Vaderlandsche historie. Deel 5

[p. 493]

Dertiende hoofdstuk.

vervolg.

De stad van Mechelen is haren oorsprong verschuldigd aen haren beschermer den heiligen Rumoldus die, in de achtste eeuw, daer ter plaetse het geloof predikte, en de marteldood gestorven zynde, er begraven werd in de kerk welke hy zelf gesticht had. Dit graf, waer God, om zynen dienaer te verheerlyken, mirakelen deed, werd aldra het voorwerp van den algemeenen eerbied; de bewoonders der omliggende landstreek gingen daer in bedevaert heen, waer vervolgens weêr anderen eene gunstige gelegenheid in vonden om zich in de buert te vestigen, huizen te timmeren, en door handel of nering den kost te winnen. Zulk een toeloop, op godsdienstyver gegrond, zou nog heden eene genoegzame oorzaek wezen om eene onbewoonde plaets in korten tyd te bevolken, haer van lieverlede tot een dorp te doen aengroeijen, en zelfs, indien de yver volhardde, er eindelyk eene stad te zien uit voortkomen, even als hier en elders de opkomst van vele middeleeuwsche steden aen geene andere oorzaek kan toegeschreven worden.

[p. 494]

In 915 gaf Karel de Eenvoudige, alsdan koning van Lotharingen zoo wel als van Frankryk⁽¹⁾, de kerk van den heiligen Rumoldus, met de daertoe reeds behoorende landen, bosschen en dienstbare lieden, aen bisschop Franco van Luik, die, naer alle waerschynlykheid, van Karolinger afkomst was, en derhalve door bloedverwantschap aen zynen weldoender verbonden⁽²⁾. Hoe 't zy, de luiksche bisschoppen hebben van dien tyd af, zoo niet met den naem althans met der daed, zich gedragen als de wettige Heeren van Mechelen, en zyn sedert altyd in die hoedanigheid erkend gebleven, als blykt uit onderscheidene keizerlyke diplomen van lateren dag.

Zie daer dan hoe de kerk van Luik in bezit is gekomen van een grondgebied dat, geheel buiten Luikerland gelegen, met der tyd gansch omringd werd van Brabantschen bodem, vooral nadat de graven uit het huis van Leuven het erfelyk hertogdom van Neder-Lotharingen verworven had-

(1) Zie ons derde Deel, bl. 531.

(2) Wy hebben den giftbrief medegedeeld in de Bylagen onzer Geschiedenis van Mechelen, bl. 437.

[p. 495]

den, naest het markgraefschap van Antwerpen of des heiligen Ryks. Zoo lang echter Mechelen gering was, stond het niemand in den weg; de hertogen van Brabant bemoeiden er zich niet meê, zoo min als met Hoegaerden en andere vlekken welke mede aen de kerk van Sint-Lambertus toebehoorden, op den zelfden voet als onze vorsten hier en ginds een slot of eene villa bezaten in het land van Luik⁽¹⁾. Doch wanneer, in den loop der tyden, de stad aengegroeid, ryk en magtig geworden was, kon het niet missen, of zy moest in gedurige aenraking, soms ook al in wryving, ja wel eens in geschil komen met het omliggende Brabant: gelyk zy van den anderen kant noodwendiger wyze een voorwerp van begeerlykheid werd voor de hertogen, die haer tusschen Leuven, Brussel, Antwerpen en Lier in zagen liggen, en er evenwel niets te zeggen hadden.

(1) De dusgenaemde enclaven waren gemeen in de middeleeuwen. Sommige eigenaers verkochten of vermaekten hunne alloden het zy aen de Kerk, het zy aen wereldlyke heeren. Anderen stonden hunne leengoederen af, of deze gingen erfelyk over in een vermaegschapt huis. Op zulke en dergelyke wyzen kregen de vorsten bezittingen in elkanders staten.

[p. 496]

De eerste moeijelykheden ontstonden met de Berthouten van Grimbergen, die te Mechelen zelf huizen en erven bezittende, en tevens de grootste heeren zynde van geheel de omstreek, daerdoor zelf veel invloed hadden op de burgery, welke gedeeltelyk van hen afhing. Om deze reden schynt het dan ook dat, omstreeks het jaer 1200, de kanoniken van Sinte-Rombouts Wouter Berthout tot Voogd verkozen⁽¹⁾, of hem in die hoedanigheid erkenden⁽²⁾, hopende dat hy, beter dan iemand anders, de goederen en geregtigheden hunner kerk zou weten te handhaven, als vermogend genoeg zynde om haer tegen geweld of onbillyke eischen te beschermen.

Dit zal Wouter Berthout dan ook wel gedaen hebben; doch, gelyk het gaet, hy maekte tevens gebruik van zyne nieuwe weerdigheid om te Mechelen verder te grypen, en er zich een gezag aen te matigen dat alleen den Landheer toekwam. Zulks blykt uit een vergelyk, getroffen, in 1213,

(1) Zie wat wy over de Voogden en Voogdyen gezegd hebben in ons derde Deel, bl. 243, vlgg.

(2) Zie daeromtrent onze Geschiedenis van Mechelen, bl. 47, vlgg.

[p. 497]

tusschen hem en bisschop Hugo van Pierrepont, waerby des kerkvoogds heerlykheid, regten en inkomsten gewaerborgd worden, met besprek dat Wouter Berthout⁽¹⁾ in en buiten de stad zyne eigendommen zal mogen vermeerderen, mits hy de luiksche leenen en erfelykheden nergens in te kort doe, en zich erkenne als lidig man des bisschops⁽²⁾. Ydele voorzorg. De Berthouten hadden eenen vasten voet in de stad, en de burgers op hunne hand, zoodat zy de luiksche kerkvoogden ongestraft over 't hoofd konden zien, die vergeefsche poogingen

(1) Het dient opgemerkt dat in dit vergelyk, zoo min als in andere overeenkomsten met de luiksche bisschoppen gemaekt, de Berthouten den naem voeren van Voogd. Men mag daeruit besluiten dat zy, verre van door die bisschoppen aengesteld te zyn geweest om te Mechelen hunne plaets te vervangen, of de regten hunner kerk voor te staen, nimmer door hen in de voogdy erkend zyn geworden, dusdanig dat de titel van Voogd, even als die van Heer van Mechelen, welken zy later voeren in hunne eigene diplomen, enkel aenmatiging geweest is, door de bisschoppen gedoogd, om dat zy 't niet beletten konden.

(2) Zie de oorkonde in onze Geschied. van Mechelen, bl. 441.

[p. 498]

deden om hun gezag te Mechelen staende te houden. Het ging zoo ver, en zoo haestig, dat reeds in 1251 een andere Wouter, de kleinzoon des bovengenoemden, niet meer te vrede zynde met den titel van Voogd, zich stout weg Heer van Mechelen hiet in eenen giftbrief ten voordeele der abtdy van Sint-Bernaerts op de Schelde⁽¹⁾. In 1267 beproefde bisschop Hendrik van Gelder om Mechelen door de wapens te onderwerpen; maer hy raekte er niet in, omdat de Brabanders hem dwarsboomden⁽²⁾. Het volgend jaer zocht hy zyne twisten met Wouter Berthout door wederzydsche scheidsmannen te doen beslissen⁽³⁾, doch alweêr vruchteloos: des bisschops mededinger bekreunde zich om geene uitspraken, en streefde te Mechelen steeds voorwaerts, wel wetende dat Luik hem niet deren kon.

Zoo ver stond het in 1300, toen Huig van Cha-

(1) Zie onze Geschiedenis, bl. 57, en de oorkonde by Miraeus, I, bl. 767.

(2) Zie onze Geschiedenis, bl. 64, vlgg.

(3) Zie het Compromissum der beide belanghebbenden in de Bylagen op onze Geschiedenis, bladzyde 443-47.

[p. 499]

lons, die vier jaer te voren den bisschoppelyken Stoel van Luik beklommen had, hoegenaemd geene kans ziende om door eigen poogingen de regten zyner kerk te Mechelen hersteld te krygen, het besluit nam van de stad en alles wat er van afhing, met cynzen, leenregten, renten en vervallen, te verpanden⁽¹⁾ aen hertog Jan II van Brabant, doch bepaeldelyk voor vier levens, dat is, voor hem en voor zyne opvolgers tot het derde geslacht, en met besprek dat de hertog op zyne kosten uit Berthouts handen zou halen alles wat deze of diens voorgan-

(1) Niets is gemeener, in de geschiedenis der middeleeuwen, dan de dusgenaemde Verpandingen, in 't Fransch engagères. De edellieden, groot en klein, ja de vorsten zelf, dikwyls in gebrek van geld, en willende hunne 't zy allodiale 't zy feudale goederen niet vervreemden, stonden een slot, eene heerlykheid, soms zelfs een baljuw- of schoutschap dat hun toebehoorde, voor een bepaelden of onbepaelden tyd, en voor eene zekere som gelds, af aen een' ander, die van dat oogenblik in 't bezit trad van het domein of het ambt, niet als eigenaer, maer als pandhouder of engagiste. Door wedergaef van het geld kwam de verpanding op te houden, en het pand keerde weder tot zyn vorigen eigenaer.

[p. 500]

gers, tegen goddelyke en menschelyke wetten in, en tot nadeel hunner zielen, aen de kerk van Luik te Mechelen ontweldigd hadden⁽¹⁾.

Dit was juist zoo kwalyk niet overlegd; want indien er iemand bekwaem mogt wezen om de Berthouten op hunne plaets te zetten en by hunnen pligt te houden, dan zeker kon dat de hertog van Brabant. Maer deze had tevens belang om in goede verstandhouding te blyven met een' der aenzienlykste edellieden van het land, wiens voorouders niet alleen groote diensten aen den Staet bewezen, maer zelfs hun bloed voor de vorsten van Brabant vergoten hadden, gelyk onlangs nog Wouter Berthout VI, die te Woeringen gesneuveld was. In de plaets dan van Jan Berthout, den eigen zoon des pas genoemden⁽²⁾, zich tot vyand te maken, met hem af te nemen wat hy onregtveerdig bezat, stelde de hertog hem voor de heerlykheid van Mechelen te deelen, in zulker voege dat zy daer samen een' Schoutet, schepenen, dekens en gezworenen zou-

(1) Zie de oorkonde in onze Bylagen, bl. 442.

(2) Zie de Geslachtlyst der Berthouten in onze Bylagen, bl. 439.

[p. 501]

den aenstellen, en beide voor de helft komen in de tollen, boeten, geregtigheden of vervallen, zonder op elkander iets vooruit te willen, behoudens nogtans dat de hertog als overheer in de stad en hare vryheid erkend zou worden.

Dit alles stond Jan Berthout aen, zoodat het akkoord den 12 November 1301 plegtiglyk gesloten werd⁽¹⁾; en om er tevens de Mechelaers te doen in toestemmen; om zich van hunne trouw te verzekeren, schonken de twee heeren, nog dat zelfde jaer, eene uitgebreide keure vol van schikkingen zoo ten voordeele van de stad in 't gemeen, als van de persoonlyke vryheid en veiligheid der burgers⁽²⁾, aen wie zy daerenboven, in 1302, zeer gewigtige privilegiën vergunden, bezegeld en gewaerborgd door de voornaemste baronnen van Brabant⁽³⁾.

Ja, maer te Luik oordeelde men dat hertog Jan de voorwaerden der verpanding moedwillig voorbygezien, en, door zyn verdrag met Berthout, de regten van Sint-Lambrechts kerk te Mechelen

(1) Zie de oorkonde in onze Bylagen, bl. 447-51.

(2) De oorkonde aldaer, bl. 451-62.

(3) Zie de oorkonde aldaer, bl. 463-65.

[p. 502]

grootelyks verkort had, in stede van ze te herstellen, gelyk het zyne pligt was. Wat gebeurt er? Bisschop Hugo had, in 1301, den luikschen Stoel verwisseld voor dien van Besançon, en was vervangen geworden door Adolf van Waldeck, maer die slechts achttien maenden regeerde. Na zyne dood, voorgevallen op het einde van 1302, werd tot bisschop gekozen Thibout van Bar, een man van grooten huize en van ridderlyken aert. Deze nieuwe kerkvoogd, ontevreden met hetgeen te Mechelen verrigt was, eischte weldra de heerlykheid weder, voor reden gevende dat de verpanding van 1300, als gedaen zynde zonder pausselyke toestemming en zonder kennis van het kapittel, in den grond onwettig was. Hy beweerde daerenboven dat de verbindtenis, door bisschop Hugo op eigen gezag aengenomen, tot diens opvolger niet was overgegaen, maer door zyn vertrek zelf gebroken⁽¹⁾.

De kerkvoogd had gelyk, en alhoewel hertog Jan, als men raden kan, van een ander gedacht was, moest hy niettemin de heerlykheid wedergeven

(1) Zie onze Geschied. van Mechelen, bl. 100.

[p. 503]

krachtens een vonnis van paus Benedictus die, na ryp onderzoek der geheele zaek, uitspraek gedaen had ten voordeele der luiksche kerk⁽¹⁾.

Zoo keerde dan Mechelen weêr naer zyne oude heeren, en Thibout van Bar, om voortaen ook op de gemoederen te heerschen, bevestigde niet alleen aen de stad alles wat haer door hertog Jan en Jan Berthout was vergund geworden; maer voegde daer nog nieuwe weldaden by in een Diploom van 1305, dat, tot op het einde der achttiende eeuw beschouwd is geweest als de grondslag der Mechelsche Constitutie⁽²⁾. Twee jaer later sloot de bisschop met Gielis Berthout, Jans broeder en erfgenaem⁽³⁾, een plegtig akkoord⁽⁴⁾, ten einde zoo veel mogelyk alle krakeel in 't vervolg voor te komen, en geene tegenwerking van dien kant meer te vreezen te hebben. Inderdaed de beide heeren, na aldus hunne regten bepaeld en geregeld te

(1) Zie onze Geschiedenis, bl. 101.

(2) Zie die hoogstmerkweerdige oorkonde in onze Bylagen, bl. 472-81.

(3) Jan Berthout was zonder kinderen gestorven in 1304.

(4) Zie er den tekst van in onze Bylagen, bl. 482-87.

[p. 504]

hebben, bleven sedert in vriendschap Mechelen samen bestieren. Maer in 1310 kwam Gielis Berthout te sterven, en daer hy geene kinderen naliet, erfde van hem zyn oom Floris⁽¹⁾ die, schynt het, niet zeer Luiksgezind was. Tot meerder verwarring stierf ook, den 13 Mei 1312, bisschop Thibout, latende zyne hoofdstad ten prooi aen zoo verregaende onlusten, dat er op geenen keus kon gedacht worden, en de Stoel bykans twee jaren open bleef.

In zulke omstandigheden was het den hertog van Brabant niet moeijelyk nieuwe betrekkingen aen te knoopen met de Mechelaers die, dan zelfs als zy van hunne luiksche heeren best behandeld werden, toch altyd naer Brabant helden, en thans nog sterker, nu dat zy eenigzins zonder hoofd waren. Die zelfde geneigdheid vond de hertog by de Berthouders, welke bykans al hunne heerlykheden van hem te leen hielden, en dus ten nauwste met Brabant verknocht waren, terwyl zy met Luik weinig of niets uitstaende hadden. Floris

(1) Zie de Geslachtlyst der Berthouten in onze Geschiedenis van Mechelen.

[p. 505]

maekte dan gebruik van de regeringloosheid, waer het bisdom in 1312 meê beproefd werd, om den 30 Juny eenen akt te teekenen, in welken hy verklaert dat hy de voogdy en de heerlykheid van Mechelen te leen neemt van hertog Jan. Dit ten gevolge erkent hy zich van stonden af verpligt om met de inwoonders der stad, en met de boeren der afhankelyke dorpen⁽¹⁾, op eigen kosten den hertog en diens nakomelingen tegen alle anderen te dienen, en verbindt zich daerenboven om alles wat in het hertogdom, met toestemming der barons, steden en goede lieden van Brabant, uitgeroepen, bevolen of verordend zal worden, te Mechelen en in al de plaetsen welke er van afhangen, getrouwelyk te doen onderhouden⁽²⁾.

Opentlyker kon zeker Floris Berthout het akkoord van 1308 niet tegenspreken, noch de regten der luiksche kerk miskennen⁽³⁾. 't Is waer, Adolf Van der Marck, die den 4 April 1313 door paus

(1) Zie daeromtrent onze Geschiedenis, bl. 3 en 4.

(2) Zie de oorkonde aldaer, bl. 114.

(3) Volgens dat akkoord moesten de Berthouten alles wat zy te Mechelen hadden, van de luiksche kerk te leen houden. Zie in onze Bylagen, bl. 484.

[p. 506]

Clemens V bisschop genoemd was, doch eerst tegen het einde van dat jaer bezit nam van zynen Stoel⁽¹⁾, moest zich aen de overdragt van Floris niet houden. Daerby had hy niet meer te doen met hertog Jan II, maer met diens minderjarigen opvolger, zoo wel niet in staet als zyn vader om wankele akten te handhaven. Ongelukkiglyk ontbrak het den kerkvoogd aen geld, zonder hetwelk hy zelfs te Luik niets verrigten kon, laet staen van zyn gezag elders te herstellen. In deze noodwendigheid vond hy geraden Mechelen, voor eene som van vyftien duizend gulden, te verpanden aen Willem I graef van Henegau, van Holland en Zeeland, derhalve magtig genoeg om den jongen vorst der Brabanders te beletten van verder te grypen⁽²⁾. De nieuwe pandhouder deed zynen intrede te Mechelen den 21 December 1313⁽³⁾, en ruim een jaer later kocht hy nog van Floris Berthout alles wat deze van zynen neef aldaer geërfd had: zoodat

(1) Zie onze Geschiedenis van Mechelen, bl. 115 en 16.

(2) Zie daer, bl. 116.

(3) Zie het diploom dat hy te dezer gelegenheid uitveerdigde, in onze Bylagen, bl. 489.

[p. 507]

Willem van dit oogenblik alleen heer en meester was in de stad en 't geen er van afhing⁽¹⁾.

Men kan wel raden dat de hertog van Brabant met dit alles weinig vrede had; maer ook de Mechelaers preutelden er hevig tegen. Zy klaegden dat men hunne stad en grondgebied zoo ligtveerdig van hand tot hand overleverde, zonder acht te geven of hun zulks voor- of nadeelig was. Zy zeiden dat, ondanks al dat verpanden en verkoopen, Mechelen niet te min in het hart van Brabant liggen bleef, weshalve de burgers het hoogste belang hadden om met den hertog in goede gebuerschap te leven, terwyl het hun baten noch deren kon dat zy te Luik, of te Bergen in Henegau, vrienden of vyanden hadden.

Aldus spraken de Mechelaers; maer zeggen scheen hun niet genoeg: zy voegden er welhaest de daed by. Namelyk in October 1315 sloten zy met hertog Jan III en met de goede steden van Brabant een plegtig verbond om malkander behulpzaem te zyn en te verdedigen, doende zy de uitdrukkelyke belofte van onder des hertogs banieren, zoo dik-

(1) Zie onze Geschiedenis, bl. 118.

[p. 508]

wyls hy hen noodig zou hebben, te veld te trekken tegen alle zyne vyanden hoe ook genaemd⁽¹⁾.

Men ziet, de bisschop van Luik, zoo min als de graef van Henegau, waren hier uitgezonderd: en dat de burgers het stuk meenden, daer gaven zy in 't vervolg blyken van, toen hertog Jan, in 1332, ten kryg voer tegen den koning van Bobemen en diens twintig bondgenooten, onder welke de luiksche kerkvoogd zich een der yverigsten vertoonde. Die van Mechelen kwamen op den eersten roep naer Heylissem om in de gelederen der Brabanders moedig meê te vechten⁽²⁾.

Men heeft die stedelingen soms verweten dat zy, met aldus tegen hunnen heer de wapens te voeren, zich gedroegen als ontrouwe onderdanen, en voor het uitwendig was dat zoo; maer inderdaed deden zy anders niet dan gehoorzamen aen de wet der noodzakelykheid. Wat konden de Mechelaers aenvangen, indien zy in vyandlyke betrekkingen stonden met naburen die tot tegen de poorten hunner stad kwamen, en deze van alle kanten ver-

(1) Zie onze Geschied. bl. 118-119, en de oorkonde in den Luyster van Brabant, I, bl. 83.

(2) Zie onze Geschiedenis, bl. 126.

[p. 509]

mogten in te sluiten? Welke hulp hadden zy te verwachten van hunne luiksche heeren, die geen enkelen man naer Mechelen zenden konden, of hy moest over brabantschen bodem gaen; van heeren die te Luik eeuw in eeuw uit met hun eigen volk worstelden; die, onophoudelyk in geldgebrek, hunne heerlykheid verpandden aen dezen of genen vreemden vorst⁽¹⁾, en bovendien maer half meester te Mechelen waren, dewyl zy gezag en inkomsten moesten deelen met een' der magtigste baronnen van Brabant? Het is klaer dat de burgers van Mechelen geenen vryen keus hadden, maer tot hun eigen behoud noodwendiger wyze Brabant moesten aenkleven.

Intusschen daer werd te Heylissem niet gevochten, als hiervoren reeds gezegd is; neen, het kwam tot een bestand, en zelfs moesten het jaer daerna de bondgenooten te Kameryk vergaderen

(1) Bisschop Adolf had, in 1316, de heerlykheid weêrgevraegd van den graef van Henegau; maer sedert had hy ze nog eens verpand aen den graef van Gelder, zoo nogtans dat zy in 1328 andermael was teruggekeerd aen Luik. Zie onze Geschiedenis, bl, 120, alsmede bl. 133, aenteek. 1.

[p. 510]

om, onder de bemiddeling des konings van Frankryk, hunne geschillen met Brabant te vereffenen. Derwaerts begaf zich dan ook de bisschop van Luik, die eene menigte van bezwaren tegen hertog Jan had in te brengen⁽¹⁾, waeronder zeker een der gewigtigste zal geweest zyn dat de Mechelaers in den laetsten oorlog, zoo wel als in andere voorvallen, immer de party van Brabant hadden gehouden tegen hunnen wettigen heer. Hoe 't zy, de kerkvoogd was daerover dusdanig gebelgd, dat hy eenen walg had opgevat voor eene heerlykheid welke hem niet gaf dan ongenoegen, waer de onderdanen zyn gezag miskenden, hunnen dienst weigerden, en ja met zyne vyanden heulden. Hy wilde zich dan van dat domein ontmaken, het niet meer verpanden als vroeger, maer voor goed verkoopen, gelyk hy 't werkelyk deed aen graef Lodewyk van Vlaenderen, die hem er honderd duizend gouden realen⁽²⁾ voor geboden had. De akt van verkooping⁽³⁾, waer-

(1) Zie onze Geschiedenis, bl. 130.

(2) De gouden reael gold, in 1333, zeven gulden brabantsch courant, volgens Ghesquière. Zie onze Geschiedenis van Mech. bl. 134, in de aenteekening.

(3) Wy hebben dien akt, in 't Latyn opgesteld, met eene nederduitsche vertaling gegeven in onze Bylagen, bl. 492-503.

[p. 511]

schynlyk opgesteld in Mei 1333⁽¹⁾, bespreekt dat de graef nimmer de heerlykheid van Mechelen zal mogen vervreemden, maer verpligt zyn die ten eeuwigen dage vereenigd te houden met Vlaenderen, en ze van Luik te leen te nemen.

Deze en andere voorwaerden vervulde de graef zonder uitstel, en mogt welhaest Mechelen voor zyn eigendom beschouwen. Doch nu wilde hy ook aftellen met het huis van Grimbergen, dat nog altyd in bezit was van een deel der heerlyke regten⁽²⁾. Floris Berthout leefde niet meer; zyne eenige dochter Sophia, in huwelyk getreden met graef Reinout II van Gelder, was nog vóór haren vader overleden; maer na diens dood had Sophia's oudste dochter, Margriet van Gelder, de voogdy

(1) Het jaer is zeker, maer de dag of de maend niet. Zie onze Geschiedenis, bl. 137, aenteek. 1.

(2) De graef van Henegau, hebbende moeten teruggaef doen aen Luik van 't geen hem in 1313 was verpand geweest, had vervolgens ook afgezien van het deel dat Floris Berthout hem verkocht had, weshalve deze laetste daer op nieuw in bezit was van gekomen. Zie onze Geschiedenis, bl. 121.

[p. 512]

van Mechelen, met al het overige wat haer grootvader daer bezeten had, geërfd: weshalve het tot deze Margriet was dat graef Lodewyk zich wendde om haer mechelsch erfdeel af te koopen. Zulks kostte geen groote moeite: den 15 December 1333 stond de edele vrouw hem alles af voor de som van zestig duizend gulden⁽¹⁾, waerdoor eindelyk de Vlaming het regt verwierf, ja en vry duer betaelde, om op zyne diplomen den titel van heer van Mechelen by te voegen.

Het eenigste wat nog overbleef, was van dien titel te Mechelen zelf te doen erkennen, en bezit te nemen van de stad. Maer daer lag de knoop: de Mechelaers wilden er niet van hooren. Zy hadden reeds, doch vruchteloos, te Luik hemel en aerde geroerd om den koop te doen breken⁽²⁾, niet uit vooringenomenheid tegen graef Lodewyk, neen; maer omdat de vereeniging van Mechelen met Vlaenderen den ondergang hunner stad tot onvermydelyk gevolg moest hebben. Inderdaed, wat zou

(1) Dit waren ook goudguldens, zoo veel weerd als de realen. Zie Ghesquière, Mémoire, enz. bl. 129, vlg.

(2) Zie onze Geschiedenis, bl. 144, vlg.

[p. 513]

er gebeuren, de eerste mael dat de nieuwe heer, hy die met zyne baendery van Bornhem bykans aen het Mechelsche paelde, in twist geraekte met den hertog van Brabant? Zou hy niet noodwendiger wyze de aengekochte stad voor zyne wapenplaets nemen, om van daer tegen den vyand uit te gaen, of om, juist in het midden van Leuven, Brussel en Antwerpen, de groote heirbaen bezet te houden? En was het derhalve niet in het hoogste belang des hertogs den kryg te beginnen met Mechelen te overvallen, te verwoesten en aen de vier hoeken in brand te steken, om er den Vlaming uit te dryven of te beletten dat hy er nestelde? De burgers zagen dit klaer genoeg in: ook, wanneer graef Lodewyks afgeveerdigden te Mechelen verschenen om, in huns meesters naem, bezit te nemen van de heerlykheid, stond de menigte op, en joeg hen de stad uit, met bedreiging van ze dood te slaen, indien zy het hart hadden nog eenen voet binnen de poorten te zetten⁽¹⁾. De Vlamingen zagen wel dat het meenens was en trokken naer huis.

Daer kon het echter niet by blyven; maer de

(1) Zie onze Geschiedenis, bl. 146.

[p. 514]

Mechelaers zochten steun by hertog Jan die, zonder aerzelen, hen onder zyne bescherming nam, en eerlang aen den graef van Vlaenderen weten liet dat hy de stad voor eigen rekening zou verdedigen⁽¹⁾. Lodewyk was gereedschap aen 't maken om de Mechelaers met zyne wapens te onderwerpen; maer thans vernemende dat hy tevens met Brabant ging te doen hebben, vond hy geen beter middel om tot zyn doel te komen, dan het vorige bondgenootschap des konings van Bohemen weêr aeneen te knoopen, en gezamenderhand hertog Jan te overvallen. Zulks ging zoo goed als van zelf, dewyl er, omtrent de vroegere geschillen, van koning Philips wege tot dus verre geene uitspraek gedaen was. Nog vóór het einde des jaers hielden de vorsten eene vergadering te Valencyn, en op Dry-Koningen dag, 1334, zonden zy weêr, ten getalle van zeventien⁽²⁾, hunne herauten tot hertog

(1) De hertog grondde vooral zyn regt daerop, dat het erfdeel van Margreet van Gelder, sedert 1312, een brabantsch leen geworden was, en derhalve zonder zyne toestemming niet had kunnen vervreemd worden. Zie boven, bl. 505, en onze Geschiedenis, bl. 148.

(2) De aertsbisschop van Trier en een paer anderen deden dit mael niet meê.

[p. 515]

Jan, om hem andermael in het worstelperk te beroepen⁽¹⁾.

Jan III gaf aen allen hetzelfde toestemmend antwoord, nog minder verlegen dan het jaer te voren wegens de menigte zyner tegenstanders, daer hy thans op de hulp van Frankryk meende te mogen rekenen. Aldra begonnen de vyandlykheden, bestaende, naer gewoonte, in het verwoesten van akkers en het neêrblaken van dorpen. De hertog zou het liever met een grooten veldslag uitgemaekt hebben, als zynde dit veel ridderlyker en minder barbaersch; maer de bondgenooten zochten geenen krygsroem: zy wilden enkel hunnen nyd of hunnen wrok op den hertog uitwerken; en daer zy zoo sterk in getal waren, konden zy Brabant van alle kanten te gelyk aenranden, derhalve kwaed genoeg doen. Terwyl graef Lodewyk, van Dendermonde uitgaende, de abtdy van Afflighem in kolen kwam leggen⁽²⁾, vielen de Luikenaers op Landen

(1) Zie onze Geschied. bl. 150, en Butkens, bl. 408.

(2) De Brabanders oefenden wederwraek in het land van Aelst, en kwamen kort daerna tot een treffen met de Vlamingen, welke zoo deerlyk gehavend werden, dat hun de lust verging om dieper in te dringen. Zie Butkens, bl. 409. - Zie mede De Dynter, II, bl. 564, alwaer hy zegt dat de Antwerpenaers heel het land van Waes afliepen en daer groote verwoesting pleegden.

[p. 516]

en zyne omstreken; de graef van Gelder verraste Tiel; de koning van Bohemen stortte in het Limburgsche, en de graef van Gulik, met onderscheidene andere vorsten, ging het beleg slaen om de burgt van 's Hertogen-Rade.

Dit alles gebeurde in het begin van 1334, en was slechts een proefbeetje. De bondgenooten moesten, omstreeks half February, te Aken vergaderen, om een goed krygsplan te beramen; doch met hen verschenen daer twee fransche gezanten⁽¹⁾, die van 's konings wege kwamen klagen dat men zonder zyne toestemming den oorlog tegen Brabant hernomen had, en tevens belast waren nieuwe voorstellen van vrede of van wapenschorsing te doen. Koning Philip van Valois, voorziende dat hy eerlang zou te worstelen hebben met zyn' mededinger van Engeland, was byzonder yverig om de twistende partyen in België overeen te brengen, hopende dat hy aldus de vorsten dezer landen op

(1) De aertsbisschop van Aix en de abt van Sint-Nicasius te Rheims.

[p. 517]

zynen kant zou trekken, en hunne hulp verwerven tegen de aenslagen van Eduard. Voor het oogenblik echter vonden zyne afgeveerdigden te Aken weinig gehoor; maer zy deden nieuwe poogingen te Luik, alwaer men sedert lang gewoon was naer franschen raed te luisteren, en bragten het werkelyk zoo ver, dat de bisschop met zyne bondgenooten toestemde in een bestand, hetwelk den 21 Meert aenvang nemende tot Sint-Jans dag duren zou⁽¹⁾. In den tusschentyd, en wel tegen den derden Zondag na Paschen, zou de koning de twistende vorsten andermael te Kameryk byeenroepen en den vrede tusschen hen trachten te bewerken, door eene billyke vereffening hunner geschillen.

De fransche gezanten hadden veel meer moeite om onzen hertog tot eenen wapenstilstand over te halen. Jan III was razend dat zyne vyanden Rolduc hadden uitgehongerd en tot overgaef gedwongen, zonder uit hunne verschansingen te willen komen om, in het open veld, met hem de krygskans te

(1) Nergens vindt men deze feiten nauwkeuriger verhaeld dan by Fisen, II, bl. 82, vlgg.

[p. 518]

wagen, gelyk hy zelf hun was gaen voorstellen⁽¹⁾. Van over de Maes weêrgekeerd zynde, het hart vol van wrevel, dacht hy enkelyk om den oorlog voort te zetten, en zou dat zeker gedaen hebben, waren niet zyne naeste bloedverwanten, koning Philip van Navarre⁽²⁾, diens broeder de graef van Etampes, en graef Karel van Alençon des konings van Frankryks broeder, te Brussel zelf al hunne welsprekendheid komen aenwenden, om 's hertogs moed te koelen⁽³⁾. In 't eind dan liet hy zich gezeggen, en onderwierp zyne zaek aen 's konings oordeel, belovende middelerwyl het bestand te zullen eerbiedigen.

Dit bestand moest meer dan eens verlengd worden; want het overeenbrengen van zoo veel verschillende eischen en belangen had groote zwarigheid in. De gordiaensche knoop werd doorgehakt den 2^den Augusty, door een byzonderen vrede tus-

(1) Zie onze Geschied. van Mechelen, bl. 152, vlgg.

(2) Deze vorst was de kleinzoon van Maria van Brabant en van koning Philip III van Frankryk. Hy was daerenboven de eigen broeder van 's hertogs gemalin Maria van Evreux.

(3) Zie De Dynter, II, bl. 567 en 571.

[p. 519]

schen hertog Jan en graef Reinout van Gelder⁽¹⁾. Hiermede was het bondgenootschap gebroken en de weg gebaend tot een algemeen akkoord, hetwelk de koning inderdaed bewerkte door zyne uitspraek van den 26^sten derzelfde maend⁽²⁾. Alle verbonden tegen Brabant aengegaen, werden te niet gedaen, alle krygsgevangenen wederzyds los gelaten, alle ingenomen plaetsen en kasteelen weêrgegeven, en de verzoening gewaerborgd door eenige huwelyken, als van 's hertogs oudste dochter⁽³⁾ met den erfprins van Henegau⁽⁴⁾, van zyne jongste met den zoon des graven van Gelder⁽⁵⁾, en nog een paer

(1) De oorkonde staet by Butkens, Preuves, bl. 167, en by De Dynter, II, bl. 576, vlgg.

(2) Zie de oorkonde by Butkens, bl. 166, 74, of by De Dynter, II, bl. 572-591. - Des konings uitspraek over de geschillen tusschen Brabant en Luik draegt het datum van 30 Augusty, en staet by Willems, in zyn Codex diplom. op de Brab. Yeest. I, bl. 798.

(3) Jan III had, in 1334, zes kinderen: dry zonen, namelyk Jan, Hendrik en Godevaert, en even zoo veel dochters, Joanna, Margreet en Maria.

(4) Willem II, die in 1337 zyn' vader opvolgde, maer acht jaer later te sterven kwam zonder kinderen.

(5) Daer echter de beide verloofden zeer jong waren, sleepte dit huwelyk nog veel jaren.

[p. 520]

andere, maer die niet doorgingen⁽¹⁾. Wat Mechelen betreft, dat den twist veroorzaekt of ten minste vernieuwd had, daer kon de koning nog niet over beslissen, maer hield de stad en de heerlykheid in beslag, tot dat hy de zaek nauwkeuriger zou onderzocht en er het gevoelen van den paus over gehoord hebben⁽²⁾.

Men schynt den tyd niet te hebben bepaeld, binnen welken de uitspraek volgen moest; maer de koning, om welke reden dan ook, talmde zoo lang, dat de beide belanghebbende vorsten het wachten moede werden, en eindelyk het besluit namen van hun geschil zelf te slechten. Met dat inzigt kwamen zy, in den vasten van 1337, byeen te Dendermonde, alwaer, na korte woordenwisseling, zy te

(1) Namelyk Jan van Brabant (zie boven, bl. 487, aent. 1.) werd toegezegd aen Isabelle van Henegau, graef Willems jongste dochter; maer hy stierf het jaer daerna. Zyn jongere broeder Hendrik werd bestemd voor Reinout van Gelders oudste dochter, doch dit huwelyk bleef steken. Zie Butkens, bl. 444-45. Zie mede onderscheidene oorkonden rakende het eerste dezer twee huwelyken, in den Codex diplom. van Willems, bl. 793-97.

(2) Zie Fisen, II, bl. 85.

[p. 521]

rade werden om het betwist domein samen te bezitten, even als vroeger de bisschop van Luik het bezeten had met vrouw Margareta van Gelder, in zulker voege nogtans dat de hertog zyn deel te leen zou houden van Vlaenderen, en deze insgelyks het zyne zou te leen nemen van Brabant, behalve dat hy er nog hulde voor doen moest aen den kerkvoogd, krachtens den akt van verkooping⁽¹⁾. Voorts zouden beide de stad bestieren, met daer eenen Schoutet, een' ontvanger en schepenen aen te stellen; en wat inkomsten of profyten raekte, die zouden zy deelen. De inwoonders van Neckerspoel⁽²⁾ zouden aen Brabant, en die van Blydenberg⁽³⁾ aen Vlaenderen behooren. Eindelyk zou geen van beide eenige sterkte of kasteel in de stad of haren byvang vermogen te bouwen, zonder kennis en toestemming van den andere⁽⁴⁾.

(1) Zie boven, bl. 511.

(2) Naem van een destyds sterk bevolkt gehucht aen de oostzyde der stad.

(3) Ander gehucht aen de west- of vlaemsche zyde der stad gelegen. Zie onze Geschiedenis, bl. 161.

(4) Zie de oorkonde in onze Bylagen aldaer, bl. 505. Zie mede De Dynter, II, bl. 659.

[p. 522]

Door dit akkoord was dan de twist over Mechelen vereffend, voor zoo veel namelyk de beide vorsten aenging. Maer graef Lodewyk had brodwerk verrigt met zich niet vooraf te verzekeren van de toestemming des luikschen bisschops, wien hy, in den akt van verkooping, onder eed beloofd had nimmer de heerlykheid of een deel daer van te zullen vervreemden: en nu wilde de kerkvoogd de deiling van Dendermonde niet erkennen. Hy verbood zelfs aen de Mechelaers aen een van beide vorsten te gehoorzamen⁽¹⁾, en raekte aldra in een nieuw krakeel met hertog Jan, op wien hy nog altyd bleef wrokken⁽²⁾.

Aldra echter werden deze en andere byzondere twisten verzwolgen in den grooten kryg, welke omtrent dien tyd uitborst tusschen Frankryk en Engeland, en waer het niet mogelyk was dat de belgische vorsten onzydig in bleven. Koning Philip van Valois had gedurende de laetste jaren niets verzuimd om zich hier te lande vrienden te maken;

(1) Zie de oorkonde in onze Bylagen, bl. 511.

(2) Zie Butkens, bl. 423, en Hocsem, by Chapeauville, II, bl. 438, vlgg.

[p. 523]

doch zyn mededinger Eduard III van Engeland ligtte er hem als 't ware den voet, met, in September 1338, zich door den keizer, tot stedehouder des ryks te doen noemen⁽¹⁾, en vervolgens de groote vasallen van Neder-Lotharingen op te roepen om hem, in zyne hoedanigheid, den verschuldigden dienst te bewyzen⁽²⁾, eene pligt waer noch de hertog van Brabant, noch de anderen die leenen van het ryk hielden, zich konden aen onttrekken. Graef Lodewyk van Vlaenderen was, mag men zeggen, de eenigste die, aen Frankryk door allerlei banden vastgesnoerd, met het grootste deel zyns adels de fransche banieren volgde: terwyl, zonderling genoeg, zyne onderdanen over 't algemeen het met den Engelschman hielden⁽³⁾. De Vlamingen gingen verder: zy sloten, in 1339, met de Brabantsche steden een plegtig verbond van aen-

(1) Zie De Dynter, II, bl. 623. Zie mede Butkens, bl. 425, en ons vierde Deel, bl. 596.

(2) Zie des konings maenbrieven tot hertog Jan gerigt, in den Codex diplom. van Willems, bl. 813. Zie mede De Dynter, II, bl. 626.

(3) Zie dit alles breedvoeriger verhaeld in ons vierde Deel, bl. 598, vlgg.

[p. 524]

val en verdediging, om van Philips gramschap minder te vreezen te hebben⁽¹⁾.

Deze tweespalt tusschen den landheer en het volk bragt meer dan eens graef Lodewyk in de uiterste verlegenheid. Daer waren oogenblikken dat hy in zyn eigen graefschap nergens schuilplaets vond, en, alle gezag verloren hebbende, anderen moest laten de wet geven. Zoo zat hy, in 1345, te Dendermonde, by vrouw Maria zyne bloedverwant⁽²⁾, na te zien of de dood van Artevelde geene verandering in Vlaenderen voortbrengen zou⁽³⁾; doch eerlang door de Gentenaers aldaer belegerd wordende, ruimde hy haestig de stad, om hare verwoesting voor te komen, en nam zynen toevlugt tot hertog Jan van Brabant⁽⁴⁾, die hem wel onthaelde. Maer de graef had meer noodig: hy was

(1) Zie Butkens, bl. 427, en de oorkonde in den Luyster van Brabant, bl. 109, vlgg.

(2) De stad en heerlykheid van Dendermonde hoorde alsdan toe aen Maria van Vlaenderen, getrouwd met Engelram, heer van Amboise. Zie Lindanus, de Teneraemunda, bl. 48.

(3) Zie ons vierde Deel, bl. 614, vlgg.

(4) Zie daer, bl. 622.

[p. 525]

zonder geld, en wist niet hoe daer aen te geraken, ten zy met een stuk te verkoopen, namelyk zyn deel in het Mechelsch domein, als kunnende op dat oogenblik daer alleen van beschikken. Dit deed hy. Hy verkocht aen Jan III de hem toebehoorende helft voor de som van zes-en-tachtig duizend vyf honderd gouden kroonen of realen, met besprek dat de hertog het wegens den eed van 1333 met den luikschen bisschop effen zou maken⁽¹⁾.

Van den kant des kerkvoogds had men, 't is waer, niet veel te verwachten; doch de paus kon Lodewyk van zynen eed ontslaen, en aldus kracht geven aen de laetste verdragen. Daer werd dan ook op aengelegd, niet zoo zeer door hertog Jan zelf als door koning Philip die, wetende hoe begerig onze vorst was om Mechelen aen Brabant te vereenigen, de zaek op zich nam, hopende door deze dienstbewyzing den hertog van de engelsche party af te trekken en tot de fransche belangen over te halen. Philip had daerenboven beter gelegenheid dan iemand anders om iets te verwerven van paus

(1) Zie onze Geschied. van Mechelen, bl. 170, en Butkens, bl. 434. - Zie mede De Dynter, II, bl. 661.

[p. 526]

Clemens, met wien hy bevriend was, en die, toen ter tyd, zyn verblyf hield in de fransche stad van Avignon. Inderdaed het hoofd der Kerk gaf de geheele zaek te onderzoeken aen dry bisschoppen, welke er zoo veel moeite meê hadden, dat het duerde tot in den zomer van 1346, eer men er over beslissen kon. Eindelyk den 29 Juny kwam er eene uitspraek, welke graef Lodewyk van zynen eed ontsloeg, en den koop, door hertog Jan gesloten, geldend verklaerde; maer, alsof het opzettelyk gedaen was, eenige weken later, namelyk den 26 Augusty, sneuvelde de vlaemsche vorst op het slagveld van Crecy⁽¹⁾, waerdoor alles weêr in duigen viel; want men had den tyd niet gehad om aen den akt van afstand zyn volle beslag te geven, en nu wilde 's graven opvolger, Lodewyk van Male, van geene geldtelling hooren, noch in den verkoop van Mechelen toestemmen⁽²⁾.

Gelukkiglyk had koning Philip, sedert zyne nederlaeg, meer belang dan ooit om het engelsch

(1) Zie ons vierde Deel, bl. 626.

(2) Zie onze Geschied. van Mechelen, bl. 173, en de bewyzen in onze Bylagen, bl. 514-525. - Zie ook De Dynter, II, bl. 662, vlgg.

[p. 527]

bondgenootschap hier te lande te verzwakken, waertoe het beste middel hem scheen te wezen van door echtverbindtenissen de belgische vorsten op zyne zyde te trekken, gelyk hy het te voren nog met gunstigen uitslag beproefd had. Hy deed dan zoo veel dat, reeds het jaer daerna, des hertogs tweede dochter Margareet in huwelyk trad met den jongen graef van Vlaenderen die, op 's konings verzoek, afzag van zyn deel in de Mechelsche heerlykheid ten voordeele van Jans oudsten zoon Hendrik van Brabant⁽¹⁾. Meteen werd deze verloofd aen Joanna van Normandyë, Philips kleindochter⁽²⁾, terwyl zyn broeder Godevaert trouwen moest met eene andere vorstin van koninklyke afkomst, Bonne van Bourbon⁽³⁾. Hertog Jan, niet weinig opgezet met de eer welke men hem in zyne

(1) Hendriks oudere broeder Jan was, een jaer na zyne verloving aen Isabelle van Henegau, in den vollen bloei zyner jeugd overleden. Zie boven, bl. 520, aenteek. 1. Zie mede De Dynter, II, bl. 664.

(2) Zy was de dochter van hertog Jan van Normandyë, des konings oudsten zoon. Zie Butkens, bl. 445.

(3) Deze was de dochter des hertogs van Bourbon, 's konings zwager. Zie Butkens, bl. 446.

[p. 528]

kinderen aendeed, stond het deel dat hy te Mechelen had gereedelyk af aen zyn oudsten zoon, te samen met geheel Limburg, en gaf aen prins Godevaert het domein van Aerschot, met nog andere uitgebreide erfgoederen⁽¹⁾. Korten tyd daerna, toen deze hooge huwelyken op het kasteel van Vincennes met de meeste plegtigheden gevierd werden, voltooide de koning zyn werk. Joanna van Brabant, reeds weduwe zonder kinderen van graef Willem van Henegau⁽²⁾, werd ten huwelyk beloofd aen Wencelyn, zoon des konings van Bohemen⁽³⁾, en tevens ging men over tot de ondertrouw van 's hertogs jongste dochter Maria met

(1) Zie Butkens, bl. 435-36. - Hendrik werd, dat zelfde jaer, als heer van Mechelen daer ter stede ingehuldigd. Zie er byzonderheden over in onze Geschiedenis, bl. 185.

(2) Joanna's gemael, graef Willem II, was twee jaer te voren, in eenen krygstogt tegen de Friezen jammerlyk omgekomen, gelyk wy in de Geschiedenis van Henegau verhalen zullen.

(3) Hierdoor werd tevens de langdurige twist van Brabant met het huis van Luxemburg voor goed bygelegd. Zie Ernst, V, bl. 88, aenteek. 1.

[p. 529]

Reinout van Gelder, aen wien zy sedert jaren toegezegd was⁽¹⁾.

Door al deze huwelyken, bereikte Philip zyn doel: het bondgenootschap, door koning Eduard met de belgische vorsten aengegaen, werd gebroken, en Brabant, zoo wel als Henegau, Luxemburg en Gelderland verlieten de party van den Engelschman, om voortaen met Frankryk te heulen.

Jammer maer, die schitterende banden, door de fransche staetkunde gelegd, werden eerlang los gemaekt door de hand der onverbiddelyke dood. Hendrik van Brabant stierf vroegtydig weg den 29 November 1349, en ruim twee jaer later volgde zyn broeder Godevaert hem in het graf⁽²⁾, tot ontroostbare droefheid des hertogs, die aldus zyne dry zonen had verloren.

Het was de eerste mael, sedert meer dan dry

(1) Zie boven, bl. 519, aenteek. 5.

(2) Volgens Butkens, bl. 446, stierf Godevaert in de goede week van 1350; maer in een charter van den 12 Mei 1351 (zie Luyster van Brab. I, bl. 123) komt hy nog als getuige voor. Ook stellen onderscheidene mechelsche kronyken zyne dood in 1352. Zie onze Geschiedenis, bl. 188. Zie mede Ernst, V, bl. 86.

[p. 530]

eeuwen, dat de mannelyke erven in het huis van Leuven kwamen te ontbreken. Gelukkig nog dat men zulk toeval al lang had voorzien, en dat, reeds in 1204, keizer Philip van Zwaben de vrouwelyke opvolging in Brabant veroorloofd had⁽¹⁾, eene gunst welke door onderscheidene hoofden des ryks, en laetst nog door den regerenden keizer Karel IV bevestigd was geworden⁽²⁾. Dit echter niet tegenstaende bleven er nog groote bezwaren over. Hertog Jan voelde zyn einde naderen, en mogt hy al van den kant des ryks gerust wezen dat er, na zyne dood, geene leenen aengeslagen, geene titels of voorregten zouden ingetrokken worden, wat moest hy doen met zyne erfstaten? Hy kon die, ja, verdeelen tusschen zyne dry dochters, waerdoor hy alle twisten onder haer of hare echtgenooten op de zekerste wyze voorkwam; maer dan was het uit met de magt van Brabant; dan was het uit met den roem van het hertogelyk stamhuis, misschien zelfs met de welvaert der landen die, gescheiden, verbrokkeld, aen verschillende vorsten toebehoo-

(1) Zie hiervoren, bl. 164.

(2) Zie de Preuves van Butkens, bl. 183, of De Dynter, II, bl. 678.

[p. 531]

rende, hunne dierste belangen zouden zien verzuimd worden of aen vreemde belangen opgeofferd.

Daer mogt of wilde een man als Jan III, die zyne onderdanen beminde en van hen zoo uitstekende diensten ontvangen had, niet in toestemmen: derhalve bleef hem slechts een enkel middel om het heil zyner Staten zoo wel als om de eer van zyn geslacht te handhaven, namelyk van het voorvaderlyk erfdeel geheel en ongeschonden over te laten aen zyne oudste dochter Joanna, thans op het trouwen staende met Wencelyn van Bohemen⁽¹⁾. Zulks was dan ook des hertogs vurigste wensch; doch zoude hy dien vervuld zien; zou hy vooral de tegenspraek van zyne twee andere dochters of dier echtgenooten niet te duchten hebben, zoo diende geheel de zaek in tyds afgedaen en op

(1) Toen, in 1347, Joanna verloofd werd aen Wencelyn, van Bohemen, was deze nog maer tien jaer oud. Het huwelyk werd dan uitgesteld, en eerst gevierd in het begin van 1354. Te dier gelegenheid stond Wencelyns oudere broeder, keizer Karel IV, hem Luxemburg af, en kort daerna verhief hy dit graefschap tot een hertogdom, by diploom van 13 Meert, voorkomende by Miraeus, I, bl. 221. Het staet ook by De Dynter, II, bl. 684.

[p. 532]

vaste voeten gesteld te worden, opdat, na zyn overlyden, men niet beproeven zou haer omver te werpen.

In het begin van 1354 riep hertog Jan zyne steden byeen te Leuven⁽¹⁾, ten einde 's lands meening en wil te kennen over het groote vraegstuk der opvolging. Daer verschenen afgeveerdigden van vier-en-veertig steden en vryheden⁽²⁾, zoo

(1) Zulks schynt althans in den regel, eerder dan dat de steden uit eigen beweging te Leuven zouden vergaderd zyn. Intusschen moeten zy zich al vroeg met de zaek der opvolging bemoeid hebben, als blykt uit de Leuvensche stadsrekeningen van 1350, alwaer men leest:
‘Item ene vaert te Brucelle, 4 heeren ende 2 knapen, 11 meerte, ane minen Here te verziene ende te verzuekene van sijnre kynderen weghen, wien dat sijn lant bliven sal, 54 lib. 19 st.’

(2) Eene Vryheid, als waer het hier op aenkomt, heet by Kiliaen vicus major et oppidi aemulus, een dorp van grooter soort, naer eene stad gelykend. Men voelt echter dat het woord iets meer te kennen geeft, en dat het eerder toepasselyk is op een aenzienlyk dorp 't geen niet, gelyk de steden, omringd is van muren of vesten, maer welks inwoonders, even als die der steden, vry zyn, burgerregten bezitten, privilegiën genieten en onder een plaetselyk bestier of schependom staen. Zulke Vryheden waren er veel in Brabant en elders.
Wanneer er spraek is van eene stad en hare vryheid, alsdan verstaet men het omliggende grondgebied, of den byvang, wiens inwoonders dezelfde regten hadden als die van binnen.

[p. 533]

uit het aengewonnen hertogdom van Limburg, als uit dat van Brabant⁽¹⁾ en uit het markgraefschap des heiligen ryks, welke alle, den 8^sten Meert, met eenparige stemmen plegtiglyk verklaerden dat zy wilden vereenigd en ongescheiden blyven onder één hoofd⁽²⁾, zich tevens verbindende om elkander

(1) Alleen de groote steden van Brabant waren te Leuven vertegenwoordigd; doch hare afgeveerdigden spraken in den naem en op last van al de smalle steden en vryheden van het hertogdom, als in de oorkonde uitdrukkelyk gezegd wordt.

(2) Zie hier de eigen woorden:
‘In den irsten, soe hebben wi gheloeft ende gheloven elc den anderen, in goeden trouwen ende in zekerheiden, ende ten Heylighen ghesworen, dat wi voertane ewelic durende die ene bi den anderen bliven zoelen, eendrechtichlic, ongesceden ende onghesondert. Ende waert dat onse lieve here, de hertoeghe van Brabant, van live ter doet quame (dat God verbieden moete) sonder zine kindere te bescedene met rade sijns, sijns raedts, ende sijns lants, dat wi dan bliven zoelen alle te gaedere, onghesceden ende onghesondert, eendrechtich bi enen here. Ende waert dat dan enech van ons heren kinderen, ochte hare manne, ons, ochte enech van ons, anespreken wouden, ochte anelegghen alse hem tontfane vore onsen here, dat wi dan dene van ons sonder den anderen neghenen van hem antworden en soude; maer zolen eendrechtichlic daer op antworden te diere meininghen dat wi ende tghemeine lant bi enen here onghesceden bliven souden, bi den ghenen diet van rechte sculdech ware te sine, behoudelic altoes diere dat onse gherechte here den anderen sinen susteren ende haren mannen sal doene, dat hi hem sculdich es te doene, mit rade sijns, sijns raedts, ende sijns lants, sonder die lande te scedene.’

[p. 534]

met lyf en goed by te staen tegen alwie ondernemen mogt een deel van 's hertogs erfenis tot zich te trekken, of eischen dat men hem voor heer erkende⁽¹⁾.

(1) De origineele oorkonde, waer wy het bovenstaend uittreksel van afgeschreven hebben, wordt bewaerd in het stedelyk archief van Leuven. Het is nog voorzien van al de zegels, alsmede van het zyden dundoek dat er over gespreid werd, tot behoud van den tekst. Het staet, vry onnauwkeurig in den Codex diplomaticus van Willems op het tweede Deel der Brab. Yeest. bl. 473, en nog veel gebrekkelyker in den Luyster van Brabant, I, bl. 124.

[p. 535]

Aldus gesterkt door de toe- en samenstemming zyner onderdanen⁽¹⁾, maekte de hertog welhaest schikkingen van uitersten wil, waerby Joanna en Wencelyn geroepen werden om hem in al zyne Staten, landen en heerlykheden op te volgen, met besprek⁽²⁾ dat zy aen de gravin van Vlaenderen een douarie moesten uitkeeren van 120,000 gouden kroonen, en aen de hertogin van Gelder⁽³⁾ een van 80,000, zullende daer panden voor aengewezen en vastgesteld worden tot verzekering der jaerlyksche renten uit de beide hoofdsommen voort te komen⁽⁴⁾. Eindelyk, om aen deze verordeningen alle noodige kracht by te zetten, verzocht Jan den

(1) Ook 's lands adel uitte denzelfden wil, door eene byzondere verklaring gedrukt by Willems, in denzelfden Codex, bl. 473.

(2) Deze voorwaerde is ook gesteld in de verklaring der steden.

(3) Het graefschap van Gelder was, in 1339, tot den rang van hertogdom verheven geworden door keizer Lodewyk van Beijeren.

(4) Zie Butkens, bl. 440.

[p. 536]

regeerenden keizer die door zyn oppergezag te willen bevestigen, een verzoek dat Wencelyns broeder gereedelyk volbragt, by brieven gedagteekend uit Toul den 2^den April 1354⁽¹⁾.

Hiermede had deze gewigtige zaek haer volle

(1) Zie Butkens, bl. 440, en De Dynter, II, bl. 687.
In 1254 viel Paschen op den 13 april; derhalve zou men hier, volgens den nieuwen styl, 1255 te verstaen hebben, gelyk het inderdaed door de meeste geschiedschryvers wordt opgevat. Maer Ernst (V, bl. 89 in de aenteek.) spreekt dat tegen, voor reden gevende dat keizer Karel IV op Paeschdag van 1355 te Roomen gekroond werd, en dus geene diplomen uit Toul heeft kunnen teekenen eenige dagen te voren. Hy wil mede (bl. 91, in de aenteek.) dat de verklaring der Brabantsche steden van den 8 meert insgelyks tot het jaer 1354 betrokken worde, bewerende dat men alsdan, te Leuven den luikschen styl volgde, en het jaer begon op Kersdag. Dit deed men werkelyk te Luik sedert 1334 (zie de getuigenis van Hocsem, by Chapeauville, II, bl. 274) maer het blykt geenszins dat men het te Leuven nadeed: daer zyn zelfs redenen om van een ander gevoelen te wezen. Alles samengenomen is het twyfelachtig of men het datum der leuvensche oorkonde, even als dat van het keizerlyk diploom, tot 1354 of 55 der huidige tydrekening te brengen hebbe; maer daer is overigens niet veel aen gelegen.

[p. 537]

beslag, en de hertog stierf gerust den 5 December 1355⁽¹⁾, na eene roemryke regering van dryen-veertig jaren.

(1) Zie Butkens, bl. 440. Des hertogs gemalin was overleden in 1335. Zie daer, bl. 442, alsmede Ernst, V, bl. 93.