Vaderlandsche historie. Deel 5

[p. 610]

Zestiende hoofdstuk.

brabant onder hertog antonis en diens kinderen. - zyne geschillen met het land. - zyne dood. - regering van jan iv. - zyn huwelyk met jacoba van beijeren. - zyne dood. - korte regering van philip van sint pol. - brabant vereenigd aen de burgondische staten.

1406-1430.

Volgorde der keizers.

Robrecht van Beijeren,	† 1410.
Joost van Moravië (3 maenden),	† 1411.
Sigismond van Luxemburg,	† 1438.

Na de dood diens laetsten, keerde het keizerdom weêr in het huis van Oostenryk, en bleef daer sedert, tot aen de afschaffing van het duitsche Ryk in 1804.

Zoo lang vrouw Joanna in 't leven was, droeg Antonis hier te lande geen anderen titel dan dien van Gouverneur⁽¹⁾ van Brabant⁽²⁾; maer onmid-

(1) Als blykt uit de diplomen door Willems meêgedeeld, in zyn' Codex, bl. 720, vlgg. Vele schryvers geven hem den titel van Ruwaert, die op hetzelfde uitkomt.

(2) Maer reeds van in Joanna 's leven voerde hy den titel van hertog van Limburg, daertoe gemagtigd zynde by brieven van 2 Sept. 1404. Zie de oorkonde in den Codex diplom. van Willems, bl. 725.

[p. 611]

delyk na hare dood trad hy op als hertog, en deed in deze hoedanigheid zyne blyde inkomst te Leuven den 18 December⁽¹⁾, vervolgens te Brussel⁽²⁾, te Antwerpen⁽³⁾ en elders.

Deze bezitneming van het hertogdom door Antonis werd echter tegengesproken van wege keizer Robrecht van Beijeren die, voorgevende dat Joanna over het land niet geregeerd had dan door enkele toelating of oogluiking van Karel IV, Brabant thans beschouwde als een openstaend leen dat tot het ryk wederkeerde. Derhalve noodigde hy de baronnen⁽⁴⁾ en steden uit, by brieven van den

(1) De Blyde-Inkomst van Antonis, te Leuven uitgevaerdigd, staet in de Plakkaerten van Brabant, I, bl. 140, en in den Luyster van Brab. II, bl. 3.

(2) Namelyk den 21 der zelfde maend. Zie den eed welken hy aen de stad deed, in de Hist. de Brux. I, bl. 183. Zie mede De Dynter, III, bl. 158 en 162.

(3) Volgens Divaeus, den 2 Jan. 1407. Zie Rer. Brab. bl. 211.

(4) De lyst der voornaemste edellieden van Brabant in 1406, wordt opgegeven by Divaeus, bl. 210, vlg.

[p. 612]

22 December, om zyn gezag, zyne heerschappy te erkennen, met belofte van 's lands adel en burgery in 't genot hunner regten en vryheden te zullen handhaven⁽¹⁾.

Des keizers aenspraek moet ongegrond geschenen, en zyn verzoek geenen byval gevonden hebben, want hy kreeg er geen antwoord op, als blykt uit een tweeden brief van den 26 November des volgenden jaers, waerin hy zyne verwondering over die stilzwygendheid te kennen geeft, en nogmaels de Brabanders tokkelt⁽²⁾, doch zonder beteren uitslag. Men trok zich Robrecht van Beijeren niet aen, wel wetende dat hy in Duitschland de handen te vol had⁽³⁾, om hier zyne gewaende regten te ondersteunen tegen het magtig huis van Burgondië.

Het is niet nogtans dat Antonis onderdanen met hun nieuwen heer sterk ingenomen waren: verre van daer, hy werd, als vreemdeling, weinig be-

(1) De oorkonde staet by Miraeus, III, bl. 170.

(2) Zie de oorkonde by Miraeus, loc. cit.

(3) Hy had daer gedurig te worstelen tegen den onttroonden keizer Wenceslaus.

[p. 613]

mind, en had zelfs, vóór de dood van vrouw Joanna, reeds moeijelykheden gehad met sommige steden, omdat hy nieuwigheden wilde invoeren en de regten der burgers niet altyd ontzag⁽¹⁾. Maer 't ging nog erger sedert dat hy in zynen eigen naem regeerde. Reinout van Gelder, door den keizer opgestookt, weigerde aen onzen hertog hulde en manschap voor de leenen welke hy van Brabant hield, terwyl van hunnen kant de Maestrichtenaers, mede, naer 't schynt, op Robrechts raed, aerzelden om hem den eed van getrouwigheid te doen: zoodat Antonis besloot zyne wapens derwaerts te voeren, en den kwaden invloed des keizers te stuiten. Hy vergaderde dan 's lands Staten, en vroeg dat de steden hem krygsbenden zouden leveren, doch zonder te willen zeggen tot welken einde. Aen zulke achterhoudendheid, strydig met hunne privilegiën⁽²⁾, waren de Brabanders niet gewend; en daer het gerucht liep dat Antonis voor-

(1) Zie daer een bewys van in eene oorkonde door Willems meêgedeeld in zyn' Codex diplom. bl. 734.

(2) Volgens die privilegiën moesten de steden haren landvorst niet volgen buiten de palen van het hertogdom. Zie hiervoren, bl. 200, aenteek. 2.

[p. 614]

nemens was tegen de Luikenaers op te trekken, die hunnen bisschop Jan van Beijeren uit de stad gejaegd hadden, was men nog minder genegen om den hertog te helpen ten behoeve van eenen kerkvoogd die by ons, zoo wel als by zyn eigen volk, in den haet stond. Kort, Brussel en Leuven weigerden den gevraegden krygsdienst, en, naer hun voorbeeld, de andere steden, behalve Antwerpen en 's Hertogenbosch. Des niettegenstaende kreeg Antonis toch een vry talryk leger byeen, en vertrok met zyn' broeder Philip, zyn' schoonvader Walraven van Sint Pol en graef Willem van Namen, aen het hoofd des brabantschen adels naer Maestricht, dat hem aenstonds zyne poorten opende⁽¹⁾, en zonder de minste tegenspraek 's hertogs heerlykheid erkende⁽²⁾.

Zoo deed ook de hertog van Gelder, toen hy Antonis over de Maes zag komen en zyn leger neêr-

(1) Te weten den 9 October 1407. Zie De Dynter, III, bl. 169, vlgg.

(2) Zie Divaeus, Rer. Brab. 211, 212, en Des Roches, Epit. bl. 282, vlgg. Zie mede Ernst, V, bl. 189, en het Chronicon Anon. van Matthaeus, bl. 134. Zie eindelyk De Dynter, III, bl. 167.

[p. 615]

slaen in het Valkenbergsche. Hy wachtte hem niet verder af, buiten staet zynde de Brabanders het hoofd te bieden; maer zond gezanten om vrede te maken, met toestemming zelfs in eene boet van duizend Rhynsche gulden, en met belofte van eerlang zyne leenpligt te zullen in persoon vervullen, gelyk hy het werkelyk uitvoerde den 23 October⁽¹⁾.

Antonis keerde dus triomfantelyk naer huis; doch gemelyk blyvende op de steden van Brabant welke hem den dienst geweigerd hadden⁽²⁾, vertrok hy eerlang met zyn' broeder naer Parys, alwaer hy getuige werd van de moord, eene maend daerna door zyn ouderen broeder gepleegd op den hertog van Orleans⁽³⁾.

Den 12 Augusty van het zelfde jaer was des vorsten gemalin, Joanna van Sint Pol, in den bloei

(1) Zie de pas aengehaelde schryvers, locis cit.

(2) Divaeus zegt dat hy, buiten Antwerpen, niet eene stad bezoeken wilde; maer volgens het Anon. Chron. van Matthaeus, bl. 135, was de hertog met zyn' broeder naer Brussel gekomen en vertoefde daer zelfs eenigen tyd.

(3) Zie ons vierde Deel, bl. 698.

[p. 616]

der jeugd overleden, twee zonen nalatende, Jan en Philip⁽¹⁾. Dit onvoorzien toeval gaf den hertog gelegenheid om, by middel van een nieuwen echt, zich te verstaen met den koning van Bohemen⁽²⁾, die van zyne regten op Brabant nog niet had afgezien, en vroeg of laet, het zy zelf, of door een' zyner nazaten, daer nieuwe aenspraek op maken kon. Hy deed dan, het jaer daerna, door een gezantschap aen Wenceslaus de hand vragen van diens nicht Elisabeth van Gorlitz⁽³⁾, byzonder geliefd van haren oom, die niet alleen in het voorstel toestemde by diploom van 27 April 1409; maer tevens aen de verloofde het hertogdom van Luxemburg tot bruidschat afstond, en voorts alle regt dat hy, als keizer of als koning van Bohemen, op Brabant kon doen gelden, voor hem en zyne nakomelingen plegtiglyk verzaekte⁽⁴⁾.

(1) Zie De Dynter, III, bl. 167.

(2) Den afgezetten keizer Wenceslaus.

(3) Deze Elisabeth was de dochter van 's keizers broeder Jan van Luxemburg, hertog van Gorlitz in Oostenryk. Zie De Dynter, III, bl. 176.

(4) De oorkonde staet by Miraeus, I, bl. 599, doch vollediger by Bertholet, Hist. de Luxembourg, VII, bl. 68, vlgg. der Preuves. Zie mede De Dynter, III, bl. 177, vlgg.

[p. 617]

Het huwelyk werd te Brussel met de grootste feestelykheid gevierd, den 16 July van opgemeld jaer⁽¹⁾; doch de vreugd was van korten duer. Het brabantsch volk kon met den hertog geene vriendschap houden, omdat hy, al te trotsch op zyne koninklyke afkomst en de magt van zyn stamhuis, de voorregten der burgeryen niet genoegzaem eerbiedigde, en daerenboven, gedurig verwikkeld in de twisten van zyn' broeder tegen de party van Orleans, meer tyds in Frankryk doorbragt, dan in zyne eigene staten⁽²⁾.

In 1411, pas weêrgekeerd van eene omreis welke hy met zyne gemalin in dier domeinen gemaekt had, bereidde Antonis zich om de stad van Batenburg⁽³⁾, die hem door den eigenaer, heer Jan van Berlaer, verpand, maer onlangs door de Gelderschen overrompeld en vermeesterd was geworden,

(1) Zie daer byzonderheden over in de Histoire de Bruxelles, I, bl. 186.

(2) Zie Des Roches, bl. 284.

(3) Een der oudste steden van Gelderland, bewesten Nymwegen, thans geheel vervallen.

[p. 618]

te gaen belegeren. Hy vroeg dan weêr hulp aen de steden; doch deze weigerden andermael, en hielden zelfs geheime byeenkomsten om elkander by te staen, indien de hertog dwangmiddelen gebruiken dorst. Dat beproefde hy inderdaed, bevel gevende aen zyne mannen van wapenen om de afgeveerdigden van Thienen en Zout-Leeuw, die naer Leuven kwamen, op te ligten en gevankelyk weg te voeren, gelyk zy het ook met die van Brussel zouden gedaen hebben, indien de Leuvenaers de voorzigtigheid niet gehad hadden van hunne verwachte geburen eene sterke bende schutters te gemoet te zenden, die ze tot in de stad vergezelden⁽¹⁾.

Deze gewelddadigheden verbitterden echter de gemoederen tot zoo verre, dat Antonis benauwd werd voor grootere onlusten, en geraden vond water in zynen wyn te doen. Het jaer daerna beriep hy de Staten van Brabant te Vilvoorden. Daer deed hy zyne klagten over den moedwil der onderdanen, die hem den verschuldigden dienst hadden durven weigeren. Maer de afgeveerdigden der steden vertoonden aen de vergadering dat zy geen

(1) Zie Divaeus, Rer. Brab. bl. 215.

[p. 619]

hunner regten waren te buiten gegaen, en slechts het gemeene best voor oogen hadden, terwyl daerentegen de hertog de vrydommen des volks gedurig over het hoofd zag, en derhalve de schuld der oneenigheid geheel aen hem lag. Zy verweten hem daerenboven dat hy bykans altyd van huis was en de openbare belangen verwaerloosde; dat hy van 's lands penningen roekeloos beschikte⁽¹⁾, in de plaets van ze te gebruiken, gelyk het zyne pligt was, tot lossing van verpande domeinen⁽²⁾; dat hy zynen eed schond met die van Thienen en Leeuw willekeuriglyk in hechtenis te houden: kortom de vertegenwoordigers der burgeryen hadden zoo veel in te brengen, dat er ten laetste besloten werd, daer zouden eenige deftige edellieden

(1) Antonis verkwistte zyn geld, mag men zeggen. De reis alleen van Elisabeth, om uit Saxen naer Brabant te komen, had 150,000 gouden kroonen aen het land gekost, en de huwelyksfeesten misschien nog meer. Zie Des Roches, Epit. II, bl. 285, in de aenteek.

(2) De hertog had inderdaed, om geld te maken, eene menigte van kasteelen en domeinen verpand, vooral in de landen van Over-Maes, waer de hier geuite klagten op vielen. Zie Ernst, V, bl. 195, en de aenteek. 2.

[p. 620]

last krygen om de steden van Brabant te bezoeken, en ieders bezwaren op te nemen, waer de hertog beloofde in te zullen voorzien, gevende hy aenstonds bevel van de gevangenen op vrye voeten te stellen⁽¹⁾.

Zoo liep de vergadering van Vilvoorden af, en de geschillen tusschen vorst en volk hadden voor het oogenblik een eind.

Ja, maer Antonis hield zyn woord niet, weshalve de verzoening geenen duer had. In het begin van 1414 waren de Staten op nieuw vergaderd te Leuven, om te handelen over eene vraeg van aenzienlyke hulpgelden door den hertog gedaen. Hun antwoord was weigerig: althans zy lieten aen den vorst weten dat, zoo lang hy, volgens zyne eigene beloften, in de bezwaren der steden niet zou voorzien hebben, deze zyne vraeg niet konden inwilligen⁽²⁾.

Men ziet dat, van in de veertiende en vyftiende eeuw, het Brabantsche volk zyne constitutioneele regten krachtdadiglyk wist te handhaven tegen

(1) Zie Divaeus, Rerum Brab. bl. 216.

(2) Zie Divaeus, bl. 217.

[p. 621]

eenen vorst van fransche afkomst, die maer al te geneigd was om ze te miskennen. Dit mael echter moet hy van den nood eene deugd gemaekt, en aen de billyke eischen der onderdanen beantwoord hebben; want toen in 't najaer van 1415 een engelsch leger in Frankryk gevallen was om den kryg te hernemen tegen den koning⁽¹⁾, verzocht hy weder den dienst der steden. En alhoewel het slechts om vreemde belangen te doen was, alhoewel zelfs, naer 't schynt, 's lands adel aen Antonis afgeraden had van er tusschen te komen⁽²⁾, toonden zich niet te min de steden van Brabant bereid om hem wel gewapende schuttersbenden meê te geven; doch de tyd ontbrak voor hunne volkomen uitrusting⁽³⁾. De hertog te Tervueren zynde, kreeg er den 21 October de tyding dat er binnen korte dagen zou gevochten worden. Hy vertrok dan haestiglyk met eenige ruitery, en woonde inderdaed, op 25 October, den vermaerden veldslag van Azincourt by, alwaer hy, ja, schitterende blyken gaf

(1) Zie ons vierde Deel, bl. 700.

(2) Zie Divaeus, Rer. Brab. bl. 219.

(3) Zie Des Roches, II, bl. 287.

[p. 622]

van zynen moed⁽¹⁾, maer ongelukkiglyk, met al de zynen⁽²⁾, er het leven by inschoot, en eerst dry dagen na het gevecht onder de dooden gevonden werd, bykans onkennelyk⁽³⁾. Des hertogs lyk werd naer Brussel gebragt, en den 3^den November plegtiglyk begraven in de kerk van Tervueren⁽⁴⁾.

Deze dood was niet alleen vroegtydig, maer ook gansch onvoorzien, dusdanig dat de overledene geen de minste schikkingen had genomen noch voor het bestier des lands, noch voor de voogdy zyner kinderen, waervan de oudste maer ruim twaelf jaer was⁽⁵⁾.

(1) Men mag denken dat Antonis daer ter plaetse aenkwam toen de stryd reeds begonnen was; want in zynen drift om met den franschen adel voorop te vechten, had hy den tyd niet om zich in helm of harnas te steken. Neen, hy nam het wapentuig zyns kamerlings, rukte van eene trompet de banier af, waer hy een gat in sneed en ze by wyze van wapenrok aenschoot, en stortte aldus, ongedekt tegen zweerd of piek, op den vyand. Zie Des Roches, loc. cit.

(2) De heer van Assche alleen, zegt men, ontkwam het door de vlugt.

(3) Zie den veldslag van Azincourt beschreven in de Chroniques van Monstrelet, livre I, chap. 154 en 155.

(4) Zie Divaeus, bl. 219.

(5) Daer bleven geene kinderen van den tweeden echt, zynde het eenigste in den loop zelf van het jaer zyner geboorte gestorven.

[p. 623]

Gelukkiglyk hadden de Staten van Brabant, onder Antonis regering, zoo dikwerf zich bemoeid met het bewind der zaken, dat zy in deze moeijelyke omstandigheden als van regtswege geroepen waren, om zich aen het roer te stellen. Dit deden zy reeds den 4 November, zynde van Tervueren, waer allen den lykdienst hadden bygewoond, regt naer Brussel gekomen. Honderd vyftien baronnen en edellieden⁽¹⁾ bevonden zich daer, naest twaelf abten⁽²⁾ en acht en twintig afgeveerdigden der

(1) Zoo wel van Limburg als van Brabant. Zie Ernst, V, bl. 199.
Het getal der edellieden die regt hadden om in de Staten van Brabant te zitten, was aenvankelyk niet bepaeld: alle ridders mogten daer verschynen en stemmen. Maer in latere tyden moesten zy voor het minst baron zyn, en een inkomen hebben van 4,000 gulden, de graven en markgraven 10,000, en de nog hooger getitelden, 20,000. Zie de Mémoires de Nény, chap. XXI, art. 1.

(2) In het begin hadden al de abten en oversten der Brabantsche kloosters zit- en stemregt in de vergaderingen der Staten, zelfs ook de abtdissen door hare afgeveerdigden. Het getal der aenwezigen klom soms tot boven de veertig. Zie Heylens Memorie van 1783, bl. 31, vlgg. Velen echter ontzagen zich de moeite of de kosten, en bleven t'huis, waeruit by verloop van tyd gevolgd is dat, ten laetste, slechts dertien abten het regt behouden hebben van in de Staten van Brabant te zetelen, behalve de abt van Gemblours, die met den titel van graef onder de edelen zat, en zelfs by hen voorzat. Zie Heylens opstel, en de Mémoires de Nény, loc. cit.

[p. 624]

voornaemste steden van Brabant en Limburg⁽¹⁾. Deze hoogstaenzienlyke vergadering erkende An-

(1) Ook al de Steden en Vryheden van Brabant mogten aenvankelyk hare afgeveerdigden naer de staetsvergaderingen zenden; doch vele verzuimden al vroeg dat regt, of maekten er enkel gebruik van by groote aengelegenheden. Sedert de onlusten der zestiende eeuw bleven nagenoeg al de kleinere steden achter, en zoo kwam het allengskens daertoe, dat eindelyk slechts de vier dusgenaemde hoofdsteden van Leuven, Brussel, Antwerpen en 's Hertogenbosch door afgeveerdigden vertegenwoordigd werden, en den derden Staet van Brabant uitmaekten, handelende zy in den naem van al de overige. In 1648 werd 's Hertogenbosch aen de Hollandsche Republiek afgestaen, zoodat in 't vervolg het regt uitsluitelyk aen de dry andere steden toebehoorde. Zie Heylens Memorie van 1786, uitgegeven door den eerw. Heer De Ram, bl. 29-30, en de Mémoires de Nény, loc. cit.

[p. 625]

tonis oudsten zoon, Jan IV, tot eenigen en wettigen erfgenaem der beide hertogdommen, en verklaerde, by akte van den zelfden dag, dat Brabanders en Limburgers ongescheiden en elkander getrouw wilden blyven; dat zy gezamentlyk alle aenslagen tegen de landen of hunnen vorst met opoffering van lyf en goed zouden afkeeren, alle wederspannigen tot gehoorzaemheid brengen, en ieders privilegiën, regten en vryheden ongeschonden bewaren⁽¹⁾. Meteen besloten de Staten dat de jonge hertog zonder uitstel zou ingehuldigd worden, mits den eed te doen van zyns vaders Blyde-Inkomst te zullen onderhouden, en op voorwaerde van dien eed te vernieuwen, zoo haest hy mondig wierd, dat is zyn zestiende jaer zou ingetreden zyn. Middelerwyl zou de voogdy en 's lands regering waergenomen worden door eenen Raed bestaende uit twee prelaten⁽²⁾, dry baenrotsen, twee ridders, en eenen afgeveerdigden van elk der vier

(1) Zie de oorkonde in den Luyster van Brab. II, bl. 17, of in de Plak. van Brab. I, bl. 555. - Zie mede Des Roches, Epit. II, bl. 290.

(2) De abten van Afflighem en van Tongerloo.

[p. 626]

hoofdsteden, welke aenstonds benoemd werden⁽¹⁾.

Overeenkomstig de genomen schikkingen, deed werkelyk Jan IV zyne blyde inkomst te Leuven den 14 January 1416, daegs daerna te Brussel, en vervolgens in de andere steden⁽²⁾. Eenige dagen later bevestigde hy den regeringsraed door de Staten genoemd, alles goedkeurende wat deze tot dan toe verrigt had, en stellende de elf leden aen tot zyne bestendige raedslieden⁽³⁾.

Des hertogs voogden hadden in 't begin met groote moeijelykheden te kampen. Keizer Sigismundus sprak van Brabant en Limburg aen zyne kroon te vereenigen, op voorwendsel dat Antonis nimmer hulde of manschap gedaen had voor de leenen die hy van het ryk hield; de hertogin weduwe van haren kant was niet te vrede met het douarie dat de Staten haer hadden aengeboden⁽⁴⁾,

(1) Zie welke persoonen men aenstelde, by Des Roches, bl. 291.

(2) Deze inhuldiging werd sedert plegtiglyk vernieuwd te Leuven den 5 Mei 1418, te Brussel den 7, te Antwerpen den 13, en te 's Hertogenbosch den 18 der zelfde maend. Zie de Hist. de Brux. I, bl. 195.

(3) Zie Des Roches, bl. 292.

(4) Namelyk 5,000 kroonen. Zy wilde meer hebben en, ziende hare eischen van der hand gewezen, vertrok wrevelig naer Luxemburg in 1416. Zie Divaeus, bl. 222.

[p. 627]

terwyl de hertog van Burgondië, als naeste bloedverwant, aenspraek maekte op de voogdy van zyns broeders kinderen en het regentschap der landen.

Al deze moeijelykheden werden nogtans uit den weg geruimd door de wysheid der Staten⁽¹⁾, welke, had Jan naer hen en zyne raedslieden geluisterd, Brabant in diens vorigen roem voorzeker zouden hersteld hebben en de algemeene welvaert doen stygen.

Jammer maer, de vorst was jong, omringd van dartele hovelingen, en zoo kwistig, dat, reeds in 1416, zyne huisselyke uitgaven meer dan vyf en dertig duizend gouden kroonen bedroegen. Om aen die spilzucht palen te stellen, besloten de steden, met inwilliging zoo wel van den adel als van de prelaten, het vorstelyk domein gedurende vyf

(1) Zy talmden met het hoofd des ryks, gaven 25,000 kroonen aen hertog Jan om hem van de voogdy te doen afzien, en sloten met hem een verbond tegen den keizer, die Brabant sedert gerust liet. Zie Des Roches, II, bl. 292-93.

[p. 628]

jaren zelf te bestieren, en aen den hertog eene rent te betalen van zestien duizend kroonen, om zyn hof te houden⁽¹⁾. Meteen werden eenige ambtenaren afgezet, en vervangen door anderen, op wier regtschapenheid men beter staet kon maken.

Groot en klein rekende op meerder bescheidenheid van 's hertogs wege, wanneer deze zich in den echt zou verbonden hebben: ook zag men met vreugd, op het einde van 1417, een huwelyksverdrag tot stand komen tusschen hem en zyne nicht Jacoba van Beijeren, de eenige dochter van wylen graef Willem van Henegau en Margareet van Burgondië⁽²⁾. Trouwens, deze echt, die in de eerste maenden van 1418 voltrokken werd, was byzonder gunstig voor Brabant, dewyl hy niet alleen den vrede verzekerde tusschen dit hertogdom en het aengrenzend Henegau, maer tevens met het bygelegen Holland, dat Jacoba insgelyks van haren vader erfde. Doch eilaes! al de hoop welke men

(1) Zie de Hist. de Brux. I, bl. 193.

(2) De gravin weduwe was de eigen zuster van hertog Jans vader. Zie de Geslachtlyst der graven van Vlaenderen, op het einde van ons vierde Deel, en hiervoren bl. 598, aenteek. 2.

[p. 629]

er op gebouwd had, werd eerlang verydeld door de huisselyke oneenigheden der echtgenooten. Jan en Jacoba waren voor elkander niet geboren; beider aert en neigingen verschilden zoo volstrekt, dat alle samenstemming onmogelyk was: ook begonnen de krakeelen reeds in 1419, en gingen zoo ver, dat, het jaer daerna, Jacoba het hof van Brabant verlatende, met hare moeder de wyk nam in de stad van Keynoit⁽¹⁾.

Deze treurige twisten ontroerden geheel het land, en werden aenvankelyk den hertog grootendeels toegeweten, als blykt uit de tusschenkomst der Staten, welke meer dan eens vergeefs beproefden om de eendragt tusschen hem en zyne gemalin te herstellen. Doch eindelyk ziende dat Jan voortging met zyn vertrouwen te geven aen onweerdige lieden, en den raed verwierp van hen die alleen het openbaer welzyn behertigden, vergaderden zy in

(1) In 't Latyn Quercetum, waervan het fransche le Quesnoi, destyds eene Henegauwsche stad, dry mylen boven Valencyn. - De byzondere omstandigheden en gevolgen dier twisten behooren tot de Geschiedenis van Henegau, alwaer zy breedvoeriger zullen verhaeld worden.

[p. 630]

November 1420 te Leuven⁽¹⁾, en benoemden daer 's hertogs broeder, den graef van Sint Pol⁽²⁾, tot Ruwaert van Brabant, hem last gevende het land te beschutten, diens regten en palen te bewaren, alle ambtenaren, wethouders en schepenen ten behoorlyken tyde aen te stellen, het opperbewind te voeren met de raedslieden welke hem door de dry Staten zullen toegevoegd worden, een ieder regt en vonnis te verschaffen, alle renten, verbeurten, breuken en vervallen te doen ontvangen, en al de pligten van een trouwen Ruwaert te vervullen, tot der tyd toe en niet langer dat het den hertog Jan believen zal met zyne gezellin in vrede te leven, en zyne landen te bestieren, gelyk hy schuldig is en het betaemt⁽³⁾.

(1) Dit mael waren er, behalve de abt van Gemblours, veertien prelaten by de vergadering tegenwoordig. Zie Heylens Memorie van 1783, bl. 36.

(2) Philip was, in 1415, zyn' grootvader opgevolgd in het graefschap van Sint Pol, hebbende zyne moeder verloren in 1407. Zie boven, bl. 615.

(3) Zie Divaeus, Rer. Brab. bl. 226, vlgg. en Des Roches, bl. 295, vlgg. - De oorkonde staet in de Plakkaerten van Brabant, I, bl. 557.

[p. 631]

Hertog Jan liet zich dit alles welgevallen; hy gaf zelfs zyne toestemming in zyns broeders ruwaertschap⁽¹⁾, en, zyn ongelyk erkennende, verzoende zich met 's lands Staten, dusdanig dat, na eene regering van vyf maenden, Philip het bewind neêrlegde, en een geschenk ontving van een en twintig duizend kroonen⁽²⁾.

De gemoederen waren thans geheel anders gestemd ten opzigte van vrouw Jacoba, die begonnen had zich te onteeren, haren staet te buiten, en een onwettigen echt aen te gaen met den engelschen hertog van Glocester⁽³⁾.

De inwendige rust in Brabant hersteld zynde, werden eenige leden des adels en der geestelykheid, aengemaend, naer het schynt, door graef Engelbert van Nassau⁽⁴⁾, bedacht om eene Hooge-

(1) By akte van 4 Mei 1421, te vinden in dezelfde Plakkaerten, bl. 559, alsmede in den Luyster van Brabant, II, bl. 32.

(2) Zie Divaeus, bl. 232.

(3) Van dit alles zal nader spraek zyn in de Geschiedenis van Henegau.

(4) Deze Engelbert, graef van Nassau, van Dillenburg en van Vianden, alsmede door zyne vrouw heer van Breda en van der Lek, was destyds in groot aenzien by den hertog van Brabant. Zyn naem komt voor in al de charters van Jan IV.

[p. 632]

School in het hertogdom tot stand te brengen, als waervan de behoefte sedert lang algemeen gevoeld werd, hebbende tot dan toe de jonge lieden, om zich in de wetenschap te oefenen, buitens lands, naer Keulen of Erfurt, naer Parys of Orleans moeten gaen, wat zonder groote kosten en velerlei gevaren niet doenbaer was.

Den hertog behaegde dit ontwerp zeer, en weldra besloot men het gesticht te Leuven te vestigen, in de oude hoofdstad van Brabant, allergunstigst gelegen, en die door de onlusten der vorige eeuw haren luister grootendeels verloren hebbende, eene soort van vergoeding vinden zou in den toevloed van landzaten en vreemdelingen, welke daer de geleerdheid zouden komen zoeken⁽¹⁾. Maer om dit allenzins roemweerdig voornemen ten uitvoer te brengen, diende men zich te wenden tot het hoofd der Kerk, zonder wiens toestemming en medewerking geene scholen van hooger onderwys

(1) Zie Valerius Andreas, Fasti Academici, bl. 4.

[p. 633]

in de middeleeuwen wettiglyk konden opgerigt worden⁽¹⁾.

Hertog Jan zond dan gezanten naer Roomen, werwaerts van haren kant de stad Leuven den toenmaligen Scholaster van Sint Peeters, Willem Neefs of Gulielmus Nepotis, op hare kosten afveerdigde, om van Paus Martinus V de Bullen van instelling te verzoeken, met belofte, in den naem des landheers en der stedelyke wethouderschap gedaen, dat al de plaetsen, gebouwen⁽²⁾, banken, en wat verder noodig mogt wezen tot het openbaer onderwys, van stadswege verschaft zou worden,

(1) Zie daeromtrent de geleerde redevoering door den eerw. heer De Ram te Mechelen uitgesproken in 1834, by de opening der Katholyke Hoogeschool, bl. 2, vlgg. en de aenteekk. Zie mede de Considérations sur l'histoire de l'Univ. de Louvain van den zelfden schryver. Brussel, 1854, bl. 7, vlgg. en bl. 40.

(2) De lessen werden aenvankelyk gegeven in byzondere huizen, van wege de stad daertoe voorbereid en aen de Hoogeschool afgestaen. Eenige jaren later ruimde men haer een deel in van de dusgenaemde Lakenhal, gesticht in 1317 ten behoeve van den handel, maer welke in het vervolg geheel toegewyd werd aen de openbare lessen en disputen.

[p. 634]

mitsgaders behoorlyke jaergelden of inkomsten voor de leeraers, aen welke, even als aen de leerlingen, al de privilegiën en vrydommen zouden vergund worden die zy gewoonlyk in andere hoogescholen genoten, terwyl de Rector⁽¹⁾ hoog en laeg gerigt zou hebben⁽²⁾ over al de leden, studenten en supposten⁽³⁾ der school, zullende zoo wel de hertog van Brabant, als het kapittel en de wethouderschap van Leuven, hunne jurisdictie aen hem afstaen⁽⁴⁾.

Dusdanig waren hoofdzakelyk de voorwaerden, welke de brabantsche gezanten last hadden het hoofd der Kerk aen te bieden, en op welke dan ook Paus Martinus de gevraegde Hoogeschool stichtte,

(1) De eerste Rector was Gulielmus Nepotis, door den Paus zelf genoemd voor den tyd van vyf jaren. Later werd de Rector beurtelings gekozen in de onderscheidene Faculteiten, en slechts voor dry maenden; doch sedert 1476 bleef hy een half jaer in bediening. Zie Vernulaeus, Academia Lovaniensis, bl. 24, vlgg.

(2) Zie hiervoren, bl. 308, aenteek. 1.

(3) Dus noemde men al de persoonen die van de Universiteit afhingen, of by haer in bediening waren. Zie Vernulaeus, Acad. Lov. bl. 76.

(4) Zie daer meer van by Vernulaeus, bl. 57, vlgg.

[p. 635]

by Bulle van 9 December 1425⁽¹⁾, vergunnende een volledig onderwys in de dry Faculteiten⁽²⁾ van Regten⁽³⁾, Medicynen en Kunsten⁽⁴⁾, en besprekende dat leeraers en leerlingen dezelfde privilegiën en vrydommen moesten genieten, welke

(1) De oorkonde staet by Miraeus, I, bl. 223, doch met een valsch jaertal. Gulielmus Nepotis bragt de Bullen naer Brabant. Hy was 220 dagen weg geweest, en had, volgens de stadsrekeningen, verteerd 21,120 plekken, zynde dit eene zilveren munt van den tyd, welke eene weerde hebben moest van circa 16 centiemen, dewyl er 64 in eene fransche gouden kroon gingen, te schatten op tien francs van ons huidig geld.

(2) De Faculteit van Godgeleerdheid of Theologie was uitgezonderd; maer werd in 1431 door Eugenius IV bygevoegd, op verzoek van hertog Philip den Goede. Zie Vernulaeus, bl. 79, vlgg. Zie mede des heeren De Rams Redevoering de laudibus quibus veteres Lovaniensium Theologi efferri possunt, enz. Leuven, 1847, bl. 23, vlgg. en zyne pasgemelde Considérations, enz. bl. 40, vlgg.

(3) Deze Faculteit was in tweeën verdeeld, eene van het kerkelyk, de andere van het burgerlyk regt. Zie Vernulaeus, bl. 93, vlgg.

(4) Daeronder verstond men Wysbegeerte en Letterkunde, alsmede Natuerkunst, Wiskunst en andere vakken. Zie Vernulaeus, bl. 112, vlgg. en 141, vlgg.

[p. 636]

die der hoogescholen van Keulen, Weenen, Leipzig, Padua en Merseburg van den heiligen Stoel of van elders ontvangen hadden⁽¹⁾.

Het jaer daerna, by omzendbrieven van den 18 Augusty, gaf Jan IV kennis aen alle koningen, keurvorsten, aertsbisschoppen, bisschoppen, hertogen, Mark- Land- en andere graven of souvereine Heeren, van de oprigting der Leuvensche Hoogeschool en het openen der Lessen, bestemd voor den 2 October, met verzoek van zulks in hunne Staten te laten afkondigen⁽²⁾. Den 7 September werden de Professoren⁽³⁾ plegtiglyk in bezit gesteld van hunne leerstoelen, in eene vergadering bygewoond door 's hertogs raedslieden, en door vele edelen en prelaten, leden der Staten van Brabant⁽⁴⁾. Daegs te voren had de stedelyke overheid hare regtsmagt afgestaen aen den Rector⁽⁵⁾, gelyk

(1) Zie over die privilegiën, Valerius Andreas, bl. 9, vlgg. of Vernulaeus, bl. 157, vlgg.

(2) De oorkonde staet in de Plakkaerten van Brab. III, bl. 36.

(3) Wie de eersten waren leest men by Vernulaeus, bl. 13-14.

(4) Zie Vernulaeus, bl. 12-13.

(5) Zie het bewys by Vernulaeus, bl. 6.

[p. 637]

daerna⁽¹⁾ van zynen kant het kapittel van Sint Peeters deed, en ten laetste de hertog zelf, by brieven van den 7 November 1426⁽²⁾.

De instelling der Leuvensche Hoogeschool was een der lofweerdigste daden van hertog Jan IV, en nagenoeg zyne laetste; want zynde het jaer daerna, in de Passie-week, eene Statenvergadering te Lier gaen bywoonen⁽³⁾, werd hy, op zyne terugreis naer Brussel, onverwachts aengerand door eene zware ziekte, welke zoo haestig toenam, dat de vorst op Witten-Donderdag, 17 April 1427, den geest gaf, oud zynde 24 jaren⁽⁴⁾.

(1) Te weten den 5 October. Zie daer, bl. 7 en 8.

(2) De oorkonde staet by Miraeus, I, bl. 225, vlgg. Zie mede Vernulaeus, bl. 9. - Des Rectors regtsmagt strekte zich uit over alle civiele en crimineele zaken; doch by decreet der aertshertogen Albertus en Isabella van 5 September 1617, werd gesteld dat misdadigen, die de doodstraf verdiend hadden, uit de Universiteit zouden uitgesloten en aen den wereldlyken arm overgeleverd worden. Zie de oorkonde in de Plak. van Brab. III, bl. 89, vlgg. maer inzonderheid, bl. 90, col. 2.

(3) Lier was toen ter tyd de plaets waer by voorkeur 's lands Staten gedagvaerd werden.

(4) Zie Divaeus, Rer. Brab. bl. 240, en merkweerdige byzonderheden in het Chron. Anon. van Matthaeus, bl. 179-80.

[p. 638]

Jan IV liet geene kinderen na. Philip van Sint Pol was het jaer te voren naer Roomen vertrokken, met het voornemen van het heilig Land te bezoeken; doch daer hem zulks door Paus Martinus ten sterkste afgeraden werd, keerde hy weder huiswaert, toen hy onder wege de tyding kreeg dat Brabant en Limburg op hem vervallen waren door zyns broeders dood. Hy haestte zich dan om bezit te komen nemen van zoo ryk een erfdeel⁽¹⁾.

Philip begon met de Staten byeen te roepen te Vilvoorden, alwaer zy den 23 Mei vergaderd zynde den vorst eene Blyde-Inkomst voorlegden, begrepen in vyftig artikelen, merkelyk uitgebreider derhalve dan die hertog Jan bezworen had⁽²⁾, omdat de meeste moeijelykheden welke zy of de steden met Philips voorganger hadden gehad, in het nieuw Charter voorzien, en door nieuwe bedingen zoo veel mogelyk voorgekomen waren⁽³⁾. De hertog nam al

(1) Zie Divaeus, bl. 241, en het Chron. Anon. bl. 181.

(2) De Blyde-Inkomst van Antonis en van Jan IV bestond slechts uit dertig artikelen.

(3) De Blyde-Inkomst van Philip staet in den Luyster van Brab. II, bl. 51, vlgg. en in de Plakkaerten, I, bl. 145, vlgg.

[p. 639]

deze voorwaerden bereidwillig aen, geene andere inzigten hebbende dan om de landen te bestieren ten nutte van groot en klein: ook verwierf hy, na te Leuven en in de andere steden gehuldigd te zyn geweest, zonder moeite van 's lands Staten eene gewoone bede van twee honderd en vier duizend kroonen⁽¹⁾, en het jaer daerna, eene buitengewoone van dry honderd vyf en twintig duizend kroonen, bestemd om de gemeene schulden te betalen en de verpande domeinen in te lossen⁽²⁾. Maer dewyl ten dien einde reeds meer dan eens hulpgelden waren opgebragt en deerlyk misbruikt, werden er dit mael vier leden uit den adel aengesteld om, te samen met twee deftige lieden uit den burgerstand, de penningen te ontvangen en te besteden volgens het oogmerk der Staten, zullende zy van alles strenge rekenschap schuldig wezen⁽³⁾.

(1) Zie echter welke bedingen de Brusselaers daerby maekten, in den Luyster van Brab. II, bl. 61.

(2) Zie Des Roches, II, bl. 301.

(3) Zie Des Roches, loc. cit. en het Anon. Chron. van Matthaeus, bl. 182.

[p. 640]

's Lands geldbelangen aldus geregeld zynde, en de eendragt tusschen vorst en onderdanen op goede gronden gevestigd, zoo uitte zich de algemeene wensch dat Philip door een geschikt huwelyk het nieuwe stamhuis van Brabant mogt onderschragen. Daer waren reeds voorstellen gedaen en aengenomen hy den hertog van Anjou, tevens koning van Sicielje, die zyne jongste dochter Yolenta aen onzen vorst verloofd had; maer uit hoofde van bloedverwantschap moest de Paus aenzocht worden om het kerkelyk beletsel in te trekken, waerdoor de zaek sleepte tot in 1430. Alsdan eindelyk werd de dag gesteld dat de bruid naer deze landen komen zou. De hertog noemde vier hoogadelyke ridders om, met een ryk gevolg van dry honderd peerden, de vorstin in de stad van Rheims te gaen afhalen, en naer hier te vergezellen. Zy vertrokken in den loop van July; maer kregen, te midden hunner opreis, de tyding dat hun meester in zyne burgt van Leuven gevaerlyk ziek was geworden. Inderdaed hy leed, naer 't schynt, aen eene leverkwael, die van dag tot dag ergerde, en hem den 4 Augusty uit het leven rukte, in den jeugdigen ouderdom van vyf en twintig jaren. Vier dagen na zyne dood

[p. 641]

kwamen de gezanten uit Frankryk weder, om thans, in stede van een blyde bruiloftfeest, eenen treurigen lykdienst by te woonen⁽¹⁾.

De Staten in der haest vergaderd zynde, besloten dat het gebalsemde lichaem van den beweenden vorst in de burgtkerk bewaerd zou blyven, en niet in het graf besteld worden voor aleer het land een nieuwen hertog erkend zou hebben. Daer waren er twee, die op dit ryke erfdeel aenspraek maekten, Philip de Goede, welke sedert 1419 zyn' vader in Vlaenderen en Burgondië opgevolgd was, en diens moei Margareet⁽²⁾, weduwe des graven van Henegau. Deze was de eigen zuster van wylen hertog Antonis, en derhalve de naeste erfgenaem van haers broeders kinderen: ook kwam zy eerlang in persoon naer Leuven om deze hare regten by de Staten te doen gelden. Philip, van zynen kant, juist in dat oogenblik bezig met de stad van Compiègne te belegeren, waer de Engelschen meester van waren, gaf last aen de bisschoppen van Doornik, van Atrecht en van Amiens om hem by de

(1) Zie Des Roches, II, bl. 303; Divaeus, bl. 242; het Chron. Anon. bl. 184.

(2) Vrouw Jacoba's moeder.

[p. 642]

Staten te vertegenwoordigen, en hun voor te dragen dat hy, als mannelyke afstammeling des oudsten zoons van Burgondië, en dus als hoofd van zyn huis, meer regt had dan zyns vaders zuster op de beide hertogdommen van Brabant en Limburg. Zy spraken tevens van vroegere schikkingen door Philips grootvader met wylen vrouw Joanna gemaekt, waer het thans voorkomend geval in voorzien was, gelyk zy door een geloofweerdig afschrift toonden: doch daer wisten de raedslieden van Margareet ook op te antwoorden. Kortom, de zaek bleef twyfelachtig in haer zelve; maer wat buiten alle kyf stond en door allen erkend moest worden, was, dat hertog Philip naest zyn geboorteregt den degen van een der magtigste vorsten van Europa in de weegschael kon leggen, en deze reden deed den evenaer ten zynen voordeele overslaen. 's Lands Staten, na de bewysgronden, van wederzyde in het midden gebragt, rypelyk te hebben onderzocht, verklaerden met eenparigheid van stemmen dat zy zich verpligt achtten Philip van Burgondië voor hunnen wettigen heer en hertog te aenveerden⁽¹⁾.

(1) Zie Divaeus, bl. 243, en het Anon. Chron. van Matthaeus, bl. 185-87.

[p. 643]

Hiermede was de zaek beslist. Aenstonds vertrokken er gezanten naer Frankryk om den hertog te groeten, met verzoek tevens dat hy onverwyld over zou komen en bezit nemen van zyne erfenis. Philip draelde niet. Hy kwam eerlang naer Mechelen, alwaer hy met de Staten de voorwaerden zyner Blyde-Inkomst besprak⁽¹⁾. Vervolgens werd hy, den 5 October, te Leuven ingehuldigd. Daegs daerna begeleide hy het lyk zyns voorgangers naer Tervueren, alwaer het vorstelyk begraven werd, en deed den 8 der maend zyne plegtige intrede te Brussel⁽²⁾.

Aldus kwamen de hertogdommen van Brabant en het markgraefschap van Antwerpen, vereenigd met Vlaenderen en andere landen, onder den scepter van Burgondië, die zich met der tyd nog over

(1) De Blyde-Inkomst van Philip den Goede, bevattende dry en zeventig artikelen, staet in den Luyster van Brab. II, bl. 64, en in de Plakkaerten, I, bl. 166. Op de Blyde-Inkomst volgen eenige nieuwe gunsten, den zelfden dag door den hertog aen zyne Brabantsche onderdanen bewezen.

(2) Zie Divaeus, loc. cit. en het Anon. Chron. van Matthaeus, bl. 187.

[p. 644]

meer Belgische staten uit moest strekken. Mechelen ook, waer Philip de Goede op den eigen dag als te Brussel ingehuldigd werd⁽¹⁾, had voortaen geene politieke twisten meer te vreezen met Brabant of met de brabantsche steden, als welke nu alle onder den zelfden Heer stonden, zoo nogtans dat ieder land zyne byzondere wetten, regten en instellingen behield, weshalve uit de gemeenheid des vorsten toch geene nationale eenheid geboren werd. Deze kon niet tot stand komen, zoo lang België in onderscheidene graefschappen en hertogdommen verdeeld bleef, in stede van gezamentlyk tot een enkel koningryk versmolten te worden, iets waer Philip, en inzonderheid zyn opvolger, yverig aen gewerkt hebben, doch hetwelk men eerst in onzen leeftyd heeft kunnen ten uitvoer brengen.

einde van het vyfde deel.

(1) Zie onze Geschiedenis van Mechelen, bl. 231, aenteek. 3.

[p. t.o. 644]