Vaderlandsche historie. Deel 7

[p. 219]

Zesde hoofdstuk.

namen onder het huis van vlaenderen. - twist tusschen de kerk van sint albaen en het schependom van namen. - graef wyt vertrekt ten kruistogt. - zyne wederkomst. - de koe-kryg. - wyt erft het graefschap van vlaenderen. - hofstaet van namen. - poogingen om 's lands grenzen aen te ronden. - moeijelykheden met de naemsche wethouders. - oproer te namen. - wyts vonnissen en straffen. - afstand van het graefschap aen jan van vlaenderen.

1264-1297.

Het huwelyk van Wyt van Dampierre met Isabelle van Luxemburg opent een nieuw tydperk voor Namen. Dit land, alhoewel het niet bestemd was om naest Vlaenderen onder hetzelfde hoofd te blyven, kwam echter in nauwe betrekking met dat groote en ryke graefschap, en moest daer noodwendig voordeel uit trekken door de verdere uitbreiding van zynen koophandel, even als door de vermeerdering van aenzien welke het by de naburen kreeg, nu het toebehoorde aen zoo magtig een huis als dat van Vlaenderen.

[p. 220]

Nadat Wyt de hulde zyner nieuwe onderdanen had ontvangen, en orde gesteld op 's lands bestier, vergezelde hy zyne jonge gemalin naer het hof van vrouw Margareet, met wie zy kennis had te maken, zoo wel als met heel het grafelyk gezin en met den Vlaemschen adel.

Deze begon zich weldra te bereiden tot eenen nieuwen kruistogt, door koning Lodewyk IX alom aengekondigd, en waer graef Wyt met zyne talryke ridderschap deel moest aen nemen. Voor zyn vertrek kwam hy echter nog naer Namen om een geschil te slechten, dat ontstaen was tusschen de kanoniken van Sint Albaen en de schepenen der stad. Het kapittel had ook zyne schepenen, ten getalle van zeven, met eenen Meijer tot voorzitter, welke, sedert de tyden van graef Adelbert II⁽¹⁾, regt spraken niet alleen over de supposten der kerk, maer tevens over al de burgers die op kerkengrond woonden. Dit privilegie was in 1159 nog bevestigd geworden door graef Hendrik den Blinde⁽²⁾, en de Naemsche wethouderschap loochende zulks niet;

(1) Zie hiervoren, bl. 36, aenteek. 1.

(2) Zie hierboven, bl. 92, aenteek, 3, en de oorkonde by Galliot, V, bl. 344.

[p. 221]

maer zy beweerde dat de schepenen van Sint Albaen by die der stad om raed moesten gaen⁽¹⁾, en dat de burgers van het vonnis der eersten zich mogten beroepen op dat der anderen. Dit geschil, met woorden aengevangen tusschen de belanghebbenden, was allengskens tot de burgery overgegaen, en had aenleiding gegeven tot dadelykheden die grootelyks deden vreezen voor den openbaren vrede. Om er dan een eind aen te stellen, en verdere onheilen gedurende zyne afwezigheid voor te komen, beval de graef dat de beide partyen hem hunne bezwaren en bewyzen onder het oog zouden brengen, zullende hy, na ryp onderzoek met zyne raedslie-

(1) Met andere woorden, het stedelyk schependom wilde tot hoofd zyn over dat van Sint Albaen. Zoo erkenden veelal de Dekens en Gezworenen der ambachten, welke in de middeleeuwsche steden hunne byzondere regtbank hadden, de schepenbank tot hoofd: het is te zeggen dat de gewoone regters der ambachten, in moeijelyke gevallen, by de regters der stad om raed en licht gingen, en dat deze door een hoofd-vonnis het vonnis der andere konden te niet doen. Zoo strekte het schependom van grootere steden tot hoofd van dat der kleinere; zoo mogt men zich te Mechelen beroepen van eene uitspraek der stedelyke schepenbank op het oordeel der Luiksche schepenen, enz.

[p. 222]

den over de zaek uitspraek doen. De schepenen van wederzyde gehoorzaemden, vooraf belovende zich aen 's graven vonnis te zullen onderwerpen. Dit kwam eindelyk uit den 3 Maert 1270: de graef, om alle jaloersheid te weren, besliste op eene wyze waer tevens zyn eigen gezag by won; namelyk hy verklaerde dat de schepenen of regtsprekers van Sint Albaen, wanneer zy raed noodig hadden, niet tot den Meijer⁽¹⁾ of de wethouderschap der stad hunnen toevlugt zouden te nemen hebben, maer tot hem zelf, als heer des lands of, zoo hy in persoon daer ter plaetse niet was, tol zynen stedehouder den Baljuw van Namen⁽²⁾. Op gelyke wyze

(1) Versta den Meijer van Namen, die by de regtbank der schepenen den graef vertegenwoordigde, en hun voorzitter was. De Meijers, elders Schouten, Ammans of Baljuws geheeten, hoewel zy dikwerf voorkomen onder den naem van Regters, waren dat eigentlyk niet; maer zonder hen was de stad, als men zeide, regteloos, en kon er geene vierschaer gespannen worden. Zie Kluit, Hollandsche Staatsregering, IV, bl. 133, vlgg.

(2) Versta des graven Groot-Baljuw, die, by afwezigheid, zyne plaets verving, en door geheel het land gezag had. In latere tyden was de Baljuw zoo veel als de stadhouder of de gouverneur der provincie Namen. Zie de volgreeks dier ambtenaren by de Marne, bl. 308, in de aenteekening, voor een deel getrokken uit Gramaye, Antiquitates Namurcenses, bl. 44. Zie mede Galliot, III, bl. 313, vlgg.

[p. 223]

zou men moeten te werk gaen, in geval van beroep op hooger vonnis⁽¹⁾.

In het begin van July vertrok de graef met zynen koninklyken leenheer ter kruisvaert; maer deze werd by haren aenvang op de deerlykste wyze onderbroken door de toevallige en vroegtydige dood van den heiligen Lodewyk, die den 25 Augusty 1270 aen de pestkoorts stierf. De togt werd, 't is waer, na eene korte tusschenpoos voortgezet, doch eindigde zeer ongelukkiglyk voor de Christenen en was de laetste die, tot verlossing van 's Heilands Graf uit de handen der ongeloovigen, ondernomen werd.

Graef Wyt had de kruisvaerders op hunnen verderen togt niet gevolgd, maer was naer Vlaenderen weêrgekeerd en vervolgens te Namen gekomen, alwaer hy eerlang verwikkeld werd in eenen twist die, enkel gekend onder den spotnaem van Koe-Kryg, nauwelyks melding zou verdienen, zoo nie-

(1) De oorkonde staet by Miraeus, I, bl. 318, alsmede by Galliot, VI, bl. 33.

[p. 224]

tig en ongerymd was zyne oorzaek, indien hy niet de grootste onheilen hadde voortgebragt, en tevens een treffend bewys opleverde zoo van de woestheid der middeleeuwsche zeden, als van den moedwil der edellieden van dien tyd. Wyt had een steek- of ridderspel doen aenzeggen om te Andenne, op de palen van het graefschap gelyk het veelal de gewoonte was, gehouden te worden, in den zomer van 1274. Eene menigte van baronnen uit de omstreek begaven zich derwaert om hunnen moed en hunne behendigheid te doen blyken. Naest hen verschenen daer dan ook vele nieuwsgierigen, en anderen die met vee en eetwaer naer de plaets kwamen, rekenende op een groot vertier⁽¹⁾.

Onder deze laetsten was een landman van Jallet⁽²⁾ die, korte dagen te voren, aen de kanten van

(1) Des te meer, indien het, gelyk Bouille wil, Histoire de la ville et pays de Liége, I, bl. 298, tevens jaermarkt was te Andenne. Wy meenen zelfs dat Zantfliet, een schryver der vyftiende eeuw, de eerste is die van het ridderspel gesproken heeft: althans de gelyktydige Hocsem, by Chapeauv. II, bl. 308, maekt daer geen gewag van, zoo min als Joannes Presbyter, het Chron. Gemblacense, of het Magnum Chron. Belg. aldaer beroepen, bl. 309.

(2) Een dorp behoorende tot de heerlykheid van Gosne, een paer mylen in 't zuidoosten van Andenne. Zie Galliot, IV, bl. 162-63.

[p. 225]

Ciney eene koe had gestolen, welke hy te Andenne ter markt bragt; maer de eigenaer, daer insgelyks heen gekomen, zyn rund erkend hebbende, klaegde den dief aen by heer Jan van Halloy⁽¹⁾, Baljuw van Condrost. Deze mogt den boer niet aenhouden, dewyl hy te Andenne niets te zeggen had; maer hy wist den dader zyne schuld te doen belyden, en hem over te halen om het gestolen dier naer Ciney weêr te brengen, indien hy wilde ongestraft blyven. De onvoorzigtige landman liep aldus den wolf in den muil, want hy was zoo haest niet binnen het grondgebied des baljuws, of deze deed hem opknoopen⁽²⁾.

Meer fatsoen maekte men toen ter tyd niet voor eenen armen landzaet. Maer nu achtte zich de baron van Gosne verkort in zyne heerlyke regten, en ging wraek oefenen op den grond van Ciney: gelyk, op zyne beurt, de Baljuw met manschap afkwam naer Jallet, dat hy in asch legde. Zoo raekte

(1) Naem van een dorp in 't Noordwesten van Ciney.

(2) Zie Zantfliet, in de Ampliss. Coll. V, col. 114-115. - Zie mede De Marne, bl. 274.

[p. 226]

het spel aen den gang. Weldra trok de Naemsche baron zyne twee broeders, de heeren Hendrik van Beaufort⁽¹⁾ en Rykhart van Falais⁽²⁾, alsmede zyne neven de heeren van Celle⁽³⁾ en van Spontin⁽⁴⁾ in den twist, en deze overvielen met verzamelde magt het land van Condrost, dat te vuer en te zweerd verwoest werd.

Dit was ja olie in 't vuer gegoten, want wraek verwekte immer wederwraek. Trouwens, die van Hooi ziende hoe deerlyk de naburige dorpen gehavend waren, gingen klagten doen by hunnen landvorst den bisschop van Luik, Jan van Edinghen, onlangs door den paus Gregorius X genoemd om Hendrik van Gelder te vervangen⁽⁵⁾. De nieuwe

(1) De heerlykheid van Beaufort, met een aenzienlyk burgslot, lag in het Baljuwschap van Samson. Zie Galliot, III, bl. 299, en IV, bl. 4. Zie mede Reiffenbergs Monuments, I, bl. xxxj.

(2) Naby de Mehaigne, in 't zuidoosten van Avennes.

(3) Waerschynlyk het Celle, in 't zuidoosten van Dinant.

(4) Andere heerlykheid aen het huis van Beaufort toebehoorende, met een burgslot op de Boucq, in 't Noordwesten van Ciney. Zie Galliot, IV, bl. 160, en III, bl. 300.

(5) Jan van Edinghen, te voren bisschop van Doornik, werd in het Concilie van Lyons, dat hy bywoonde, door den Paus naer Luik verplaetst, en deed daer zynen intrede daegs voor Allerheiligen 1274. Zie Fisen, II, bl. 20.

[p. 227]

kerkvoogd, een zeer wys en zachtmoedig man, verre van de wapens op te vatten of den kryg aen te raden, sprak daerentegen woorden van vrede en van verzoening. Doch zulks stond die van Hooi niet aen, zoo min als het Luiksche volk dat, op het eerste verhael van hetgeen er geschied was, aenstonds vuer gevat had, en sedert lang niet meer gewoon was naer bisschoppelyken raed te luisteren, wanneer deze met hunnen zin niet overeen kwam. Wat gebeurt er dan? De Luikenaers noemen eenen Mambour⁽¹⁾, deze roept van alle kanten 's lands Meijers en Baljuws op, en geeft hun bevel van zonder uitstel de vasallen der kerk te wapenen,

(1) Men gaf dien naem of titel aen hem die, by het openstaen van den Luikschen Stoel, of gedurende des bisschops afwezigheid, het land bestierde. Maer in omstandigheden als deze, waer 't volk het met den kerkvoogd niet eens was, en vooral wanneer het op kryg voeren aenkwam, werd er meer dan eens een Mambour genoemd, even alsof de Staet zonder hoofd was. Zie de Villenfagne. Recherches sur l'Histoire de Liége, enz. I, bl. 349, vlgg.

[p. 228]

om op den eersten klokslag gereed te zyn tot den kryg.

De winter naderde⁽¹⁾, doch zulks kon den volksdrift niet verkoelen of tegenhouden: neen, die van Hooi, met den Mambour aen hun hoofd, verwoestten een landhuis dat daer in de buert⁽²⁾ toebehoorde aen heer Jan van Gosne, en vielen vervolgens op dit dorp zelf, waer zy het kasteel in brand staken en de akkers vernielden. Alsdan lag Falais aen de beurt, werwaerts de Luikenaers trokken met den Baljuw van Haspengau, en er het beleg om sloegen den 13 January 1275⁽³⁾. Om dit lang uit

(1) Volgens Fisen werd de Mambour gekozen den 7 October.

(2) In den moeras van Tihange, zegt Bouille, derhalve in 't Noordoosten van Hooi, en niet ver van deze stad.

(3) Fisen, II, bl. 21, heeft van boven het jaertal 1276; maer alle de Luiksche geschiedschryvers, door Butkens gevolgd, stellen deze krygsfeiten in 1275, en vroeger kunnen zy zeker geene plaets hebben gehad, dewyl Jan van Edinghen slechts het jaer te voren bisschop van Luik werd. Wy hebben daerom het begin van dezen kryg tot het jaer 1274 gebragt, tegen de opgave van De Marne die hem doet aenvangen in 1273. Trouwens het is niet waerschynlyk dat er een geheel jaer zou verloopen zyn tusschen de eerste vyandlykheden en de ondernemingen der Luikenaers.

[p. 229]

te houden was het slot niet sterk genoeg, weshalve Rykhart er de verdediging van overliet aen eenige trouwe vasallen, terwyl hy met zynen zoon en een twintigtal ridders naer Namen zou gaen hulp vragen. Ongelukkiglyk hy werd onder wege door de Luikenaers verrast en bleef, in een kort gevecht, dood met twaelf zyner gezellen. De zoon echter ontkwam het gevaer. Deze nam thans zynen toevlugt tot hertog Jan I van Brabant, wien hy met de oogen vol tranen om bescherming bad, dragende hem tevens geheel zyne erfenis op, om die voortaen van Brabant te leen te houden⁽¹⁾. Hertog Jan had medelyden met den jongen edelman; hy rukte in der haest eene krygsbende byeen, trok naer Falais, dat hy ontzette, en woedde daer nog wat uit op den Luikschen bodem⁽²⁾.

Terwyl dit gebeurde, waren die van Hooi bezig met het burgslot van Beaufort aen te randen, maer

(1) Falais was tot dan een Luiksch leen geweest, zynde gelegen in het voormalig graefschap van Moha, dat tot de kerk van Luik behoorde. Zie ons vyfde Deel, bl. 170, vlgg.

(2) Zie Fisen, II, bl. 21.

[p. 230]

deden er verloren arbeid, en moesten eerlang hun opzet laten steken, vooral toen zy vernamen dat, op zyne beurt, graef Wyt naer de wapens greep om zynen leenman ter hulp te snellen⁽¹⁾.

Nu, ziet men, waren het geene byzondere heeren meer die, om een gestolen rund, elkander in 't hair vlogen: neen de vorsten zelf mengden zich thans aen het spel, en zoo werd het kryg in 't groot. Weldra verbond zich graef Wyt met den hertog van Brabant⁽²⁾; zyn zwager Hendrik van Luxemburg⁽³⁾ maekte ook gereedschap om meê te doen, en zelfs Margareet van Vlaenderen zond manschap aen haren zoon, alsof er vyandlyke legers te bevechten of landen te veroveren waren⁽⁴⁾.

(1) Hendrik van Beaufort had in 1273, alle zyne alloden aen graef Wyt opgedragen, om die van Namen te leen te nemen. De oorkonde staet in Reiffenbergs Monuments, I, bl. 160.

(2) Jan I was in 1273 getrouwd met graef Wyts eigen dochter Margareet van Vlaenderen. Zie ons vyfde Deel, bl. 275.

(3) Hendrik III, broeder van Wyts gemalin, was het jaer te voren op zyn vader gevolgd in het graefschap van Luxemburg.

(4) Zie Fisen, II, bl. 21.

[p. 231]

Doch neen, daer waren slechts landen te verwoesten. Reeds hadden, in 't begin van den vasten, die van Hooi en uit Condrost het naestgelegen Naemsche afgeloopen, toen Wyt met groote krygsmagt⁽¹⁾ naer Haspengau trok. De Luikenaers, die ook van hunnen kant alles wat wapens dragen kon, hadden opgeroepen⁽²⁾, verwachtten den vyand elders, namelyk in de omstreek van Hooi. Wanneer zy dan hoorden dat hy te Marneffe⁽³⁾ was, gereed de Mehaigne over te gaen, haestten zy zich derwaert om hem tegen te houden. Te Wange⁽⁴⁾ ontmoetten zy reeds de achterwacht; maer bisschop Jan, die zelf aen hun hoofd was, dorst de krygskans niet wagen, en week voor de overmagt terug naer Hooi. Alsdan zette graef Wyt ongestoord de rivier over, en drong

(1) Butkens, I, bl. 288, zegt dat daer ook Brabantsche krygsbenden by waren.

(2) Fisen, loc. cit. geeft echter te verstaen dat de overheden van onderscheidene Luiksche steden geene manschap op de been bragten, en wil dat zy door den graef van Namen heimelyk omgekocht waren.

(3) Een Luiksch dorp, bezuiden Falais, op den regten boord der Mehaigne.

(4) Wange of Wanze ligt ongeveer eene myl benoorden Hooi.

[p. 232]

door tot Warnant⁽¹⁾, waer hy dry dagen stil hield, den tyd gebruikende om het kasteel in kolen te leggen, met alles wat er omtrent stond⁽²⁾.

Nagenoeg ter zelver tyd was de graef van Luxemburg in Condrost gevallen. Daer insgelyks werd alles, huizen en dorpen, aen het vuer prys gegeven tot aen Ciney, waer men 't beleg om sloeg, of liever dat men insloot, want het stedeken had niet dan ligte poorten en was overigens niet versterkt dan door staketsels. 't Is waer, de bisschop van Luik had in tyds zynen Maerschalk met krygsvolk daer heen gezonden, en de hulpbende raekte er zelfs binnen; maer het zy verraed, het zy onmagt, den volgenden nacht ruimde zy weêr de plaets, welke alsdan zonder veel moeite ingenomen, uitgeplonderd en in brand gestoken werd⁽³⁾.

Men denke echter niet dat alles voor de Luike-

(1) Warnant ligt in 't oosten van Marneffe, aen den anderen kant der Mehaigne.

(2) Zie Fisen, II, bl. 21.

(3) Zie Fisen, bl. 22. De verwoesting van Ciney komt by den gelyktydigen Hocsem voor (zie Chapeauv. II, bl. 308) op den 18^den April 1276, zoodat misschien de aenvang van dezen kryg niet in 1274, maer een geheel jaer later moet gesteld worden.

[p. 233]

naers alleen verlies was, en dat deze op hunne beurt geene verwoestingen aenrigtten in de vyandlyke streken. Neen, terwyl graef Wyts schoonbroeder met het zweerd en de pektoorts Condrost afliep, rukte er achter hem eene sterke Luiksche bende in het land van Luxemburg, en blaekte daer meer dan dertig dorpen of gehuchten, buiten de Proostdy van Poilvache, die mede veel te lyden had. Ter zelver tyd deed een andere krygsdrom, aen de westzyde van het bisdom, op Brabantschen bodem, tot naby Thienen toe zoo veel kwaed als hy kon. Eindelyk die van Dinant, opgeleid door den voogd hunner kerk, heer Jakob van Rochefort, stortten op het Naemsche met geene mindere woede⁽¹⁾.

Graef Wyt zond tegen hen, aen de kanten van Spontin, den heer van Dave⁽²⁾, die ze werkelyk deinzen deed, maer al te onvoorzigtig was in het achtervolgen der plonderaers. Deze, vreezende verplet te worden, of misschien uit enkelen krygslist, keerden ylings terug naer Dinant, en de Namenaers zaten hun zoo kort op de hielen, dat velen geza-

(1) Zie Fisen, loc. cit.

(2) Naem van een dorp, toen ter tyd eene groote heerlykheid bezuiden Namen. Zie Galliot, III, bl. 347, vlgg.

[p. 234]

mentlyk met de vlugtelingen binnen de stad kwamen. Daer vonden zy de dood; want zonder bedacht te wezen om zich meester te maken van de poort, drongen zy roekeloos door in de straten, terwyl achter hen eenige burgerlieden op eens de egge⁽¹⁾ lieten vallen, houdende aldus den grooten hoop buiten, en omtrent de tachtig man gevangen. Onder deze telde men den heer van Dave zelf, die, even als alle de anderen, onmeêdoogend aen het zweerd geofferd werd⁽²⁾.

Aldus haelden, beurt om beurt, de twistende partyen hun hart op in baldadigheden, in moord en brand. Daer waren reeds vele duizende levens verspeeld⁽³⁾, en misschien nog een grooter getal

(1) In 't Fransch herse, soort van yzeren rooster, aen eene egge gelyk, dien men in twee diepe groeven voor de stadspoorten liet nedervallen, inzonderheid om deze tegen het vuer te beschermen. Zie Daniel, Hist. de la milice française, I, bl. 431.

(2) Zie Hocsem by Chapeauville, II, bl. 309, of Fisen, II, bl. 21.

(3) De Marne, bl. 277, zegt meer dan vyftien duizend, terwyl de Luiksche kronyken, volgens de getuigenis van Bouille (I, bl. 299 in margine), van dertig duizend spreken. Maer dat is, gelyk altyd, grootspraek.

[p. 235]

ongelukkige landzaten in den grond geholpen, beroofd van have en goed, door het neêrblaken van zoo menige dorpen, en het vernielen van geheele gauen. In 't eind, wanneer van beide kanten de verliezen en de schade nagenoeg tegeneen opwogen, werd men wederzyds het worstelen moede, en dan trad er gewoonlyk een middelaer tusschen, om het krakeel uit te maken. Dit mael was het de koning van Frankryk Philip de Stoute, die tot scheidsman gekozen werd en, na kwanswys de zaek onderzocht te hebben, het alledaegsch vonnis van roof tegen roof, brand tegen brand uitbragt: het is te zeggen dat ieder zich de beproefde onheilen moest getroosten, en malkander den kus van vrede geven. Daer werd tevens by besproken dat de baronnen, die zich aen de hulde des Luikschen kerkvoogds onttrokken hadden, van hem op nieuw hunne leenen zouden verheffen. Hier kwam echter niets van: neen, de heeren uit het huis van Beaufort bleven voortaen leenmannen van Namen⁽¹⁾, wat er ook sedert de bisschoppen van Luik tegen inbragten⁽²⁾.

(1) Alleen het slot of de heerlykheid van Falais keerde later weêr tot Luik. Zie Bouille, loc. cit.

(2) Zie De Marne, bl. 278, en Galliot, I, bl. 334, vlgg.

[p. 236]

Zoo had dan ten minste graef Wyt iets gewonnen by dien rampzaligen Koe-Kryg. Hy deed kort daerna nog eene andere aenwinst: namelyk zyn zwager, graef Hendrik van Luxemburg droeg hem het slot en het dorp van Poilvache op (met nagenoeg al hetgeen krachtens den vrede van Dinant⁽¹⁾ aen Hendriks grootmoeder Ermesindis was afgestaen), om dat in het vervolg van den Naemschen vorst en diens nakomelingen te leen te houden, of zelfs het hun in vollen eigendom over te laten, byaldien zy kryg te voeren hadden, of zich in eene andere noodwendigheid bevonden⁽²⁾.

Daer bleef den graef van Namen nog veel te doen, om de vervallen welvaert zyner onderdanen te herstellen, toen op het einde van 1279 zyne moeder Margareet te sterven kwam⁽³⁾, en hy derhalve in het volle bezit van Vlaenderen trad. Deze groote erfenis maekte hem tot een' der magtigste

(1) Zie hiervoren, bl. 150.

(2) De oorkonde staet in Reiffenbergs Monuments, I, bl. 18-20.

(3) Namelyk den 10 February 1279 of, volgens den nieuwen styl, die het jaer met den 1^sten January begint, 1280. Zie ons zesde Deel, bl. 190.

[p. 237]

vorsten van zynen tyd, maer ongelukkiglyk zy haelde hem tevens zoo veel moeijelykheden op den hals, dat de man niet wist waer eerst de handen aen te steken, en zeker meer dan gewoone talenten hadde dienen te hebben, om er door te geraken.

Nauwelyks had my de teugels der regeering aengevat, of hy raekte in twist met de voornaemste steden van Vlaenderen, gelyk wy in ons vierde Deel breedvoerig verhaeld hebben⁽¹⁾. By deze zwarigheid kwam nog eene andere, de heerschzucht des graven van Henegau, die hemel en aerde roerde om de landen van Aelst en van Waes, met de Vier-Ambachten, kortom geheel Ryks-Vlaenderen, onder zyne magt te krygen. Hy bereikte, 't is waer, zyn doel niet, maer de worsteling duerde jaren en jaren⁽²⁾, en kostte graef Wyt moeite genoeg. Maer de grootste van alle diens beslommeringen kwam van den kant der Fransche kroon. Sedert lang hadden de koningen begerige oogen geslagen op het ryke graefschap van Vlaenderen, en Philip de Schoone, stouter en happiger dan een

(1) Zie daer, bl. 442, vlgg.

(2) Zie er de voornaemste feiten en omstandigheden van in ons zesde Deel, bl. 194-212.

[p. 238]

zyner voorgangers, nam alle middelen te baet om de Staten zyns leenmans aen het koninkryk te vereenigen⁽¹⁾. Dat alles maekte dat graef Wyt nagenoeg half zyn leven in de uiterste bekommernis doorbragt, en weinig of geenen tyd had om zich met de belangen van Namen ernstig op te houden. Het eenigste byna wat wy hem daer zien doen, was dat hy door dusgenoemde geld- of beursleenen⁽²⁾ de vermogendste edellieden en naburige baronnen aen zyn stamhuis verbond, door de verpligting welke zy aennamen van hem, voor zekere jaerwedde, met een bepaeld getal van gewapende mannen, en veelal voor eenen bepaelden tyd, te dienen, het zy tegen den graef van Henegau, het zy tegen den koning van Frankryk, of tegen zyne vyanden in het algemeen, doch voornamelyk tot verdediging van het Naemsche graefschap⁽³⁾.

(1) Zie dat mede wydloopig verhandeld in ons vierde Deel, bl. 454, vlgg.

(2) In het Fransch fiefs de Bourse. Zie daer meer van by Du Cange, op het woord Feudum bursae of Camerae, III, col. 437-38.

(3) Zie by De Marne, bl. 305, de lange reeks van heeren, welke graef Wyt door pensioenen tot leenmannen maekte. Reiffenberg heeft eenige brieven daeromtrent meêgedeeld in zyne Monuments, I, bl. 47-52. Zie ook Galliot, I, bl. 353-55.

[p. 239]

Het is waerschynlyk met het zelfde inzigt van den yver der aenzienlykste edellieden op te wekken, en om meer staet te kunnen maken op hunne getrouwheid, dat graef Wyt den rang en de jaerwedden vaststelde van zyne hooge ambtenaren aen het hof van Namen, hetwelk op gelyken voet ingerigt werd als dat van Vlaenderen⁽¹⁾. Zoo was de heer van Gosne de erf-Kamerling van Namen; de heer van Marbais⁽²⁾, Groot-Meester; de heer van Hauterive, Seneschalk⁽³⁾; de heer van Fumai⁽⁴⁾, Hofmeester; de heer van Balâtre⁽⁵⁾, Pannetier; de heer van Dave, Jagtmeester⁽⁶⁾; de heer van Oul-

(1) Zie over den hofstaet van Vlaenderen, ons vierde Deel, bl. 149, vlgg.

(2) Marbais, heden in Brabant, behoorde eertyds tot het graefschap van Namen, gelegen zynde in het Baljuwschap van Fleuru. Zie Galliot, IV, bl. 75, en Reiffenbergs Monuments, bl. xxxv.

(3) Zie over de pligten en de regten van den Seneschalk, Galliot, I, bl. 359-361.

(4) Aen de zuidelyke grenzen van het graefschap, benoorden Revin.

(5) Een dorp in het Baljuwschap van Fleuru. Zie Galliot, IV, bl. 92.

(6) In het Fransch Grand-Veneur. Deze ambtenaer had het toezigt over des graven jagtwezen, en zat voor in het geregtshof, waer over alle feiten, het stuk der jagt betreffende, gevonnisd werd. Zie Galliot, III, bl. 89.

[p. 240]

tremont, Houtvester of Woudmeester⁽¹⁾. Voorts was de plaets van Groot-Aelmoezenier of Hof-Kapellaen vastgehecht aen de Proostdy van Sint Pieters in castro, en die van 's vorsten Biechtvader behoorde aen den abt van Floreffe⁽²⁾.

Gelyk Vlaenderen zyne Beers⁽³⁾, zoo had, in de oudste tyden, Namen zyne dusgenaemde Pairs, ten getalle van twaelf⁽⁴⁾, welke, met den graef aen het hoofd, het Hoog-geregtshof uitmaekten, en oordeel velden niet alleen over alle leenroerige zaken, maer tevens over alle twisten en misdryven der edellieden. Daer echter de oorlogen veelal beletsel stelden aen de geregelde vergaderingen der Pairs, is met der tyd hunne plaets ingenomen geworden door andere leenmannen, en later zelfs

(1) In het Fransch Grand-Gruyer.

(2) Zie De Marne, bl. 307, vlg. of Galliot, I, bl. 357, vlgg.

(3) Zie ons vierde Deel, bl. 156.

(4) Zie welke baronnen die weerdigheid bezaten, by De Marne, bl. 316. Zie mede Gramaye, Antiqq. Nam. bl. 45.

[p. 241]

door regtsgeleerden, welke alsdan onder de voorzitterschap van 's graven Groot-Baljuw het Hooge Hof van Namen hebben uitgemaekt⁽¹⁾.

In 1282 was Jan van Vlaenderen, des graven eigen zoon⁽²⁾, bisschop van Luik geworden. Zulks verschafte aen den vader eene gunstige gelegenheid om door vriendelyke overeenkomst de grenzen van Luik en Namen, tot dan toe zoo onzeker en ja het voorwerp van gedurige klagten, eens voor goed vast te stellen. Trouwens de beide landen liepen sedert onheugelyke tyden met hoeken door elkander, vooral in het Haspengauwsche en in Condrost, waer daerenboven eenige dorpen van Luik geheel omringd waren door Naemschen grond⁽³⁾ en, omgekeerd, Naemsche eigendommen als verloren lagen op Luikschen bodem, wat niet zelden aenleiding gaf tot twist en verwarring. Graef Wyt stelde voor om door wederzydsche uitwisseling hunne

(1) Zie Galliot, III, bl. 84.

(2) Namelyk de derde zoon uit zyn huwelyk met Machteld van Bethune. Zie ons vierde Deel, bl. 452.

(3) Zoo was Meffe een Luiksch dorp, alhoewel gelegen midden in het Baljuwschap van Wasseige, bezuiden deze plaets. En zoo waren er meer.

[p. 242]

grenslynen beter in te rigten, en de twee Staten aen te ronden, tot groot voordeel van beider onderdanen; maer zonder nogtans te raken aen de bestaende steden of kasteelen, welke ieder behouden zou waer en gelyk zy gelegen waren. Daer werden dan, in 1289⁽¹⁾, van wederzyde bevoegde lieden aengesteld om de gewenschte landscheiding te bewerken; maer de vroegtydige dood van den kerkvoogd, die den 15 October 1292 uit de wereld gerukt werd⁽²⁾, deed de aengevangen werkzaemheden staken, en sedert bleef alles onuitgevoerd⁽³⁾.

De graef slaegde beter aen den kant van Brabant, alwaer dezelfde ongeregeldheid in de grenspalen bestond. Daer raekte men eenigermate uit de war, vooral door de inschikkelykheid des graven van Vianden, die zyne heerlykheid van Corroy⁽⁴⁾ liet

(1) Het Compromissum daeromtrent gemaekt staet in Reiffenbergs Monuments, I, bl. 29.

(2) De bisschop stierf in een landhuis aen zyne kerk toebehoorende, en slechts een kwartier gaens van Namen verwyderd. Zie Galliot, I, bl. 342.

(3) Zie de Marne, bl. 291.

(4) Versta Corroy-le-Château, in het Zuid-Westen van Gembloux.

[p. 243]

splitsen, om de inzigten van den Naemschen vorst te vervullen⁽¹⁾.

Een dergelyk akkoord werd ook getroffen met de kerk van Sint Lambertus, ten aenzien van het dusgenaemde woud van Calenges, hetwelk onverdeeld was tusschen Luik en Namen, alsmede nopens het woud van Marlagne, waer de Naemsche burgery⁽²⁾ brandhout plag te halen volgens een eeuwenheugend voorregt, dat haer thans betwist werd. Een en ander kwam tot een goed slot: twintig bunderen van eerstgenoemd bosch werden vooruit in vollen eigendom afgestaen aen de Luiksche kerk, en van het overige nam ieder de helft⁽³⁾. Wat het woud van Marlagne raekte, daer werden de inwoonders der hoofdstad gehandhaefd in hun oud regt, en mogten doen als te voren⁽⁴⁾.

(1) Zie De Marne, bl. 292, en de oorkonde in Reiffenbergs Monuments, I, bl. 255.

(2) Het woud van Marlagne kwam eertyds tot bykans tegen de stad. Te midden der 17^de eeuw, besloeg het nog meer dan 10,000 bunderen, en was gewis in 1289 veel grooter.

(3) De oorkonde staet by Galliot, VI, bl. 45, alsmede in Reiffenbergs Monuments, I, bl. 34, en bl. 237.

(4) Zie De Marne, loc. cit.

[p. 244]

Men ziet derhalve dat graef Wyt, ofschoon hy elders met zoo vele en zoo groote moeijelykheden gedurig te kampen had, toch zyne Naemsche onderdanen niet vergat, maer ernstig hun voordeel zocht en, zoo veel hy kon, er aen werkte. Hy gaf daer nog een ander bewys van, niet gering te achten vooral in eenen tyd dat de steden immer aen brandgevaer blootgesteld waren, dewyl zy nagenoeg niet bestonden dan uit houten huizen. Om zoo veel mogelyk de rampen voor te komen, rigtte Wyt eene burgerwacht in, samengesteld uit besoldigde lieden, die last hadden om nacht en dag de waek te houden op een der torens van het grafelyk slot, van waer het gezigt over geheel de stad heerschte, en zy alarm konden blazen, zoo haest er ergens vuer kwam uit te breken⁽¹⁾.

Na deze en dergelyke verordeningen, zou men zeggen dat graef Wyt ten minste zoo veel reden had als zyne voorgangers om op de liefde en de trouw des volks, althans op die der burgery zyner hoofdstad te mogen rekenen, welke hem meer dan eene weldaed te danken had. Nogtans bevindt men dat er te Namen in 1292 en 93 groote misnoegd-

(1) Zie Galliot, I, bl. 363.

[p. 245]

heid heerschte tegen den landheer, zoo wel van den kant der menigte, als van dien der wethouderschap die, gelyk vroeger met de kerk van Sint Albaen⁽¹⁾, dit mael in twist raekte met den graef zelf nopens de bevoegdheid der stedelyke schepenbank. De Naemsche overheden hielden staen dat het onderzoek en het straffen der misdaden, gepleegd tegen den graef, diens gemalin, kinderen of ambtenaren, even zoo wel tot hun geregt behoorde, als de kennis van andere feiten⁽²⁾. Hierin hadden zy zeker ongelyk, dewyl overal elders de aenslagen tegen den vorst of de leden van zyn huisgezin, gelyk mede in vele plaetsen de grove misdaden, als moord, brandstichting, vrouwenkracht en sommige andere, uitsluitelyk door des graven geregt of de Curia comitis mogten beoordeeld en gestraft worden⁽³⁾. Wat de burgers aenging, deze klaegden over den krygsdienst, bewe-

(1) Zie hiervoren, bl. 220, vlgg.

(2) Zie des graven uitspraek van 9 December 1293, in Reiffenbergs Monuments, I, bl. 263, en het vertoog der Naemsche wethouderschap van 12 July, aldaer, bl. 273.

(3) Zie ons vierde Deel, bl. 435, aenteek. 2.

[p. 246]

rende dat, wanneer zy met de wapens hunnen heer moesten volgen, de graef hun soldy schuldig was, zoo dikwerf zy verder buiten de stad trokken, dan om vóór den zelfden avond weêr t'huis te zyn⁽¹⁾.

Zie daer de bekende oorzaken der gisting welke te Namen in de opgemelde jaren ontstond. Daer kunnen nog andere redenen by gekomen zyn, als de gedurige afwezigheid van den vorst, die zynen tyd meest in Vlaenderen doorbragt, zoo dat het geld van Namen, gelyk ten tyde der keizerin Maria, niet scheen te dienen dan om tot vreemde belangen gebruikt te worden. Misschien ook dat Wyt niet in alles de regten of voorregten zyner Naemsche onderdanen eerbiedigde, of ook al Naemsche eerambten vergaf aen Vlaemsche edellieden. Wat daer van zy, het kwaed rees te Namen tot zulke hoogte, dat het volk niet alleen scheldwoorden tegen den graef liet hooren, en diens beambten dreigementen naer het hoofd wierp, maer dat het zelfs begon te spreken van den heer die het land gekocht had af te zweren, en eenen anderen te kiezen⁽²⁾,

(1) Zie de oorkonden beroepen in de voorlaetste aenteekening. Zie mede hierboven, bl. 164.

(2) Daer zyn, in onze Geschiedenis, geene voorbeelden van onderdanen die hunnen natuerlyken vorst afvielen; maer voor dusdanig kon graef Wyt te Namen niet doorgaen, en daerom meende het volk hem geene onverbreekbare trouw schuldig te wezen. Zie ons vierde Deel, bl. 620, en de aenteek. 2.

[p. 247]

zeer waerschynlyk uit het huis van Luxemburg.

Het kon niet missen of dat geschreeuw en die plannen van afval kwamen al haest graef Wyt ter ooren, die, om het kwaed te bezweren, zyn oudsten zoon van tweeden bedde met een zeker getal raedslieden naer Namen zond, ten einde te vernemen naer de redenen der misnoegdheid, en vooral de hand te leggen op de belhamels der muitery. Onder deze laetsten wilden de stedelyke overheden niet geteld worden. Zy haestten zich dan aen den graef een vertoog in te dienen, waerby zy zich volkomen ontschuldisden wegens alle verraed of ongetrouwigheid, maer tevens de bezwaren der stad te kennen gaven, en zich beriepen op den eed, dien hun geduchte heer, toen hy bezit nam van het graefschap, in de kerk van Sint Albaen had afgelegd. Zy maenden hem dus aen om zelf nauwkeurig onderzoek over de zaken te doen, en te beslissen volgens de geregtigheid, belovende vooraf

[p. 248]

zich aen zyne uitspraek te zullen onderwerpen, alsmede aen de straf die zou geveld worden tegen alwie pligtig gevonden wierd aen samenzwering⁽¹⁾.

Graef Wyt kwam inderdaed naer Namen om kennis te nemen van de geopperde grieven, maer de wethouders wonnen er niets by, zoo min als de burgery: zy kregen in alles ongelyk. De vorst, na de overheden gehoord, de getuigenissen ontvangen en de bewysstukken onderzocht te hebben met zynen raed, verklaerde plegtiglyk, by brieven van 9 December 1293, dat niet slechts alle leed of smaed, gedaen aen hem, zyne vrouw of kinderen, maer tevens alle verongelyking toegebragt, met woorden of met werken, aen grafelyke raedslieden, baljuws, meijers, beéedigde serjanten, of in dienst zynde schepenen, alsmede aen alle geestelyke persoonen onder zyne bescherming staende, voor de

(1) Zie de oorkonde in de Monuments, bl. 273. Het stuk draegt niet alleen het zegel der stad, maer wordt bevestigd door dry Naemsche Pairs, de heeren van Ham-sur-Sambre, van Zetrud-Lumai en van Hauterive, die verklaren dat zy op verzoek van Meijer, schepenen en gezworenen er hunne zegels hebben bygezet.

[p. 249]

stedelyke regtbank niet mogten vervolgd worden; maer dat al zulke feiten, even als andere groote misdryven, waer de Naemsche wethouders geen regt gewoon waren over te doen⁽¹⁾, door den graef zelf, of dien hy in zyne plaets zal stellen, geoordeeld en gestraft zullen worden. En wat het bezwaer van den krygsdienst raekte, daeromtrent verklaerde Wyt dat, wanneer de gemeente opgeroepen wordt tot verdediging van den landheer of zyn grondgebied, zy zulks op hare eigen kosten zal moeten doen. Maer als het gebeurt dat hy of zyn Baljuw byzonderen ruiterdienst van de stad vordert, zonder de gemeente te ontbieden, alsdan zal de vorst verpligt zyn den bewezen dienst te loonen⁽²⁾.

Den zelfden dag kwam er nog een ander vonnis uit, rakende den oproer. Hier moest de vorst, was het hem lief of leed, water in zynen wyn doen, want hy kon toch de geheele stad niet straffen,

(1) Men ziet dus dat te Namen, zoo wel als elders, zekere grove schelmstukken aen het oordeel der schepenen onttrokken waren.

(2) De oorkonde, volgens het origineel, staet in Reiffenbergs Monuments, I, bl. 263-66.

[p. 250]

alhoewel, naer 't schynt, de grootste hoop het leelyk verkorven had, zoo niet met werken althans met woorden. Evenwel graef Wyt schonk genade aen de gemeente, en hield zich voldaen met slechts hen te straffen die voor opstokers van het volk gekend waren, of in het openbaer het meest hunne tong geroerd hadden. Onder deze werden er twee⁽¹⁾ verwezen tot eene bedevaert naer Sint Nicolaes van Bari⁽²⁾; vyf anderen, die het zoo zeer niet verbruid hadden, moesten gaen naer Sint Jakob van Compostella⁽³⁾, en zeven, nog iets minder pligtig, naer Sint Gillis in Provence⁽⁴⁾. Aen allen werd opgelegd dat zy stellig bewys zouden meêbrengen uit de stad werwaerts men ze verzond, om te toonen dat zy er waerlyk geweest waren⁽⁵⁾. Wat de

(1) Het waren twee gezworenen, behoorende dus tot de hoogere burgerklas.

(2) Oude stad van het koningryk Napels, gelegen aen het Adriatisch meir, in 't Noordoosten van Brindes. - Het vonnis voegt by dat zy over Roomen zullen moeten gaen of langs daer weêrkomen.

(3) In Gallicië, provincie van noordelyk Spanje.

(4) Aen de kanten van Arles.

(5) Dit was de gewoone conditie by alle opgelegde bedevaerten. Eer zy afreisden moesten alle de bedevaertgangers zich vertoonen voor de stedelyke overheid. Aldaer stak de Meijer, in het bywezen der schepenen, hun den palster of pelgrimstaf in de hand, hing hun de kalabas-flesch aen den hals, en gaf hun een vrygeleide of paspoort.

[p. 251]

roervinken uit de lagere burgerklas aenging, dertien werden voor altyd, en vyftien voor dry jaren⁽¹⁾ uit het land gebannen⁽²⁾, op straf, voor die hunnen ban braken, van lyf en goed te verbeuren⁽³⁾.

Daer bepaelde zich des graven strengheid. Doch

(1) Met besprek tevens dat zy allen voor zonnen-opgang van den naestkomenden Zondag, de stad moesten geruimd hebben.

(2) Naest de bedevaerten, was het bannen uit het land of uit de stad eene zeer gewoone straf in de middeleeuwen, en tevens de plaeg der maetschappy. Voor het minste misdryf, soms voor een onbetamelyk woord aen eenen schepen gezeid, werden de burgers voor eenen zekeren tyd buiten de gemeente gesloten. Die elders schuilplaets vonden, waren van de gelukkigen; maer velen doolden rond, en werden baenstroopers, niet wetende hoe aen den kost te geraken. Zie ons vyfde Deel, bl. 593, aenteek. 2.

(3) Volgens vele stedelyke strafwetten verbeurde de banbreukige het voorste lid van zynen duim of vinger; en te Luik sneed men zelfs de vrouwen, die voor den tyd in de stad dorsten weêrkomen, eene oor af.

[p. 252]

om nieuwe moeijelykheden of muiteryen voor te komen, verbood hy, op gelyke straf als boven, voortaen nog volksvergaderingen te houden, ten ware met de toestemming van den heer des lands, of van den Meijer en de Schepenen der stad. En hiermede hechtte hy zyn zegel aen deze brieven, naest het zegel van zyn oudsten zoon Jan⁽¹⁾.

Namen was dan verzoend, ja; maer waren ook de oorzaken van den oproer weggenomen? Zulks blykt ten minste niet uit de hier meêgedeelde vonnissen, waer hoegenaemd niets by toegegeven werd, zoo min aen de eischen der stedelyke overheden, als aen die der volksgemeente. Daerby kwam nog dat Wyt minder dan ooit in de gelegenheid was om zyn verblyf te Namen te houden, of er zich van tyd tot tyd te laten zien; want in Vlaenderen stond het op dit oogenblik dusdanig geschapen, dat er eerlang eene geweldige worsteling met Frankryk uit kon bersten, des te bedenkelyker voor den graef, daer een groot deel van zynen adel, alsmede de wethouders der voornaemste steden van dag tot dag al meer naer den franschen kant

(1) De origineele oorkonde staet in Reiffenbergs Monuments, I, bl. 266-69.

[p. 253]

overhelden⁽¹⁾. In zulke akelige omstandigheden oordeelde de vorst raedzaemst zynen last eenigermate te verminderen, met het graefschap van Namen af te staen aen zynen oudsten zoon, dewyl deze het dan toch na 's vaders dood erven moest. Het zou aldus aen dien erfgenaem beter verzekerd wezen, want hy kon van stonden af te midden zyner onderdanen met der woonst zich vestigen, en hunne vriendschap trachten te winnen, iets waer hem, naer 't schynt, de natuerlyke middelen niet toe ontbraken, zynde Jan een allenzins wel begaefd jongeling.

Zoodan by brieven van den 1 November 1297, liet graef Wyt aen den Naemschen adel en aen het volk weten dat hy, overlast zynde door velerlei beslommeringen, welke hem niet toelieten de zaken van hun land en de belangen der onderdanen met den vereischten yver ter harte te nemen, besloten had er het bestier van over te geven aen zynen oudsten zoon Jan, den naesten erfgenaem des graefschaps, te samen met alle de leenheerlyke regten die daer toe behoorden. Derhalve gebiedt hy hun, wanneer

(1) Zie ons vierde Deel, bl. 458, vlgg.

[p. 254]

de overdragt zal gedaen wezen, zynen zoon voor wettigen vorst te erkennen, en hem de gewoone gehoorzaemheid, hulde en manschap te bewyzen, gelyk hunne pligt meêbragt⁽¹⁾. Vier dagen daerna stond hy, door andere plegtige brieven, aen den voorzeiden zoon het volle bestier van Namen af, willende dat deze daer hoog en laeg regt oefene, en dat alle ridders, knapen, schepenen en gemeenten hem gehoorzamen. Hy wil dat Jan daer in zyns vaders naem de hulde en de manschap der vasallen ontvange, en voorts alle Baljuws, Meijers, Kasteleinen, Serjanten en andere ambtenaren noeme en aenstelle; alsmede dat hem alle renten, profyten en vervallen betaeld worden, gelyk zy het tot dus verre aen den graef geweest zyn: en zulks tot wederroepens toe⁽²⁾, en behoudens des vaders erfelykheid. Eindelyk bespreekt Wyt dat zyn zoon en plaetsvervanger hem jaerlyks vier duizend pond uit de inkomsten des graefschaps uit zal keeren,

(1) Zie de oorkonde in Reiffenbergs Monuments, I, bl. 118-19.

(2) Door brieven van hetzelfde datum belooft graef Wyt dat hy zyn' zoon nimmer het bestier van Namen af zal nemen. Zie de oorkonde in Reiffenbergs Monuments, I, bl. 120.

[p. 255]

en duizend aen zyn jongeren broeder Guido⁽¹⁾. En ware het zake dat Wyts gemalin Isabelle hem kwam te overleven, zoo wil hy dat Jan haer te Vieuville een douarie stelle van dry duizend pond 's jaers, en van andere duizend voor de aenwinsten die zy staende hun huwelyk gedaen hadden⁽²⁾.

Zoo verre ging graef Wyt in 1297; maer het jaer daerna, gaf hy, by brieven van 2 October, aen zyn' zoon alle de leenen welke, in het Naemsche, van de grafelykheid afhingen, alsmede de leenheerlyke regten daeraen verknocht⁽³⁾. Daerentegen stemt Jan toe dat de vader het regt blyve bezitten van benoeming, voorstelling en bescherming der kerkelyke weerdigheden, prebenden en beneficiën door geheel het graefschap heen⁽⁴⁾.

Hiermede hield men alles voor afgedaen, en Jan was markgraef van Namen.

(1) Jan wees Guido daervoor het kasteel van Faing aen, met zyne toebehoorten, dat hy kocht van den heer van Berlaimont. De oorkonde, in de Mon. bl. 122.

(2) De oorkonde aldaer, bl. 117.

(3) De oorkonde aldaer, bl. 121.

(4) De oorkonde aldaer, bl. 121.