een' steenhoop maken⁽¹⁾. 't Is waer, dusdanige strengheid, hoe billyk ook in haer zelve, was niet geschikt om Walravens moed te koelen; maer nieuwe omstandigheden, door de dood des graven van Berg aengebragt, vergemakkelykten de verzoening, welke in 1220 tot stand kwam⁽²⁾.

Het jaer daerna stierf Walravens vader, wien hy in het hertogdom van Limburg opvolgde, zynde Hendrik, des hertogs oudste zoon, sedert eenige

(1) Volgens Bertholet zou het kasteel gestaen hebben op eene plaets genaemd Fore. Maer de oude schryvers die hy geraedpleegd heeft, zeggen eenvoudig castrum et villam forensem, van welk laetste hy, ligtveerdig genoeg, eenen eigen naem gesmeed heeft. Zie Ernst, IV, bl. 22, anteek. 2.

(2) Bertholet, IV, bl. 368, verhaelt het feit, maer stelt het veel te laet. Zie Ernst, IV, bl. 22, vlgg.

[p. 443]

jaren zonder kinderen overleden⁽¹⁾. Van dat oogenblik was Ermesindis gemael meer bemoeid met de zaken van zyn voorouderlyk vorstendom dan met die van Luxemburg, alwaer hy slechts de grafelykheid magt en aenzien byzette, door nieuwe leenverbindtenissen daer te stellen. Namelyk onderscheidene ridders en baronnen, tot dan toe zoo goed als onafhankelyk in hunne alloden, droegen aen Walraven en diens echtgenoot, tegen zekere bepaelde jaerwedden, hunne sloten of landgoederen op, om die vervolgens van hen te leen te nemen, wordende zy aldus de lidige mannen het zy van Luxemburg, het zy van Arlon⁽²⁾.

Voorts verwikkelde zich Walraven, naer de gewoonte van den tyd, in de twisten der leenmannen of naburen van Limburg, doch welke ons hier niet aengaen⁽³⁾. Eene enkele zaek dient ech-

(1) Het jaer van Hendriks dood is met geene zekerheid gekend; maer Ernst wikt dat hy na Mei 1215, doch vóór het einde van dit jaer moet gestorven zyn. Zie 's mans Histoire du Limbourg, III, bl. 372.

(2) Zie Bertholet, IV, bl. 375-76.

(3) Men vindt er het verhael van by Ernst, IV, bl. 36, vlgg.

[p. 444]

ter gemeld, dewyl zy, naer 't schynt, des vorsten leven verkortte, namelyk de moord des aertsbisschops van Keulen, gepleegd door Frits van Altena, graef van Ysenberg, en Walravens schoonzoon. Deze baron was een ongetemde beer, de plaeg der vrouwen-abtdy van Essen⁽¹⁾ welke hy, juist in zyne hoedanigheid van Voogd of beschermer, op de schandelykste wyze verdrukte. Reeds had de overste van het sticht meermalen, doch te vergeefs, klagten gedaen aen den aertsbisschop van Keulen Dirk van Heinsberg en, na hem, aen Engelbert, welke laetste, als Vikaris des Ryks⁽²⁾, zich niet onverschillig kon toonen, te meer dewyl de keizer zelf⁽³⁾ en, op zyne beurt, Paus Honorius III hem aenmaen-

(1) Deze vermaerde Benediktyner-abtdy was gesticht, in de negende eeuw, door den H. Altfridus bisschop van Hildesheim, te Essen, heden nog eene Westphaelsche stad in 't noordoosten van Dusseldorp.

(2) Keizer Frederik II, zynde in 1220 naer Roomen vertrokken om gekroond te worden, had den aertsbisschop van Keulen tot Ryksvikaris aengesteld voor geheel Duitschland.

(3) De abtdy van Essen had den titel van koninklyke abtdy, en stond onder de byzondere bescherming van het hoofd des Ryks.

[p. 445]

den om palen te stellen aen een kwaed dat alle dagen voortkankerde. Engelbert deed dan wat hy kon, trachtende de eenen te overtuigen, gebruikende zyn gezag tegen de onwilligsten, maer daerdoor zelf zich den haet van sommigen op den hals halende. Onder deze woestaerts telde men vooral Frits van Ysenberg, des aertsbisscbops nabestaende⁽¹⁾, die nergens naer luisterde. Te vergeefs had de wyze kerkvoogd hem, uit eigen inkomsten, eene jaerwedde aengeboden, zoo hy ophield van zyne voogdy-regten te buiten te gaen: daer kon Engelbert hem niet toe overhalen; weshalve hy eindelyk den wederspannigen edelman bedreigde met de verbeurte zyner leenen. Maer dit ontstak Frederiks woede. Hy wachtte voortaen slechts naer eene gelegenheid om zich te wreken, en hebbende die gevonden den 7 November 1225, deed hy, in een

(1) De schryver der Gesta Treviror. archiep. in de Ampliss. Coll. IV, col. 241, noemt hem Engelberts neef (filius fratris sui); maer hy was slechts diens achterneef, of als de Franschen zeggen cousin sousgermain, zynde de aertsbisschop en Frederiks vader, de zonen van twee gebroeders. Zie Ernst, IV, bl. 44, aenteek. 1.

[p. 446]

bosch, den weerdigen man verraderlyk om het leven brengen⁽¹⁾.

Deze afschuwelyke euveldaed verwekte eene algemeene verontweerdiging in het aertsbisdom, ja door geheel Duitschland heen. De Roomsch-Koning, keizer Frederiks oudste zoon⁽²⁾, deed den moordenaer in den ryksban en verbeurde alle diens goederen, ontslaende des graven vasallen van hunnen eed, gebiedende dat zyne leenen zouden weêrgaen aen hen van wie hy ze gehouden had, en 's mans alloden verdeeld worden onder zyne naeste bloedverwanten, met uitsluiting zyner vrouw en kinderen⁽³⁾.

Door dit vonnis, ziet men, werd hertog Walraven mede getroffen in zyn geslacht. Daer waren er die zyne dochter Margareet beschuldigden dat zy

(1) Zie het feit omstandig verhaeld by Ernst, IV, bl. 45, vlg. - Frederik wordt als martelaer gevierd in de catholyke Kerk, op den 7 Nov. dag zyner dood.

(2) Hendrik namelyk, die in 1220 Roomsch-koning gekozen en twee jaer later gekroond was, maer die sedert tegen zyn' vader opstond en in eene gevangenis zyn leven eindigde.

(3) Zie Ernst, IV, bl. 56.

[p. 447]

de opstookster van het schelmstuk geweest was, en die ja haer' vader zelf verdachten van er deel in gehad te hebben; doch zulks blykt valsch te zyn daeruit alleen dat de hertog sedert, even als voren, in vriendschap bleef met den Roomsch-Koning, dien hy kort daerna vergezelde naer Italië. Des niet te min schynt dit alles zyne gezondheid grootelyks te hebben gekrenkt, want hy kwam haestig weêr naer huis, en stierf in den zomer van 1226⁽¹⁾. Zyn oudste zoon, reeds graef van Berg, volgde hem op in het hertogdom van Limburg⁽²⁾. Uit zynen tweeden echt liet hy dry onmondige kinderen na, Hendrik, sedert bygenaemd Blondhair, Geeraert en Catharina, welke laetste het jaer te voren verloofd was geworden aen Matthys II, hertog van Lorreynen⁽³⁾.

De heer van Valkenberg en Montjoie was door

(1) Bertholet, IV, bl. 373, stelt Walravens dood in den vasten van dat jaer; maer Ernst bewyst dat hy moet gestorven zyn in of omstreeks Juny. Zie IV, bl. 60.

(2) Zie ons vyfde Deel, bl. 295.

(3) De schryvers der Art de vérif, les dates spreken nog van eene tweede dochter, met name Richardis, later gehuwd aen Willem IV, graef van Gulik.

[p. 448]

wylen zyn' vader belast om de gravin weduwe ter zyde te staen in het bestier van hare erflanden, en een gelyktydige schryver getuigt dat de Limburgsche vorst een grooten naem verwierf door zynen yver voor de belangen welke hem toevertrouwd waren⁽¹⁾. Deze zelfde belangen werden overigens op de loffelykste wyze ter herte genomen door Ermesindis, die zelve het bewind in handen hield en, gedurende al het overige van haer leven, zich enkel bekommerde met het heil der onderdanen, en met de goede opvoeding harer kinderen. Hendrik, de oudste zoon, werd eerlang verloofd⁽²⁾ aen Margareet van Bar, dochter van graef Hendrik II⁽³⁾, die haer de kasselry van Ligny⁽⁴⁾ ten bruidschat toezeide.

(1) Zie den schryver der Gesta Trevir. Arch. in de Ampliss. Coll. IV, col. 242.

(2) Het huwelyk werd eerst gesloten in 1240. Zie Bertholet, IV, bl. 419.

(3) Deze Hendrik was de eigen zoon van wylen graef Thiebout, Ermesindis eersten gemael. Zie hiervoren, bl. 437.

(4) Ligny, eene fransche stad ruim dry mylen in 't zuidoosten van Bar-le-Duc gelegen, was de kern van een aenzienlyk domein, dat eeuwen lang in het huis van Luxemburg gebleven is. Zie de huwelyks-voorwaerde by Bertholet, IV, bl. 417-18, en de oorkonde in zyne Preuves, bl. lviij, alsmede V, bl. xiv.

[p. 449]

Ermesindis tweede zoon Geeraert werd sedert bestemd voor Mathilde van Kleef⁽¹⁾, en kreeg sedert tot zyn apanagie de heerlykheden van Durbuy, Roussy⁽²⁾ en Villance⁽³⁾, terwyl zyne zuster haren gemael den hertog van Lorreynen de stad van Diedenhoven, met wat daer van afhing, tot huwelyksgoed meêbragt⁽⁴⁾.

Ter zelver tyd dat de wyze Ermesindis aldus

(1) Deze Mathilde was eene kleindochter van Dirk IV, graef van Kleef. Hare ouders, Dirk, heer van Inslaken en Elisabeth van Leuven, trouwden eerst in 1233, zoodat het huwelyk, of liever de verloving van Geeraert met Mathilde, niet wel ondersteld kan worden voor 1240 te hebben plaets gehad. Mathildes vader stierf in 1245. Zie Butkens, I, bl. 213, en Bertholet, IV, bl. 420.

(2) Naby Diedenhoven of Thionville.

(3) In 't Noordoosten van Marville. Zie Bertholet, IV, bl. 373.

(4) Zie Bertholet, IV, bl. 372. Dit domein, als van groot belang zynde voor den erfgenaem van Luxemburg, werd in 1236 weêr ingekocht door Ermesindis en haren oudsten zoon. Zie Bertholet, IV, bl. 481, vlgg. en de oorkonde in zyne Preuves, bl. lxiv.

[p. 450]

zorgde voor de toekomst harer kinderen, was zy niet minder bekommerd met het heil harer onderdanen. Een der grootste hinderpalen, daer zoo wel als elders, was de losbandigheid en de overmoed der edellieden, gedurig in twist onder elkander, en zonder mededoogen voor den gemeenen man. Reeds had de gravin, te samen met wylen haren gemael, in 1223 eenen erfelyken Maerschalk⁽¹⁾ aengesteld, om aen het hoofd der leenmannen ten kryg te trekken⁽²⁾. Dat eigen jaer noemde zy mede eenen Grooten-Justicier, belast met uitspraek te doen over de geschillen der edelen, en de moedwilligen of geweldenaers naer verdiensten te straffen⁽³⁾; maer het was eerst na Walravens dood,

(1) Bertholet, IV, bl. 367, zegt dat de graven van Luxemburg ook eenen erfelyken standdaertdrager hadden, reeds voor het einde der twaelfde eeuw.

(2) De eerste Maerschalk was Hendrik van Daun. Aen zyn ambt werd de heerlykheid van Densburg vastgehecht. Zie de oorkonde by Bertholet, IV, bl. lij der Preuves, en de volgreeks der maerschalken van Luxemburg, aen het hoofd des zelfden Boekdeels, bl. xxviij.

(3) Zie Bertholet, V, bl. 67, en de volgreeks der Luxemburgsche Justiciers aen het hoofd van zyn vierde Deel, bl. xxx, vlgg.

[p. 451]

dat Ermesindis een Hoog-geregtshof inrigtte, samengesteld uit 's lands voornaemste baronnen die, onder het voorzitterschap van den Justicier, regt spraken in alle leenroerige zaken en over de misdryven der edellieden⁽¹⁾.

Omtrent den zelfden tyd regelde of voltooide de gravin ook haren hofstaet door het benoemen van eenen erfelyken Seneschalk, eenen Kamerling, eenen Schenker, eenen Jagt- en Hof-meester, en andere ambtenaren: zoodat voortaen de graven van Luxemburg, in 't openbaer verschynende, omringd of gevolgd waren van eenen schitterenden stoet, gelyk dan mede het getal hunneredele vasallen van dag tot dag grooter werd, het zy door uitgaef van nieuwe leenen, het zy door aenneming van allodiale goederen, welke vervolgens door de eigenaers te leen ontvangen werden van den graef, mits hulde en manschap van den eenen kant, en verzekerde bescherming van den anderen⁽²⁾.

(1) Deze regtbank hiet le Siége des Nobles, en heeft te Luxemburg blyven bestaen tot in de laetste tyden.

(2) Zie Bertholet, V, bl. 68. De zelfde schryver noemt eene menigte van edellieden die, omtrent dien tyd, door de opdragt hunner sloten of domeinen leenmannen van het grafelyk huis werden, onder anderen de graven van Salm en van Chiny. Zie daer, bl. 78-83.

[p. 452]

Aldus, ziet men, kwam, in den loop der dertiende eeuw en onder de regeering van Ermesindis, het graefschap van Luxemburg tot dien ordelyken staet, die het gelyk maekte aen de andere vorstendommen van Neder-Lotharingen. Het was dan ook tyd dat de edeldenkende vrouw in hare steden, toen al vry ontwikkeld en volkryk geworden, mede aen het willekeurig bestier van vroegeren dag een eind stelde, door het vergunnen van Keuren of stedelyke wetten, waerby de ingezetenen, naest de nauwe bepaling hunner pligten, tevens het genot kregen van eene billyke vryheid en van burgerlyke regten, welke tot dan toe in het onzekere gedobberd hadden, en ja al te dikwerf door het geweld miskend of deerlyk waren geschonden geweest.

In 1136 gaf Ermesindis een vryheids-charter aen de inwoonders van Epternach⁽¹⁾, ten einde den

(1) Men mag daeruit opmaken dat Epternach toen ter tyd, niet slechts de oudste maer ook de aenzienlykste stad van het graefschap was; maer het is moeijelyd om zeggen in welke hoedanigheid Ermesindis hier optrad om regten en vryheden aen de burgers te geven. Het blykt uit Bertelius die, toen hy zyne Historia Luxemburgensis schreef, zelf aen het hoofd van gemeld sticht stond, dat van ouds de abten van Epternach tevens de wettige heeren waren van de stad, alwaer zy eenen Baljuw hadden, schepenen aenstelden, tollen hieven, enz. Zie daer, bl. 158 en 59. Zelfs hadden de abten, van in de tyden der Otto's, regt van munt te slaen, als te zien is uit een diploom van 1023, by Bertholet, III, bl. xv der Preuves. Hoe zyn zy dan in hunne souvereine regten vervangen geworden door de graven van Luxemburg? Waerschynlyk door enkele aenmatiging, door de uitbreiding der dusgenaemde voogdy-regten, waerdoor insgelyks de graef van Henegau met der daed heer geworden is van Bergen, de hertog van Brabant heer van Nyvel, en zoo andere vorsten elders. - Zie hierna, bl. 460.

[p. 453]

vrede en de rust dier stad te verzekeren, willende dat de burgers voortaen geene andere geregtigheden of geenen anderen dienst aen de graven of gravinnen van Luxemburg zouden schuldig blyven, dan die in haren gunbrief bepaeld zyn, en die wy hier kortelyk meêdeelen.

1^o De Schepenen en burgers van Epternach zullen eenen Schoutet kiezen, die vervolgens door den graef of de gravin van Luxemburg zal aenge-

[p. 454]

steld worden⁽¹⁾, en zynen eed doen van zoo wel de regten der burgers als die des Landheers te zullen handhaven. Hy zal alle jaren vernieuwd of op de zelfde wyze ingekozen worden.

2^o De Schepenen zullen aengesteld worden volgens het oud gebruik⁽²⁾, en in de uitoefening van het regt zullen zy voortdurend die lieden te rade gaen, tot wie zy gewoon zyn zich te wenden⁽³⁾.

3^o Ieder burger van Epternach zal jaerlyks aen den graef of de gravin een hoofdgeld⁽⁴⁾ betalen

(1) In de latynsche oorkonde staet Burgenses.... eligent justiciarium. Wy vertalen dit woord door Schoutet, gelyk dezelfde ambtenaer in vele steden van ons land genoemd werd; doch wat men voor eene byzonderheid beschouwen mag is, dat te Epternach de burgers hem kozen, terwyl nagenoeg overal de vorst zelf hem aenstelde. Zie hiervoren, bl. 222, aent. 1.

(2) Men ziet dat in 1236 Epternach reeds van ouds zyn schependom had, doch waerschynlyk was dit tot dan toe zonder hoofd gebleven, versta zonder vertegenwoordiger van den Landheer. Zie boven, bl. 222, aenteek. 1.

(3) Zie hiervoren, bl. 221, en de aenteek. 1, alsmede bl. 348, aenteek. 7.

(4) In den latynschen tekst draegt het den naem van assisia, waerover zie Du Cange, I, col. 788.

[p. 455]

van twaelf deniers Luxemburgsch⁽¹⁾, namelyk zes in de octaef van Sinte-Walburgis⁽²⁾, en zes in die van Sinte-Remeeus. Voor hen die binnen den gestelden tyd dit hoofdgeld niet betaeld hebben, zal het daegs na de octaven verdubbeld worden⁽³⁾.

4^o Van alle waren, die in de stad en haren byvang verkocht worden (uitgezonderd alleen het koren) zal de verkooper twee deniers aen den graef uitkeeren voor iedere 20 stuivers welke hy er van maekt; dry hellers⁽⁴⁾ voor iedere 15 of meer tot

(1) Het charter voegt er by dat de weerde der deniers gerekend is op den voet van 26 stuivers en 8 deniers voor het mark zilvers. Heden kost het fyn zilver fr. 61, 60 het mark; derhalve staet de Luxemburgsche stuiver of solidus van 1236 gelyk met fr. 2, 31, en de denier met nagenoeg 20 centiemen. Men ziet dus dat het hoofdgeld, door die van Epternach te betalen, voor den tyd geene kleinigheid was.

(2) De feestdag van Sinte-Walburgis valt op den 25 February. Deze heilige werd zeer geëerd te Epternach. Zie Diercxens, Antverpia Christo nascens, enz. I, bl. 50.

(3) Zie ons vyfde Deel, bl. 204, aenteek. 4.

(4) De heller of hellinck was een halve denier, in het latyn obolus. En twaelf deniers maekten eenen stuiver, toen ter tyd even als nu.

[p. 456]

beneden de 20; één' denier voor 10, en een' heller voor 5 stuivers. Voor waerden beneden de 5 stuivers zal men niets betalen⁽¹⁾. Maer die in 't geheim verkoopt of het regt achter houdt zal, overtuigd zynde, boven dat regt vyf stuivers boet geven.

5^o Ieder zal, voor het verkoopen van granen, de stedelyke maten gebruiken, en de kooper zal het vyftigste deel, of twee per cent, van 't geen hy gekocht heeft aen den landheer gelden.

6^o De burgers van Epternach opgeroepen zynde door den graef of door de gravin om ten kryg te trekken, zullen de eerste acht dagen op hunne kosten moeten leven, en hunne peerden éénen dag voederen. Maer de zeven volgende dagen zullen zy voeder op het land mogen nemen. En na de acht dagen zal de graef of de gravin hen van alles voorzien, zoo lang zy in dienst blyven.

(1) Versta dat de verkooper niets zal af te geven hebben, wanneer zyne waer hem geene vyf stuivers opbrengt. Maer het Charter voegt er by dat hy, die, in den loop van het jaer, door herhaelde verkoopingen vyf stuivers of meer ontvangt, des heeren regt daer van te betalen zal hebben op den zelfden voet alsof hy het in eens ontvangen had.

[p. 457]

7^o Die op den roep van 's graven heraut of krygsbode niet te been komt zal, is hy een ruiter, 10, is hy een voetganger 5 stuivers boet betalen, ten ware hy een wettig beletsel in te brengen hadde.

8^o Iedere burger, die het doen kan, moet zich een peerd en een yzeren harnas verschaffen⁽¹⁾; de anderen volstaen met een yzeren hoed, een wambuis⁽²⁾ en eene speer, volgens verordening van Schoutet en Schepenen: alles op straf van boet als voren.

9^o De graef of gravin zal, met tusschenkomst van Schoutet en Schepenen, vier of meer burgers mogen aenstellen om bovengenoemde regten en boeten te innen, zullende hun van iedere boet zes deniers in 't gemeen uitgekeerd worden.

10^o De burgers van Epternach zullen aen den

(1) Zulks werd echter aen zyn eigen goeddunken niet overgelaten; maer de Schoutet en de Schepenen oordeelden of hy al of niet in staet was om als ruiter zich uit te rusten.

(2) In den latynschen tekst heet het wambasium. Het was eene soort van borst-rok, uitgevuld met wol, om bestand te zyn tegen de speren des vyands. Zie Du Cange op het woord gambeso, III, col. 801. Zie mede Huydecoper op Stoke, II, bl. 139.

[p. 458]

graef vyftig pond Luxemburgsch schenken, wanneer hy ridder wordt, of aen de gravin wanneer zy trouwt, maer niets wanneer zy hertrouwt. Heeft de graef kinderen, zoo zullen zy gelyke gift doen wanneer zyn oudste zoon het ridderschap ontvangt, of dat zyne oudste dochter den edit aengaet⁽¹⁾.

11^o De burgers zullen het gebruik hebben van 's graven waters, weiden en bosschen, gelyk zy dit tot heden hadden. Niemand echter zal jagen met netten, stroppen of honden, maer alleen met valken of andere roofvogels.

12^o De burgers van Epternach zullen geene grafelyke onderdanen⁽²⁾, van elders komende, in hunne vryheid⁽³⁾ ontvangen, noch onderdanen van 's graven leenmannen. Deze zullen ook geene grafelyke onderdanen in hunne domeinen toelaten; maer komt er iemand anders in de stad of in de gemeende domeinen woonen, zoo zal hy, na verloop van een jaer, daer niet meer konnen uit verwyderd worden⁽⁴⁾.

(1) Zie ons vyfde Deel, bl. 200-201, en de aenteekk.

(2) In de oorkonde staet homines, waerdoor men hier dienstbare lieden te verstaen heeft.

(3) In libertate sua. Versta in hunne stad.

(4) Zie ons vyfde Deel, bl. 200, aenteek. 1.

[p. 459]

13^o Overmids de hiervoren opgenoemde bepalingen, zullen de burgers van Epternach, wat hunne persoonen en eigendommen betreft, ten eeuwigen dage vryheid en veiligheid genieten.

Zie daer den zakelyken inhoud van den vryheidsbrief, dien Ermesindis aen Epternach verleende⁽¹⁾. Dat deelen met de gravin in alles wat de burgery kocht of verkocht, behalve het jaerlyksch hoofdgeld, en de schenkaedjen by ridderschappen en huwelyken, moge hardstootend voorkomen aen de menschen van dezen tyd: zeker is het dat het charter van 1236 de deur sloot aen velerlei misbruiken, ongeregtigheden en knevelaryen, waer de stedelingen tot dan toe hadden over te klagen gehad. Ook ziet men in de oorkonde dat de burgers zelf van Epternach de nieuwe verordeningen met de gravin beraemd en er eenpariglyk in toegestemd hadden⁽²⁾, waeruit volgt dat zy het vrybeids-charter, door Ermesindis beide zonen en door acht-en-

(1) De latynsche tekst staet by Bertholet, IV, bl. lxv der Preuves, maer hy is zoo zuiver niet als hy had kunnen en moeten zyn.

(2) Burgenses dicti assensu communi in hoc convenerunt, zegt de tekst.

[p. 460]

twintig edele getuigen bezworen, voor eene groote weldaed hielden.

Zoo vergenoegd echter was er de abt van het sticht niet meê, die al haest klagten liet hooren dat zyne heerlyke regten op de stad en de burgery volstrekt over het hoofd waren gezien. Deze klagten moeten dan ook wel gegrond, en voor dusdanig erkend zyn geweest; want reeds het volgend jaer bragt Ermesindis aen hare brieven eene groote verandering toe, verklarende door een nieuw diploom dat de profyten uit de verkochte waren voort te komen, voor de helft tusschen haer en de abtdy zullen gedeeld worden, alsmede dat de ontvangers der gelden aen den abt en de kloostergemeente, zoo wel als aen haer, gravin, hunnen eed moeten doen van de penningen getrouwelyk te zullen inzamelen, en aen beide regt hebbenden ieder zyn deel overhandigen. Daer wordt tevens besproken dat, byaldien de vergunde vryheid op eene of andere wyze kwam gebroken of ingetrokken te worden, de stad alsdan, voor zoo veel de belangen van het sticht aengaet, hersteld zal worden in denzelfden staet als waer zy zich in bevond vóór de uitveerdiging der grafelyke brieven⁽¹⁾.

(1) De oorkonde staet by Bertholet, IV, bl. lxviij der Preuves.

[p. 461]

De weldaed aen Epternach bewezen verwekte zekeren nayver by de burgers der hofstad, die eerlang hunne gravin aenmaenden om met eene dergelyke vryheid begunstigd te worden. Ermesindis toonde zich niet weigerig: ten jare 1243 schonk zy aen de ingezetenen van Luxemburg een charter, nagenoeg van den zelfden inhoud als dat van 1236, behalve dat zy daer van hare onderdanen geen jaerlyksch hoofdgeld van twaelf, maer slechts een van vier deniers eischte⁽²⁾.

Men leest van geene vryheidsbrieven door Ermesindis aen andere steden van haer graefschap verleend, waerschynlyk omdat Epternach en Luxemburg toen ter tyd de eenigste waren die, uit hoofde harer uitgebreidheid en bevolking, den naem van steden verdienden. Daer is misschien nog eene tweede reden van te geven: namelyk het schynt

(2) Bertholet, V, bl. xxv der Preuves geeft niet dan het begin en het einde van dit charter, verwyzende voor het overige naer dat van 1236. Hy zou beter gedaen hebben met de beide teksten in hun geheel op te nemen, want het is byna zeker dat zy niet volkomen van den zelfden inhoud waren.

[p. 462]

dat, reeds sedert een geruimen tyd, vele Luxemburgsche plaetsen van eenig aenzien zich voegden naer de wet van Beaumont waer, onder de volgende regeeringen, nog meer dan eens spraek van is. De dusgenoemde wet was, in 1182, door Willem van Champagne, kardinael en aertsbisschop van Rheims, vergund geworden aen de inwoonders van Beaumont, een stedeken door hem gesticht aen den linken kant der Maes, tusschen Stenay en Mouzon⁽¹⁾, en hetwelk hy begunstigde, om het des te haestiger te doen aengroeijen⁽²⁾. Deze wet bepaelt dat de plaets voor alle vreemdelingen zal open staen, behalve voor dieven en moordenaers, en dat er de inwoonders volle vryheid zullen genieten, mits zy by hunne inkomst eenen denier betalen aen den Meijer, en eenen aen de Gezworenen, die huu vervolgens huizing en land⁽³⁾ zullen bezorgen. Voorts zullen zy jaerlyks twaelf deniers aen den kerkvoogd te betalen hebben, zes te Kersmis en zes te Sint Jan; maer voor het koopen of verkoopen zal men hun niets vragen. Daerentegen zullen zy van ieder

(1) Zie hiervoren, bl. 43, aenteek. 2.

(2) Zie Bertholet, V, bl. 96.

(3) By Bertholet heet het terre et masure.

[p. 463]

maeisel hunner weide vier deniers aen den heer geven, alsmede twee schooven van de twaelf in de bebouwde gronden, en twee van de veertien in de ontgonnen landen⁽¹⁾. Zy zullen bakken in den bandoven⁽²⁾, en van vier-en-twintig brooden een uitkeeren, even als een mud koren van de twintig die zy op den bandmolen te malen dragen. De waters en de bosschen zullen ten gebruike zyn van

(1) Men hiet dat novalia, versta landen die onbebouwd of nog niet lang bebouwd waren. En zie daer den oorsprong der heerlyke tienden, waer heden zoo vele halfweters of domkoppen tegen schreeuwen, zonder zelfs te vermoeden dat de menschen der twaelfde eeuw zich mogten gelukkig achten op zulke voorwaerden aen huis en erf te geraken, die zy niet koopen konden. Op gelyke wyze kregen zy mede van kloosters en abtdyen, even als van de vorsten, braekof bouwlanden, mits het tiende der vruchten aen den uitgever af te leveren. Dat tiende-regt werd, met verloop van tyd, aen anderen geschonken, verkocht, te leen gegeven, of voor bewezen diensten afgestaen, maer hield daerom niet op billyk en wettig te zyn. Het werd sedert afgeschaft, en zou thans zonder onregt niet meer kunnen hersteld worden, omdat niet alleen de staet der maetschappy, maer ook de aert der eigendommen geheel veranderd is.

(2) Zie hiervoren, bl. 164, aenteek. 5.

[p. 464]

iedereen, gelyk ook iedereen zyne erfenissen zal mogen vervreemden, mits de kooper en de verkooper eenen denier betalen, de een aen den Meijer, de andere aen de Gezworenen.

Het overige der wet van Beaumont, die vry wydloopig is, bestaet uit boeten en strafbepalingen voor vechteryen, verwondingen, scheldwoorden, diefstallen, huisbraek, beschadiging van akkers, tuinen of wyngaerden, enz. waerby, in vele gevallen, de aenklager en de beschuldigde hunne zaek te bewyzen hebben door de waterproef of het tweegevecht; want in 1182 meende men nog tot den blyk der waerheid niet te kunnen komen, zonder behulp van het godsgeregt⁽¹⁾.

Dusdanig was de vermaerde wet van Beaumont⁽²⁾, waer de burgeryen der opkomende steden van Luxemburg om smeekten, en die zy van hare graven of byzondere heeren met vreugd en dankbaerheid ontvingen. Geen wonder. Hoe gebrekkelyk in haer zelve, was zy toch een soort van rigtsnoer te

(1) Zie over dat alles ons derde Deel, bl. 274, vlgg.

(2) Men vindt ze in haer geheel by Bertholet, V, bl. 336, vlgg. maer de schryver heeft er den latynschen tekst niet van meêgedeeld.

[p. 465]

midden der algemeene wanorde, een waerborg voor de openbare rust en veiligheid, eene tuchtroede en een breidel voor de zedelyke woestheid, eene toenadering tot die maetschappelyke geregeldheid welke het zoo veel tyd en zoo veel moeite gekost heeft in de Europesche Staten daer te stellen. Het is zelfs hoogst waerschynlyk dat de vryheidsbrieven, in 1236 en 1243 aen de twee voornaemste steden van Luxemburg vergund, geene strafbepalingen inhouden, omdat men toen daer ook de wet van Beaumont volgde, en die nog door niets beters wist te vervangen.

De yver van vrouw Ermesindis voor het heil harer onderdanen ging gepaerd met eenen niet minderen yver tot bevordering en luister van den godsdienst. Reeds in het leven haers gemaels had zy aenzienlyke giften gedaen aen de kerk van Kameryk⁽¹⁾ en aen de abtdy van Munster⁽²⁾. Maer het was vooral na Walravens dood, dat de vrome vorstin zich beroemd maekte door hare goede wer-

(1) Zie Bertholet, IV, bl. 325, en de oorkonde in zyne Preuves, bl. xlvj.

(2) Zie daer, bl. 326, en xlviij.

[p. 466]

ken. In 1231 bevestigdezy het pas genoemd klooster in het bewind der scholen van hare hoofdstad⁽¹⁾. Omtrent den zelfden tyd voltooide Ermesindis de stichting der abtdy van Clairfontaine⁽²⁾, waer zy sedert jaren aen werkte⁽³⁾. In of omstreeks 1234 stichtte zy op eene hoogte naby de stad Luxemburg de dusgenaemde abtdy van den H. Geest voor boetveerdige dochters, die eenige jaren later, met verlof van Paus Urbanus IV den regel der heilige Clara aenveerdden⁽⁴⁾. Voorts werkte zy edelmoediglyk meê aen het stichten der abtdyen van Bonnevoie⁽⁵⁾

(1) Zie het bewys by Bertholet, IV, bl. lix.

(2) Clairefontaine, in 't Latyn Clarus Fons, was eene vrouwen-abtdy der orde van den H. Bernardus, waer heden nog overblyfsels van bestaen, een half uer gaens in 't zuidoosten van Arlon.

(3) Zie Bertholet, IV, bl. 425, vlgg. De schryver geeft de volgreeks der abtdissen van het sticht in zyn vyfde Deel, bl. ij der Preuves.

(4) Zie Bertholet, IV, bl. 432, en de lyst der abtdissen, V, bl. iv. Die klooster-gemeente werd ten jare 1684, na het innemen van Luxemburg door de Franschen, verplaetst in de stad zelf.

(5) Andere vrouwen-abtdy der orde van Sint Bernardus, in de buert van Luxemburg, omstreeks 1200 gesticht, en sedert verrykt door Ermesindis en hare kinderen. Zie Bertholet, IV, bl. 429, vlgg. en 458. De lyst der abtdissen, V, bl. j der Preuves.

[p. 467]

en Differtange⁽¹⁾, der Prioryen van Marienthal⁽²⁾ en van Houffalize⁽³⁾, en begunstigde met giften andere kloosters of hospitalen, even nuttig voor het volk als voor de uitbreiding van den godsdienst.

Alle deze gestichten, naest vele andere, waren nog eens het voorwerp van Ermesindis milddadigheid by de schikkingen van haren uitersten wil, beschreven daegs na den Zondag Esto mihi van het jaer 1246⁽⁴⁾. De abtdy van Clairfontaine werd eerst

(1) Mede eene vrouwen-abtdy van Bernardinen beoosten Longwy, gesticht in 1235 door den heer van Souleuvre in de zelfde buert. Zie Bertholet, IV, bl. 437, en de oorkonden, bl. lxj, vlgg. Zie de abtdissen, V, bl. vij.

(2) De heer van Mersch stichtte, in 1237, niet verre van dat stedeken het vrouwen-klooster van Marienthal, met de toestemming van Ermesindis. Zie Bertholet, V, bl. 1 vlgg. en de oorkonden, bk ix, vlgg.

(3) Naem van een stedeken benoorden Bastogne, alwaer de heer der plaets, in 1236, eene Priory van reguliere kanoniken stichtte, onder de medewerking van vrouw Ermesindis. Zie Bertholet, IV, bl. 450.

(4) Dat is Maendags na Quinquagesima, of den 11 February 1246, dus 1247 volgens den nieuwen styl. In het bisdom van Trier begon men het jaer den 25 Meert.

[p. 468]

gedacht. De gravin vermaekte aen dat geliefkoosd sticht geheel hare stoetery⁽¹⁾ bestaende uit vieren-zestig peerden en negen veulens, met de schapen van vier harer beste stallen⁽²⁾. Voorts twee ploegspannen⁽³⁾, veertig mudden tarwe, en veertig pond Luxemburgsche deniers⁽⁴⁾, om besteed te worden tot het voltrekken der gebouwen. Daerby geeft zy nog vele goederen en erfelyke tienden aen het zelfde sticht, tot onderhoud der gemeente, naest het regt van het noodige brandhout te rapen of te krygen uit de grafelyke bosschen. Vervolgens beroept de vorstin alle hare gewoone beambten, van de edelvrouwen en de hofjonkers af, tot den kapellaen, de kamenieren, de Archiers, de Valkeniers en de bedienden van lageren rang, aen den

(1) In 't Fransch haras.

(2) De latynsche tekst luidt: omnes oves quatuor ovilium meliorum. Men ziet hoe aertsvaderlyk het leven der vorsten in dien tyd nog was.

(3) Boves et equos ad duo aratra.

(4) In 't Latyn quadraginta libras Lucelburgensium denariorum. Door een pond deniers verstond men gewoonlyk twaelf oncen zilvers van zulke munt waervan er 20 deniers in eene once gaen. Zie Du Cange, IV, col. 184. Zie mede Ghesquière, Mémoire, enz. bl. 67-68.

[p. 469]

minste van welke zy eene gift doet van zestig stuivers of solidi, latende overigens aen de vier uitvoerders van haer Testament de magt van daer wyzigingen aen toe te brengen, volgens dat zy gezamentlyk en na ryp beraed zouden goed vinden⁽¹⁾.

Ermesindis stierf den 17 February 1246⁽²⁾, beweend van groot en klein, en werd plegtiglyk begraven in de abtdy van Clairfontaine⁽³⁾.

(1) Zie Bertholet, V, bl, 71, vlgg. en de latynsche oorkonde, bl. xxix der Preuves.

(2) Of, naer den nieuwen styl, 1247. Bertholet, V, bl. 75, stelt den sterfdag der gravin op den 9 Mei; maer bl. 77 haelt hy een grafschrift aen, volgens hetwelk zy overleed op den zondag Invocavit me, zynde de eerste van den vasten, die in 1247 viel op den 17 Feb. En dat dit het waer datum is, bewyst Ernst, Hist. du Limbourg, IV, bl. 75.

(3) Zie Bertholet, V, bl. 75.