Vaderlandsche historie. Deel 5

[p. 596]

Vyftiende hoofdstuk.

brabant onder vrouw joanna. - kryg met gelderland. - schikkingen voor de opvolging in het hertogdom. - afstand van joanna. - hare dood.

1383-1406.

Volgorde der keizers.

Wenceslaus van Bohemen, afgezet in 1400.

Robrecht van Beijeren.

Het hertogdom van Luxemburg verstierf op Wencelyns neef⁽¹⁾; die van Brabant en Limburg bleven aen vrouw Joanna, doch zoo goed als uitgeput door de oorlogen en door de inwendige onlusten. De eerste behoefte was geld om 's lands schulden te betalen; want al hadden, dat zelfde jaer, de steden en de kloosters eene bede van honderd duizend schilden toegestemd en opgebragt⁽²⁾, de noodwendigheden waren zoo groot dat,

(1) Ook een Wenceslaus, zoon van keizer Karel IV, wien hy, in 1363, opgevolgd was op den troon van Bohemen en, na 's vaders dood, in het keizerryk.

(2) De geestelykheid kwam dit mael vrywilliglyk voor een derde in die bede. Heylen besluit daeruit met regt, dat, in 1383, de oversten der brabantsche kloosters voor den eersten keer plaets namen in de vergadering, alwaer zy, sedert dien tyd, te samen met de edellieden en de steden, over 's lands noodwendigheden raed sloegen, en hulpgelden stemden. Zie 's mans Memorie van 1783, bl. 24, 25.

[p. 597]

in 1384, de geestelyke huizen andermael moesten ter hulp komen, en dat de steden, het volgend jaer, eene nieuwe gift deden van acht mael honderd duizend kroonen of schilden, waer insgelyks de abtdyen het derde deel van droegen⁽¹⁾.

Zoo vrygevig toonden zich het brabantsch volk en de brabantsche geestelykheid voor de hertogin Joanna die, van haren kant, bekommerd met het heil harer onderdanen, sedert Wencelyns dood zocht weêr te komen op het Concordaet van 1357⁽²⁾, en te beletten dat hare erfstaten zouden overgaen in het huis van Luxemburg, als waer niet dan rampspoed voor Brabant en bloedige krakeelen uit te voorzien waren. De regtveerdigheid zelf eischte daerenboven dat zy hare nicht Margareet⁽³⁾ gravin

(1) Zie Heylen, loc. cit.

(2) Zie hiervoren, bl. 558.

(3) Joanna's zuster, Margareet van Brabant, getrouwd met graef Lodewyk van Male, was overleden in 1368. Hare eenige dochter Margareet van Male, het jaer daerna in huwelyk getreden met Philip den Stoute, hertog van Burgondië, had dry zonen en vier dochters. Zie ons IV^de Deel, bl. 646, alsmede bl. 692, 93.

[p. 598]

van Vlaenderen, getrouwd met hertog Philip van Burgondië, of een der kinderen uit dat huwelyk gesproten, tot erfgenaem van Brabant en Limburg aenstelde, als daerop het naeste regt hebbende⁽¹⁾. Daer werd reeds van gesproken toen, in 1385, de huizen van Vlaenderen en Henegau zich verbonden door een dubbel huwelyk⁽²⁾, te Kameryk plegtig gevierd, en hetwelk Joanna grootendeels bewerkt had⁽³⁾, gelyk zy mede, op het einde van

(1) Des te meer, dewyl Joanna's jongere zuster Maria, sedert 1371 weduwe van hertog Reinout van Gelder, ook geene kinderen had. Zie Butkens, bladzyde 447, en de Brab. Yeesten, bl. 381.

(2) Namelyk Albrecht van Beijeren, graef van Henegau, Holland en Zeeland, gaf zyn' erfzoon Willem ten huwelyk aen Margareet, de dochter der Vlaemsche gravin, wier oudste zoon Jan trouwde met Albrechts dochter Margreet van Beijeren. Zie ons vierde Deel, bl. 690, aenteek. 3.

(3) Zie Butkens, bl. 504.

[p. 599]

dat zelfde jaer, veel bybragt om de Gentenaers te verzoenen met hunne vorsten⁽¹⁾.

Zoo ver stond het, wanneer, in 1386, hertog Willem van Gelder⁽²⁾, zekere oude twisten hernieuwende⁽³⁾, den oorlog verklaerde aen vrouw Joanna, en aldra zich feitelyk meester maekte van hare stad van Grave⁽⁴⁾. De hertogin kon den kryg niet vermyden, doch eerlang erkennende dat zy er moeijelyk alleen zou door geraken, vroeg zy hulp aen haren neef den hertog van Burgondië die, zonder uitstel, haer by voorraed eene sterke ruiterbende zond, met belofte van meer, indien het noodig was⁽⁵⁾. Ter zelver tyd deed hy zoo veel, dat graef Albrecht van Henegau, Willems schoonvader⁽⁶⁾,

(1) Zie ons vierde Deel, bl. 683, 84.

(2) Namelyk Willem, des hertogs van Guliks oudste zoon, die door zyne moeder regt had op het hertogdom van Gelder, en daermeê verleid was geworden in 1383.

(3) Zie daer byzonderheden over by Butkens, bladzyde 505, vlg. of in de Brab. Yeest. II, bl. 258, vlgg.

(4) Zie hiervoren, bl. 114, en de aenteek. 4.

(5) Zie Butkens, bl. 507.

(6) Albrechts dochter Catharina was getrouwd met den hertog van Gelder.

[p. 600]

zyne tusschenkomst aenbood om het geschil in der minne te slechten. Ondanks dit alles sleepten echter de zaken, met afwisseling van vyandlykheden en bestanden⁽¹⁾ tot in het najaer van 1390, alswanneer eindelyk, vooral door de medewerking des konings van Frankryk⁽²⁾, de vrede gesloten werd door een verdrag van 23 October⁽³⁾.

Vier weken te voren had vrouw Joanna, dankbaer wegens den dienst die haer bewezen was, hare nicht van Vlaenderen, met dier gemael en kinderen tot wettige erfgenamen van Brabant beroepen, by plegtige brieven van 28 September⁽⁴⁾ door Mar-

(1) Wy zwygen over al die byzonderheden als te wydloopig en van klein belang zynde voor onze geschiedenis. Men vindt ze in haer geheel by Butkens, doch vooral in de Brab. Yeesten, locis cit.

(2) Karel VI, de neef des hertogs van Burgondië, en door dezen genoopt om ten voordeele van Joanna de wapens op te nemen.

(3) De oorkonde staet in het Charterboek van Mieris, III, bl. 571, en in het Anon. Chron. van Matthaeus, bl. 118. Zie mede Ernst, V, bl. 164.

(4) De oorkonde staet in den Codex diplom. der Brab. Yeesten, II, bl. 674. Zie ook De Dynter, III, bl. 147, vlgg. Het is merkweerdig dat vrouw Joanna, in dit stuk, van haer hertogdom beschikt als van een allodiael eigendom. Het blykt dus wel dat, behalve eenige byzondere heerlykheden en regten, de brabantsche vorsten alleen den hertogelyken titel van Lothryk te leen hielden van den keizer. Zie hiervoren, bl. 114, 115.

[p. 601]

gareet en Philip aenveerd den 29^sten der zelfde maend⁽¹⁾. Van dat oogenblik waren deze echtgenooten bedacht om geheel de nalatenschap van Joanna te verzekeren aen hunnen tweeden zoon Antonis, bestemd om in huwelyk te treden met 's graven erfdochter van Sint Pol en Ligny⁽²⁾. Te dien einde zochten zy, binnen het leven van Joanna de Staten van Brabant⁽³⁾ te doen toestemmen in de schikkingen hunner landvorstin; doch zulks kostte veel moeite, vooral daeruit spruitende dat de re-

(1) Zie de oorkonde by Willems, bl. 676.

(2) Zie ons vierde Deel, bl. 693. - Het huwelyks verdrag, van 19 February 1393, staet by Willems, bl. 679. Daer de verloofden nog zeer jong waren, werd de echt eerst voltrokken den 24 April 1402. Zie Ernst, V, bl. 176, aenteek. 2.

(3) Omtrent dien tyd begon men den naem van Staten te geven aen de vergaderingen van 's lands adel, geestelykheid en steden, welke toen reeds alle jaren, en zelfs meer dan eens, gehouden werden.

[p. 602]

gerende keizer Wenceslaus aenspraek maekte op Joanna's erfenis, krachtens het Concordaet van 1357, hetwelk de adel en de steden van Brabant onvoorzigtig genoeg hadden goedgekeurd. De zaek bleef hangende tot in 1398⁽¹⁾, alswanneer hertog Philip, na de wederkomst van zyn oudsten zoon uit Hongaryë⁽²⁾, graef Walraven van Sint Pol naer Mechelen afveerdigde om aldaer de Staten van Brabant samen te roepen, en Antonis tot geregten heer en erfgenaem des lands te doen erkennen⁽³⁾. Doch zulks ging niet door. De graef kreeg voor antwoord dat, zoo lang Joanna leefde, de Staten geene an-

(1) Dat lang slepen kon ook wel gedeeltelyk toe te wyten zyn aen de gedurige afwezigheid van hertog Philip, die bykans al zynen tyd in Frankryk doorbragt. Zie ons IV^de Deel, bl. 689.

(2) Jan de Onversaegde die, in 1396, deel had genomen aen eenen kruistogt tegen de Turken, en anderhalf jaer hun krygsgevangen was geweest. Zie ons vierde Deel, bl. 691, 92.

(3) Om de Staten daertoe te bewegen, beloofde hertog Philip, onder anderen, dat hy Antwerpen en Mechelen voor altyd aen Brabant zou hebben vereenigd. Zie de Brab. Yeest. bl. 392, en het Anon. Chron. van Matthaeus, bl. 127.

[p. 603]

dere heerschappy dan de hare voor wettig konden houden, en, eerst na hare dood, hulde en trouw zouden zweren aen hem wien het land van regtswege toekwam⁽¹⁾.

Hetzelfde antwoord gaven zy, kort daerna, aen de afgezanten van den keizer die, op zyne beurt, het meer gemelde Concordaet vooruit stelde om zyne regten te doen gelden⁽²⁾. Men ziet dus klaer wat de Staten in de verlegenheid hield, en waerom zy uitvlugten zochten; want het was anders in het wel begrepen belang des lands, dat de zaek der opvolging vóór Joanna's dood geregeld wierde, om later de deur niet te openen aen twisten van allerlei aert.

Daer was inderdaed vrees genoeg voor, toen, op het onverwacht, keizer Wenceslaus, den moordenaer van den heiligen Joannes Nepomucenus, door de Keurvosten plegtiglyk afgezet werd den 21 Augusty van het jaer 1400, en vervangen door Robrecht van Beijeren, paltsgraef van den Rhyn.

(1) Zie Butkens, bl. 518; Divaeus, Rer. Brab. bl. 202, en de Brab. Yeest. II, bl. 390, vlgg.

(2) Zie Butkens, bl. 519, en de Brab. Yeest. bl. 393. - Zie mede De Dynter, III, bl. 145, vlgg.

[p. 604]

Voortaen moest men den onttroonden vorst, die om zyn losbandig leven en wreedheid door geheel het ryk veracht werd, hier te lande zoo zeer niet meer ontzien. Ook toonden de Staten van Brabant zich thans veel gewilliger, en erkenden eerlang de regten van het huis van Burgondië, als blykt uit de brieven van erfdeeling, door hertog Philip en zyne gemalin te Atrecht opgesteld den 27 November 1401, waerby zy de hertogdommen van Brabant en Limburg, met al de heerlykheden van Over-Maes, en met de stad en kasselry van Antwerpen⁽¹⁾ toewezen aen hunnen tweeden zoon Antonis, om dit alles te bezitten na de dood hunner moei⁽²⁾. Twee dagen later bekrachtigde Joanna deze brieven, met toestemming van 's lands Staten ten dien einde te Brussel vergaderd⁽³⁾.

Aldus was dan, mag men zeggen, het groote werk zoo goed als afgedaen; maer de hertog van Bur-

(1) De heerlykheid van Mechelen bleef aen den oudsten zoon, en werd eerst later met Brabant vereenigd, onder het gebied van Philip den Goede.

(2) De oorkonde staet by Willems, bl. 695, vlgg.

(3) Zie de oorkonde aldaer, bl. 701. - Zie mede ons vierde Deel, bl. 693, 94.

[p. 605]

gondië, willende nog meer verzekerd wezen tegen alle moeijelykheden welke na de dood van Joanna konden opryzen, kwam in April 1404 naer Brussel, om haer over te halen tot afstand der regering aen Antonis, opdat deze al by voorraed in het dadelyk bezit van het oppergezag mogt gesteld zyn. Hier slaegde hy ook naer wensch, yverig geholpen wordende door den heer van Wesemale en andere invloed hebbende edellieden⁽¹⁾; maer eer de zaek haer volle beslag kreeg, werd de hertog ziek, en stierf den 27 April, in den ouderdom van ruim 61 jaren⁽²⁾.

Dit toeval was juist eene reden te meer voor Joanna om het genomen besluit spoediglyk uit te voeren, want zy ook werd gewaer dat haer einde naderde. Zoodan by brieven van den 7^den Mei, te Brussel gegeven, stond zy het bewind der landen af⁽³⁾

(1) Zie Divaeus, Rer. Brab. bl. 208, en de Brab. Yeesten, bl. 396. Zie mede De Dynter, III, bl. 149, vlg.

(2) Zie ons vierde Deel, bl. 695.

(3) Joanna besprak nogtans, by dezen afstand, dat zy zich, haer leven gedurende, de benoeming der hooge ambtenaren 's lands van Brabant voorbehield, mitsgaders het aenstellen der stedelyke overheden. Het bewys staet by Willems, bl. 713.

[p. 606]

aen hare nicht de gravin van Vlaenderen⁽¹⁾ welke, van haren kant, by brieven uit Atrecht van den zelfden dag, alles regelde wat tot het bestier der beide hertogdommen behoorde of besproken was⁽²⁾. Vervolgens gaf zy, den 19 Mei, last aen haren zoon Antonis om in hare plaets de regering ter hand te nemen⁽³⁾, welke deze plegtiglyk aenveerdde, met belofte van de regten en vrydommen der landzaten te zullen eerbiedigen, by brieven uit Brussel gedagteekend den 5 Juny van het zelfde jaer 1404⁽⁴⁾.

Den zelfden dag legde vrouw Joanna de teugels van het staetsbestier neêr, om voortaen zich alleen

(1) Zie de oorkonde aldaer, bl. 710.

(2) De oorkonde aldaer, bl. 714, 18.

(3) Zie de oorkonde in den zelfden Codex, bl. 718.

(4) Zie die aldaer, bl. 719. - Men leest er mede, bl. 730, de brieven van Antonis broeders, Jan en Philip van Burgondië, toestemmende dat hy, na Joanna's dood, in bezit trede van het hertogdom van Brabant en van alles wat daertoe behoort. Deze brieven zyn gedagteekend van den 14 April 1405, min dan eene maend na de dood van Margareet van Male die, volgens sommige schryvers den 16, volgens anderen den 21^sten Meert overleden was.

[p. 607]

toe te wyden aen het gebed en de goede werken, zoo nogtans dat zy zich het uitgeven der leenen voorbehield⁽¹⁾, mitsgaders het regt van voorstelling of benoeming tot de geestelyke weerdigheden. Voorts besprak zy te haren behoeve een douarie van acht en twintig duizend kroonen⁽²⁾, de helft der profyten uit de geldmunten voortkomende, even zoo veel van de opbrengsten der vorstelyke jagten voor hare keuken⁽³⁾, twee duizend konynen⁽⁴⁾, vier en twintig duizend ezelsvrachten brandhout, vyftien honderd veertelen kolen, dry honderd karweijen⁽⁵⁾, de patryzenjagt van dry mannen, hare

(1) Zoo deed Antonis zelf, na de dood zyner moeder, hulde en manschap aen vrouw Joanna voor de stad en kasselry van Antwerpen, en werd daermede verleid den 19 April 1405. Zie de oorkonde by Willems, bl. 731.

(2) Deze moesten haer jaerlyks door hare nicht betaeld worden, in vier termynen.

(3) De Dynter, III, bl. 152, noemt boschwild, herten, reeën en evers.

(4) Namelyk uit de vorstelyke Konynen-waranden. Zie hiervoren, bl. 416, aent. 1.

(5) Versta zoo veel dagdiensten van boeren met kar en peerd, om het hout, de kolen of andere behoeften naer Joanna's verblyfplaets te voeren. Zie wat wy over de karweijen in 't algemeen gezegd hebben in ons derde Deel, bl. 261.

[p. 608]

woonst in het paleis van Coudenberg te Brussel⁽¹⁾, het verblyf, voor haer en haer hofgezin, in het landhuis van Nuwermolen⁽²⁾, alsmede den vryen uit- en ingang in al de steden en sloten van Brabant⁽³⁾.

De vrome hertogin genoot niet lang de rust die zy gezocht had. Zy stierf den 1 December 1406, in den hoogen ouderdom van 84 jaren, en na eene regering van meer dan vyftig. Met haer staekte het doorluchtig huis van Leuven, dat gedurende dry eeuwen het hertogdom van Neder-Lotharingen had bezeten; maer het werd, door de klein-kinderen

(1) Het oud paleis der hertogen van Brabant, in den loop der veertiende eeuw herbouwd en vergroot, stond naest de huidige kerk van Coudenberg, beslaende het noordelyk gedeelte der Place royale, en zich uitbreidende naer den kant van Borgendael. Het hedendaegsch Park behoorde tot het paleis, dat in 1731 afbrandde. Zie de Histoire de Brux. van Henne en Wauters, III, bl. 318, vlgg.

(2) Dit was gelegen in het zoogenaemde Opbrussel, heden de voorstad van Sint Gillis.

(3) Zie Butkens, bl. 524, en De Dynter, III, bl. 152.

[p. 609]

van Joanna's zuster, voortgezet in den stam van Vlaenderen, of liever in dien van Burgondië⁽¹⁾.

(1) Het geslacht der hertogen van Brabant is mede voortgezet, en zelfs tot op den huidigen dag, in het huis van Hessen, door den zoon van Hendrik II en van diens tweede gemalin Sophie van Thuringen. Zie hiervoren, bl. 216 en 228.
Eene byzonderheid, des lezers aendacht weerd, omdat zy hem de opvolging der hertogen van Brabant gemakkelyk helpt onthouden, is, dat in het huis van Leuven alles met het drytal voortgaet. Zoo is dit in bezit gebleven van het Lothryksche hertogdom gedurende dry eeuwen, namelyk van 1106 tot 1406, en wel onder dry Godevaerts, dry Hendrikken en dry Jannen, welke allen achtervolgens geregeerd hebben, en wier namen aenvangen met dry in het abé elkander volgende letteren, G, H, J. - Jan III heeft dry zonen gehad, welke allen voor hem gestorven zyn, en dry dochters die hem overleefd hebben.