Vaderlandsche historie. Deel 5

[p. 457]

Twaelfde hoofdstuk.

brabant onder jan iii. - vooruitgang der steden. - kryg met den koning van bohemen. - verpanding en verkoop van mechelen. - huwelyken van 's hertogs kinderen. - zyne opvolging geregeld. - zyne dood.

1312-1355.

Volgorde der keizers.

Hendrik VII, van Luxemburg,

† 1313.

Tusschenregering van veertien maenden.

Lodewyk V, van Beijeren, gekozen in 1314,	† 1347.
Karel IV, van Luxemburg, gekozen in 1346.

Jan III, sedert bygenaemd de Zeeghaftige⁽¹⁾, ontving zyn erfdeel in een vry bedenkelyken toestand; want hy vond eene ledige schatkist en schuld in overhoop. Deze kwam nog gedeeltelyk voort uit den Limburgschen kryg, maer gedeeltelyk ook uit zware sommen door Jan II op woeker

(1) In 't Fransch le Triomphant.

[p. 458]

geligt by vreemde bankiers⁽¹⁾, en welke, door het slecht bestier van 's lands finantiën, verre van afgekort te worden, jaerlyks aengegroeid waren, ofschoon de steden en de geestelyke huizen geld genoeg hadden opgebragt om ze geheel en al te kwyten⁽²⁾. Het kwaed ging zoo ver, dat de Brabantsche kooplieden, naer elders verreizende, door huns vorsten schuldeischers lastig gevallen, ja soms vast gehouden, en hunne waren aengeslagen werden⁽³⁾, tot groote schade des handels die, in korten tyd, bykans volkomen gestremd was.

De edellieden die, gedurende des hertogs minderjarigheid, aen het roer waren⁽⁴⁾, schynen zich

(1) Jan II moest, onder anderen, 12,000 pond aen de kooplieden van Pistoje in Toscanen, 3,100 pond aen den graef van Henegau, merkelyke geldsommen aen Engelsche kooplieden of bankiers, enz. De bewyzen staen in de Histoire de Bruxelles, I, bl. 90, 91.

(2) Zie Butkens, bl. 384; Divaeus, bl. 143; de Brab. Yeesten, I, bl. 440; Des Roches, Epit. II, bl. 190.

(3) Zulks was eene algemeene gewoonte in de middeleeuwen: die van de vorsten geen geld krygen konden, verhaelden het op hunne onderdanen.

(4) De voornaemsten waren des hertogs bloedverwant graef Geert van Gulik, en Floris Berthout van Mechelen, als blykt uit een charter van 1314, in den Luyster van Brabant, I, bl. 82.

[p. 459]

met dat ongeval weinig bekreund te hebben⁽¹⁾; maer de steden, welke er vooral by te lyden hadden, staken zelf de hand aen het werk, om door eigen opofferingen in 's lands nood te voorzien. Namelyk het volgend jaer besloten de burgeryen onder elkander den jongen hertog ter hulp te komen by middel van een buitengewoon hoofdgeld, en verder door toelagen uit de gemeentekassen, waermede men zyne schulden betalen zou: zoo nogtans dat de cynzen, renten, tollen en andere geregtigheden welke de steden hem opbragten, tot hetzelfde einde zouden besteed worden. En om zich te verzekeren van het goed gebruik der gelden, stelden zy byzondere ontvangers aen die, op tyd, zouden rekening doen van hetgeen inkomen zou en uitgegeven worden, tot groot misnoegen van de gewoone rentmeesters des hertogs, die daer tegen opkwamen, doch te vergeefs⁽²⁾.

(1) De Dynter, II, bl. 493, zegt dat opentlyk, zoo wel als de schryver der Brab. Yeesten, loc, cit.

(2) Zie Divaeus, bl. 143; Butkens, bl. 384; Des Roches, bl. 191.

[p. 460]

De steden deden meer: in July 1213 sloten Brussel en Leuven een verbond, waer vervolgens nog andere by toetraden⁽¹⁾, ten einde door onderlingen waerborg het behoud harer vryheden en voorregten te verzekeren, elkander hulp belovende indien iemand ze daerin wilde verkorten, en voorts plegtiglyk overeenkomende al hare krachten te zullen inspannen om te beletten dat 's hertogs heerlykheid of erfelyke domeinen eenige afbreuk leden⁽²⁾.

Het jaer daerna trouwde Jan III met Maria, des graven dochter van Evreux⁽³⁾. Wanneer de huwelyksfeesten afgeloopen waren, deed hy zyne blyde inkomst te Leuven en in de andere steden waer de gewoonte zulks meêbragt, om bezit te nemen van zyne Staten. Te dezer gelegenheid vaerdigde hy

(1) Zie het bewys in de Histoire de Bruxelles, I, bl. 91, aenteek. 5.

(2) De oorkonde staet in den Luyster van Brabant, I, bl. 75.

(3) Maria's vader was de eigen zoon van Philip den Stoute, koning van Frankryk, die in tweede huwelyk was getrouwd geweest met Maria van Brabant, dochter van Hendrik III. Zie de Geslachttafel aen het einde van dit Deel.

[p. 461]

den 3 July twee Charters uit, door zyn' schoonvader en door de voornaemste baronnen des lands bevestigd, by het eerste van welke, of het dusgenaemd Waelsch Charter, de hertog, erkennende dat hy nimmer uit zyne schulden geraekt zou wezen zonder den raed en de hulp van zyne goede Steden, Abtdyen en Land van Brabant, belooft dat hy geene ontvangers⁽¹⁾ aen of af zal stellen dan met den raed der steden; dat alles wat aen hem vervallen moet, tot kwyting van 's lands schulden besteed zal worden door de aengestelde rentmeesters, die daer rekening zullen van te doen hebben aen de steden; dat zonder haren raed het vorstelyk zegel niet zal gesteld worden op nieuwe schuldbrieven; dat niemand beloond zal worden uit 's hertogs erfgoederen, maer alleen uit zyne havelyke eigendommen; eindelyk dat de onderdanen

(1) Het charter spreekt van ung seneschal et justiciers et routiers. Voor dit laetste moet men rentiers lezen. Het woord seneschal is gebruikt in den zin van opper-rentmeester of Econome, en dat van justiciers in dien van inzamelaers der geregtigheden aen den vorst verschuldigd. Zie Du Cange, VI, col. 361, en het Supplement van Carpentier, II, col. 967.

[p. 462]

voor niet meer dan veertig duizend pond turnoische grooten⁽¹⁾ in 's lands lasten zullen moeten komen⁽²⁾.

(1) Zulks maekte, zegt Des Roches, bl. 191, in dien tyd 17,943 marken zilvers, eene ontzaggelyke som, als men bedenkt dat heden nog het mark zilvers fr. 46,80 weerd is, en dat men, in 1314, meer met één mark deed dan nu met tien.

(2) Het Waelsch Charter staet in den Luyster van Brab. bl. 77, maer de tekst is er zoodanig van bedorven, dat men er moeijelyk zin kan aen krygen.
Met het Waelsch Charter van 1314 deden, in zekeren zin, onze steden haren eersten stap, als derde lid, in de namalige vergaderingen der Staten van Brabant, welke nimmer plegtiglyk ingesteld zyn geworden, maer allengskens, namelyk eerst facto, vervolgens jure, tot stand gekomen, gelyk vele andere collegiën van middeleeuwschen oorsprong. De Staten van Brabant hadden eigentlyk geen deel aen de wetgevende of uitvoerende magt, maer enkel het regt van inwilliging of weigering der geldbeden door de vorsten gedaen, naest dat van by die gelegenheid voorslagen te doen of voorwaerden te bedingen. Men ziet dat zoodanig een regt door het Waelsch Charter van 1314 toegekend wordt aen de steden, welke van toen af daer voortdurend gebruik van gemaekt hebben, nagenoeg eene halve eeuw voor dat de Prelaten, als eerste, en de adel of de baronnen, als tweede orde der Staten zyn opgetreden. Zie daer meer van in eene latynsche Verhandeling van A. Heylen, gedrukt in het vyftiende Deel der Mémoires couronnés van de brusselsche Akademie. Zie mede het vierde Deel van Kluits Historie der hollandsche Staatsregering.

[p. 463]

De hertog gaf nog denzelfden dag een ander Charter, waerby hy niet slechts al de regten, voorregten en vryheden aen de steden, de abtdyen of het Land van Brabant vergund, op nieuw bevestigt, maer tevens verklaert dat alwie schade of ongelyk lyden, of zyn eigendom kwyt geraken mogt om des lands schuld, hem zulks vergoed zal worden van 's hertogs eerste en gereedste penningen; dat er voortaen geene munt zal geslagen worden dan in de vrye steden van Brabant, met haren raed en onder haer opzigt⁽¹⁾; dat de hertogen in 't vervolg geene posten van Meijer, Ondermeijer of Vorster⁽²⁾ voor 't leven meer zullen vergeven;

(1) Hieruit blykt dat de hertogen soms in den vreemde geld hadden doen slaen, hetwelk zyne weerde niet had.

(2) By Kiliaen praetor rusticus, praefectus pagi, sylvae, carceris. Het woord schynt afkomstig van forestarius.

[p. 464]

en eindelyk dat de gelden die men betaelt tot het onderhoud der wegen, daertoe getrouwelyk zullen aengewend worden⁽¹⁾.

Kort daerna, namelyk in Oostmaend 1314, veerdigde Jan een derde Charter uit, door hetwelk hy het staetshuishouden in handen geeft aen zekere goede lieden uit de steden van Brabant gekozen, om, gezamentlyk met Geert van Diest, burggraef van Antwerpen⁽²⁾ en den ridder Daniel van Bou-

(1) De tekst van dit Charter staet by Butkens, bl. 147 der Preuves, in den Luyster van Brab. I, bl. 79-81, en in de Plakkaerten van Brab. I, bl. 128, alwaer het niet alleen even gebrekkelyk afgedrukt is, maer den valschen naem draegt van Waelsch Charter. - Miraeus geeft er eene latynsche vertaling van, II, bl. 1016.

(2) Het burggraefschap van Antwerpen was erfelyk in het huis der heeren van Diest, en ging met deze en andere heerlykheden, in 1450, over in het huis van Nassau, door het huwelyk aengegaen tusschen Joanna van Diest en graef Jan van Nassau-Saerbruck. Zie De Reiffenberg, Monum. pour servir à l'hist. des prov. de Namur, de Hainaut et de Lux. I, bl. 645.
De Burggraef (in Vlaenderen zou hy Kastelein geheeten hebben) van Antwerpen was oorspronkelyk de stedehouder des hertogs van Brabant in diens hoedanigheid van markgraef des heiligen Ryks, bewoonende het burgslot, sedert het Steen genaemd, ontvangende in 's hertogs naem den eed en de hulde der leenmannen van het markiezaet, en staende aen hun hoofd op het oorlogsveld. Aen het burggraefschap waren regten, voordeelenen leenen verknocht, als men raden kan. De volgorde der antwerpsche burggraven wordt opgegeven in de Geschiedenis dier stad door Mertens en Torfs, I, bl. 472, vlgg.

[p. 465]

chout⁽¹⁾, al de hertogelyke goederen, domeinen en inkomsten te bestieren ten besten nutte van vorst en land, belovende hy vooraf alles voor goed te zullen houden wat zy doen of laten zullen, en last gevende aen de Schepenen, Gezworenen en Raden, van Leuven, Brussel, Antwerpen, 's Hertogen-Bosch, Maestricht, Nyvel, Thienen en Zout-Leeuw om aen deze verordeningen de hand te houden, opdat zy stiptelyk ten uitvoer mogen gebragt en alle beletsels weggeruimd worden⁽²⁾.

Men ziet dus klaer dat de steden van Brabant,

(1) Deze ridder, afstammende uit het adelyk huis van Crainhem by Brussel, was tot Seneschalk aengesteld, volgens het Waelsch Charter. Zie Butkens, II, bl. 269, in den Geslachtboom van het huis van Crainhem, Grobbendonck en Bouchout.

(2) Dit charter staet in den Luyster van Brab. bl. 82.

[p. 466]

onder de regering van Jan III, een geheel nieuwen rol beginnen te spelen. Te voren worden zy beloond voor bewezen diensten; zy verwerven vryheden, voorregten, gunsten van den landheer, die ze ja soms een enkelen keer naest den adel oproept, om haren raed te geven in zaken van algemeen belang: maer voortaen gaen zy regtstreeks deel nemen aen het bestier des hertogdoms, in zulken zin, dat de zors over 's lands schatkist aen de steden zal toevertrouwd wezen; dat de vorstelyke inkomsten onder haer opzigt zullen verzameld en besteed worden; dat de burgerlyke ambtenaers, het goed van heer en volk bewakende, de deur zullen sluiten voor de spilzucht der hovelingen en voor de begerigheid der stadsdienaren. Zulks was het gevolg van de edelmoedige tusschenkomst der brabantsche steden in de schulden van hertog Jan, die van zynen kant erkennende dat hy door de burgeryen gered was geworden, en voorziende dat hy of zyne nazaten de hulp der steden nog zouden noodig hebben, niet minder doen kon dan 's lands hooge geldbelangen, te voren zoo dikwyls verroekeloosd of aen eigen baet opgeofferd, voortaen onder den waerborg der steden zelf te stellen.

[p. 467]

Hertog Jan was nauwelyks deze eerste moeijelykheden te boven gekomen, of hy had te kampen met eene andere, des te zwaerder dat zy door geene menschelyke middelen overwonnen kon worden. Het jaer 1315 weigerde zyne vruchten. Aenhoudende regens, gedurende meer dan tien maenden, verstikten de granen op het veld, en bragten eene dusdanige schaerschheid voort⁽¹⁾, dat er met duizenden van honger stierven⁽²⁾. Hierop volgde, het jaer daerna, de pest, die een derde der bevolking van Brabant meêsleepte⁽³⁾, zoodat er, om de plagen voltallig te maken, alleen de kryg ontbrak, doch welke er eerlang ook bykwam.

(1) De gelyktydige schryver der Brabantsche Yeesten zegt zonder aerzelen, bl. 442:

Dat soe dieren tijt en was ghesien,
Sint dat God Adame bien (bande)
Ute den erdschen Paradise.

(2) De sterfte was, volgens den zelfden schryver, zoo groot, dat men soms zestig lyken in éénen put wierp. Zie Brab. Yeesten, I, bl. 443. Zie mede Van Velthem, Spiegel Hist. bl. 376. Hocsem, die in dien tyd te Leuven woonde, getuigt dat de doodkar uit het gasthuis twee ja drymael daegs voorby zyne deur reed, met zes of acht lyken. Zie hem by Chapeauville, II, bl. 373.

(3) Zie de Brab. Yeesten, loc. cit.

[p. 468]

Otto van Buren⁽¹⁾ maekte gebruik van 's hertogs jongheid om de Tielenaers⁽²⁾, met welke hy in geschil was, aen te randen, en hunne stad deerlyk te mishandelen⁽³⁾, dwingende aldus onzen vorst de wapens op te vatten om zyne onderdanen te wreken⁽⁴⁾. De zaek werd echter bygelegd door den graef van Henegau⁽⁵⁾, weshalve het tot geen vechten kwam; maer geheel anders liep het af met den heer van Valkenberg⁽⁶⁾ die, om zyne schulden

(1) Buren is eene stad gelegen in de Betuwe, tusschen Waal en Lek benoorden Tiel. Het was toen eene heerlykheid, maer is later een graefschap geworden en in het huis van Oranje overgegaen. Butkens, I, bl. 388, geeft de geslachtlyst der oude heeren vau Buren.

(2) Tiel hoorde in dien tyd toe aen den hertog van Brabant. Zie boven, bl. 156, aenteek. 1.

(3) Zie de Brab. Yeesten, I, bl. 446, vlg. en Butkens, bl. 387.

(4) Het vergryp van Otto van Buren was des te grooter, daer hy zelf een leenman was van den hertog van Brabant.

(5) Het akkoord te Turnhout gesloten, staet by Butkens, in zyne Preuves, bl. 150.

(6) Toen ter tyd Reinout, tweede zoon van den beruchten Walraven, en die in 1305 zyn onderen broeder opgevolgd was.

[p. 469]

te betalen, de Maestrichtenaers gedurigen overlast aendeed, de hand leggende op het goed dat deze in zyne buert bezaten, of hun, onder verschillende voorwendsels, geld afpersende⁽¹⁾. Hertog Jan had reeds meermalen beproefd om Reinout tot reden te brengen; doch ziende dat deze, in stede van te luisteren, het van dag tot dag nog erger maekte, trok hy, in den zomer van 1318, met krygsmagt de Maes over, en, na vry wat verwoestingen in het Valkenbergsche te hebben aengerigt, ging hy 't beleg slaen om de stad van Sittart, die deel maekte van Reinouts heerlykheid. De vesting, ofschoon wel versterkt en moedig verdedigd, hield het geen veertien dagen vol; want hare muren bezweken voor het stormtuig der Brabanders, zoodanig dat de belegerden zich den 10 Augusty by verdrag overgaven, op de enkele voorwaerde van het leven te mogen behouden⁽²⁾. Daermede was Reinouts magt gebroken, en moest hy het hoofd in den schoot leggen, om niet geheel zyn grondgebied kwyt te worden, gelyk het anders zou gebeurd zyn,

(1) Zie Butkens, bl. 390, en De Dynter, II, bl. 496.

(2) Zie Butkens, loc. cit. en De Dynter, II, bl. 497.

[p. 470]

als bleek uit meer dan een kasteel dat zonder slag of stoot de Brabanders in de handen viel. Reinout onderwierp zich dan, latende, behalve het slot van Heerlen⁽¹⁾, de stad Sittart aen den hertog, welke haer voor altyd met Limburg vereenigde, belovende aen zyne leenmannen van over Maes dat hy ze er nimmermeer zou van afscheiden⁽²⁾.

Dusdanig was de uitslag van hertog Jans eersten veldtogt. Men ziet dat hy van toen af zynen bynaem van zeeghaftige begon te verdienen, en het duerde niet lang of hy kreeg eene nieuwe, ja en grootere gelegenheid om door schitterende blyken van kloeken moed den roem zyner vaderen te handhaven.

Dit mael kwam de vyandschap van waer men ze niet verwachten moest. Jan van Luxemburg, de eigen zoon van graef Hendrik V en van Margareet van Brabant⁽³⁾, had in 1309 de erfdochter van

(1) Bewesten 's Hertogen-Rade.

(2) De oorkonde staet by Butkens, bl. 150 der Preuves, alsmede by De Dynter, II, bl. 498. Zie mede Ernst, V, bl. 297, vlgg. en de Brab. Yeesten, I, bl. 449-60.

(3) Deze Margareet was de zuster van hertog Jans vader. Zie de geslachtlyst hiervoren meêgedeeld, bl. 296, of de stamtafel op het einde van dit boek.

[p. 471]

Bohemen getrouwd, en twee jaer later den koninklyken troon van dat land beklommen⁽¹⁾; doch daer weinig vrienden en veel moeijelykheden met den adel hebbende⁽²⁾, vond hy meer genoegen in zyn belgisch graefschap, alwaer hy dan ook by voorkeur zyn gewoon verblyf hield. Alleen was Luxemburg een beetje klein, en vooral niet ryk genoeg voor een gekroond hoofd, weshalve koning Jan lust gevoelde om aen zyne bezittingen wat meerder uitgebreidheid te geven. Met zulke gedachten kwam hy, omstreeks 1324, naer Brussel den hertog voorhouden dat zyne moeder Margreet hoegenaemd geen deel had gehad in de erfenis haers vaders, en hem diensvolgens aenmanen tot afstand van hetgeen haer uit dien hoofde toekwam. De hertog vond die eischen volstrekt ongegrond; maer willende op zyn eigen oordeel niet afgaen, stelde hy ze voor aen zyne raedslieden die, door den mond van 's lands Kanselier⁽³⁾ Rogier van Leef-

(1) Zie boven, bl. 235, aenteek. 1.

(2) Hier zal meer van gezeid worden in de geschiedenis van Luxemburg.

(3) De Kanselier van Brabant was, in later tyd, van regtswege het hoofd en de voorzitter des Raeds van Brabant. Zie waer zyn ambt en weerdigheid in bestonden, by Loyens, Tract. de Concilio Brab. bl. 69, vlgg. Onder de regering van Jan III mag men den Kanselier beschouwen als des hertogs eersten staetsdienaer of minister, alhoewel het niet blykt dat de naem zelf toen reeds in gebruik was.

[p. 472]

dale⁽¹⁾, den koning voor antwoord gaven dat zyne moeder, in den tyd, een betamelyken bruidschat hebbende meêgekregen, op niets verders aenspraek kon maken, dewyl, volgens het brabantsch regt, de dochters niet erven wanneer er zonen zyn, en dat onder deze de oudste alleen in de edele leengoederen opvolgt gelyk in de heerlykheid, mits uitkeering aen zyne jongere broeders van toereikende alloden of inkomsten. Zy voegden er ten bewyze by, dat des konings ouders, na de dood van hertog Jan I, nimmer iets gevraegd hadden, weshalve hy ook van zyne eischen af moest zien of, verkoos hy zulks, de zaek laten beslissen door de baronnen van Brabant, welke de regerende vorst

(1) Divaeus, Rerum Brab. bl. 146, geeft hem den titel van Kanselier; maer by De Dynter en anderen draegt hy slechts dien van Ridder. Naer alle waerschynlykheid zat hy voor by den Raed van Cortenberg.

[p. 473]

des noods byeen zou roepen⁽¹⁾.

Tegen deze redenen viel er weinig in te brengen; maer Jan van Luxemburg, behalve dat de stem der eigen baet luider in hem sprak dan die der geregtigheid, was een vorst van Limburgsch bloed, en als dusdanig behebt met een geheimen erfwrok tegen het huis van Brabant. Wat deed hy? Hy sprak voor 't oogenblik van geenen afstand meer, doch nam party voor een anderen Limburger, den heer van Valkenberg die, omdat hy het akkoord van 1318 gebroken had, te Leuven gevangen werd gehouden, zoo nogtans dat hy in en uit de stad mogt gaen, alleen op zyn woord van eer verpligt zynde des avonds naer huis te komen, tot dat hy aen den hertog voldoening zoo gegeven hebben⁽²⁾. Thans wilde koning Jan zyn' bloedverwant op vrye voeten gesteld zien, en werkte onder duims met Reinout; maer de brabantsche vorst lucht hebbende van hetgeen er op handen was, deed den gevangen naer het slot van Genappe voeren, alwaer hy aen geen ontsnappen meer denken kon.

(1) Zie Butkens, bl. 398, alsmede de kronyk van De Dynter, II, bl. 542.

(2) Butkens, bl. 390, en De Dynter, loc. cit.

[p. 474]

Hy bekwam echter kort daerna, namelyk in 1326, zyne vryheid, door de tusschenspraek van den luikschen kerkvoogd, alsmede van de graven van Henegau en van Gelder, mits plegtige en schriftelyke belofte dat, zoo hy voortaen zyn woord nog schond, met de Maestrichtenaers te kwellen of andere vyandschap tegen Brabant te plegen, hy, op 's hertogs eerste indaging, naer Genappe weêr zou keeren of, by gebreke daervan, eene boet betalen van twintig duizend pond, waer de opgenoemde middelaers borg voor bleven⁽¹⁾.

Deze wisten misschien niet, maer ondervonden thans, dat Reinout den aert naer zyn' vader had⁽²⁾; want hy sloeg zyne beloften in den wind, en

(1) Onder het opstellen van dezen akt, aerzelde Reinouts klerk, en zei tusschen vier oogen aen zyn' meester: ‘Wat gaet gy doen?... uw eigen verderf teekenen? Ik weet zeker dat gy uw woord niet houden zult, en gy zyt niet ryk genoeg om uwe borgen schadeloos te stellen.’ - ‘Schryf maer voort, antwoordde de Valkenberger: kunt gy my hier uitschryven, zoo hebt gy uwe taek deftig vervuld. Wat myne verbindtenis raékt, bekommer u daer niet meê.’ - Zie De Dynter, II, bl. 545.

(2) Zie boven, bl. 357, en de aenteek. 1.

[p. 475]

deed erger dan te voren, opgestookt naer 't schynt door den koning van Bohemen die, even als eenige andere heeren, hem hulp toegezegd hadden⁽¹⁾. Zulks belette echter niet dat hertog Jan, ten zeerste gebelgd wegens zoo veel meineed, in oostmaend van 1327 met volle magt naer Valkenberg trok, en ja, hoe wel ook die van binnen er op voorzien waren, na zeven weken tyds de stad en haer slot in den uitersten nood bragt, eer zy nog eenigen onderstand gekregen hadden. Maer alsdan wist Jan van Luxemburg, door detusschenkomst des graven van Gulik, het zoo ver te brengen, dat het beleg voor een oogenblik geschorst werd, tot dat de hertog met zyn koninklyken bloedverwant een gesprek zou gehad hebben te Rolduc, werwaerts hy verzocht was zich te begeven. Het middel gelukte. De beide vorsten spraken elkander, en maekten vooreerst vrede tusschen hen twee. Vervolgens kwamen zy overeen dat de poorten en de muren van Valkenberg geslecht, en dat, voor 't overig, de bestaende twist aen 's konings oordeel onderworpen zou worden, die, ten laetste omstreeks

(1) Zie De Dynter, bl. 545.

[p. 476]

Paschen van het naestkomende jaer, regtmatiglyk uitspraek zou doen. Hiermede brak hertog Jan het beleg op, en keerde naer huis met den koning, die te Brussel feestelyk onthaeld werd, en, tot teeken zyner genegenheid, een van 's hertogs kinderen, hetwelk tydens zyn verblyf ter wereld kwam, als doopsvader boven de vont hield⁽¹⁾.

Dit alles was echter van 's konings zyde, louter geveinsdheid; want toen hy, na maenden op maenden gedraeld te hebben, eindelyk in December 1328 eenen dag te Nyvel gesteld had om de hangende zaken uit te wyzen, in stede van den hertog regt te doen wedervaren, opperde hy nieuwe zwarigheden, verwekte hy nieuwe geschillen, en gaf zoo veel blyken van onwil, dat de brabantsche vorst op 't laetst geduld verliezende hem ronduit verklaerde dat hy, met de hulp van God en van zyne onderdanen, Reinout van Valkenberg de vlag zou doen stryken, wat ook de koning daer voor of tegen mogt hebben⁽²⁾. Verre dan van vrienden te schei-

(1) Zie het omstandig verhael van dat alles by De Dynter, II, bl. 544-49. - Zie mede Butkens, bl. 399.

(2) Zie De Dynter, bl. 550, en Butkens, bl. 401. - Zie vooral de Brab. Yeesten, I, bl. 479, vlgg.

[p. 477]

den, zooden, nog denzelfden dag, de beide vorsten krygsboden tot elkander, met brieven van wederzydsche oorlogsverklaring.

In het hart van den winter was er niets aen te vangen; doch met de eerste dagen van Meert 1329 trok Jan voor de derde reis de Maes over, regt naer Valkenberg, hetwelk er dit mael niet goedkoop van afkomen moest. Reinouts oudste zoon zat er in met meer dan dry honderd uitgelezen ridders, en middelen van tegenweer meer dan ooit. Geen wonder derhalve dat het beleg negen weken duerde⁽¹⁾. Zy zouden het welligt nog langer vol gehouden hebben, ware niet de bevelhebber zelf op de vesten gesneuveld; maer toen verloren de belegerden den moed, en gaven zich eindelyk den 9 Mei over, op de enkele voorwaerde dat men hun het leven schonke. Daer had hertog Jan niets tegen, doch van het burgslot of de muren der stad liet hy den eenen steen op den anderen niet, willende aen de heeren van Valkenberg voortaen de gelegenheid ontnemen

(1) De schryver der Brab. Yeesten, bl. 486, getuigt dat hertog Jan I, in 1289, elf weken voor Valkenberg gelegen had: zoo sterk waren de stad en hare burgt. Zie hiervoren, bl. 390, en de aenteek. 4.

[p. 478]

om Maestricht te plagen of de magt van Brabant te trotsen⁽¹⁾.

Jan van Luxemburg of zyn gunsteling Reinout van Valkenberg hadden geene manschap genoeg op de been kunnen brengen, om den vorst der Brabanders van zyne onderneming af te trekken. Maer nu waren zy bezig in Frankryk met kwaed vuer te stoken, en koning Philip⁽²⁾ tegen onzen hertog op te hitsen, omdat deze schuilplaets had verleend aen graef Robrecht van Artois, des konings doodsvyand⁽³⁾. Inderdaed, deze edelman uit zyn land gevlugt zynde, alwaer men hem vermoedelyk het hoofd op de schouders niet zou gelaten hebben, was in Brabant herberg komen vragen by

(1) Zie de Brab. Yeesten, bl. 483, vlgg. Zie mede De Dynter, II, bl. 550, en Butkens, bl. 4O1.

(2) Philip van Valois die, in 1328, op den troon geklommen was. Zie ons vierde Deel, bl. 571.

(3) Het was deze Robrecht van Artois, die sedert, uit haet tegen Philip, naer Engeland week, en aen koning Eduard III het voornemen ingaf van zyn erfregt op den troon van Frankryk met de wapens te vervolgen. Zie ons vierde Deel, bl. 582, en de aenteek. 3. - Wy zullen met hem nader kennis maken in de geschiedenis van Namen.

[p. 479]

Jan III, zyn' bloedverwant⁽¹⁾, die hem eerst het slot van Argenteau op de Maes⁽²⁾, vervolgens de burgt van Leuven inruimde, daerdoor zelf genoegzaem te kennen gevende dat hy, met den vlugteling tot zynent te ontvangen, geene vyandlyke inzigten koesterde, maer alleen een werk van christelyk mededoogen oefende, gelyk zyne pligt meêbragt. Intusschen had koning Philip daer zoo haest geene kennis van gekregen, of hy zond een gezantschap herwaerts om den hertog te vermanen dat hy Robrecht onverwyld uit zyn land te zetten had of, beter nog, hem gevangen over te leveren in de handen welke hy ontvlugt was. Verwonderd van zulke onredelyke eischen, deed Jan daerop antwoorden dat hy niet wenschte dan den koning te believen in alles wat billyk was; maer dat hy deze zyne vraeg niet inwilligen kon zonder zyne eigene eer te krenken, dewyl hy aen den uitwyke-

(1) Robrecht, behalve dat hy afstamde uit het koninklyk huis van Frankryk, was de achter-kleinzoon van Mathilde van Brabant, dochter van Hendrik II, en getrouwd geweest zynde met graef Robrecht I van Artois. Zie de Geslachttafel aen het einde van dit Deel.

(2) Niet ver van Daelhem.

[p. 480]

ling, die met hem vermaegschapt was, schuilplaets had verleend in een land dat ver genoeg van Frankryk lag, en waervan geen duim gronds aen de fransche kroon behoorde⁽¹⁾.

Zulks was ridderlyk gesproken van hertog Jan; doch de koning, verblind door zynen drift, en reeds gebeten op onzen vorst, omdat deze een' voorgeslagen echt tusschen zynen oudsten zoon en Philips dochter Maria zoo goed als verworpen had⁽²⁾, besloot thans op een vyandlyken voet met Brabant voort te gaen, een voornemen waer hy door den koning van Bohemen in gesterkt werd. Wat doet hy? Hy geeft den erfprins der fransche kroon ten huwelyk aen Bonne van Luxemburg⁽³⁾, en laet haer vader werken om een bondgenootschap tot stand te brengen, waer hertog Jan, tot dan toe zoo hoog in zyn wapens, niet alleen zou moeten voor zwichten, maer zelfs blyde wezen indien hy, met

(1) Zie Butkens, bl. 403; de Brab. Yeesten, bl. 493, vlgg. en De Dynter, II, bl. 556-57.

(2) Koning Philip leidde uit de weigering af, dat hertog Jan eerder Engelsch- dan Franschgezind was, en had misschien geen ongelyk.

(3) De dochter van koning Jan.

[p. 481]

afstand der laetst veroverde landen, het oude erfdeel van zyn stamhuis ongeschonden bewaren mogt. De wrevelige Luxemburger laedde deze taek met geestdrift op, en slaegde er in boven alle verwachting. Wat hy de naburen van Brabant in het oor luisterde om ze tot vyandschap op te stoken, is moeijelyk om raden, doch het gaet vast dat er, in 't begin van 1332, twee koningen en twintig andere vorsten gereedschap maekten om hertog Jan gezamenderhand met de wapens aen te vallen.

Dat Reinout van Valkenberg en de graef van Gelder⁽¹⁾ onder de yverigsten waren, spreekt van zelf. By hen vervoegden zich de graven van Gulik, van Kleef en van der Marck⁽²⁾, de aertsbisschoppen van Keulen⁽³⁾ en van Trier⁽⁴⁾, de bisschop van Luik⁽⁵⁾, de graven van Loon⁽⁶⁾, van Henegau⁽⁷⁾

(1) Reinout II, of de Rosse, die, in 1326, zyn' vader opgevolgd was.

(2) Zie boven, bl. 359, aenteek. 2.

(3) Alsdan Walraven van Gulik, des graven broeder.

(4) Boudewyn van Luxemburg.

(5) Adolf van der Marck, 's graven broeder.

(6) Als leenman van Luik.

(7) Willem I, die met de dochter van koning Philip getrouwd was.

[p. 482]

en van Namen⁽¹⁾, met dier beiden broeders⁽²⁾, alsmede de heeren van Borne⁽³⁾, van Heinsberg⁽⁴⁾, van Voorne⁽⁵⁾, de graven van Sayn⁽⁶⁾, van Spanheim⁽⁷⁾ en Catzenellebogen⁽⁸⁾, ja zelfs de graef van Bar die, ofschoon nauw vermaegschapt met onzen hertog, liever den koning van Frankryk te wil stond, dan zyn' bloedverwant te helpen⁽⁹⁾.

(1) Jan II, door zyne vrouw verwant aen het koninklyk huis van Frankryk.

(2) De een was Jan van Henegau, heer van Beaumont, en door zyne gemalin graef van Soissons; de andere, Wyt van Vlaenderen, des graven van Namen oudste broeder en sedert zyn opvolger.

(3) Jan van Borne (zie boven, bl. 365, aenteek. 2.) was de broeder des heeren van Valkenberg.

(4) Zie hiervoren, bl. 342, aenteek. 1.

(5) Voorne was eene heerlykheid van het toenmalige Zeeland.

(6) Zie hierboven, bl. 220, aenteek. 2.

(7) Het graefschap van Spanheim of Sponheim paelde aen de keurvorstendommen van Trier en Mainz.

(8) Zie boven, bl. 408, aenteek. 3.

(9) Zie Butkens, bl. 403, alwaer hy tevens spreekt van den graef van Eu, konstabel van Frankryk, en laet hooren dat er nog anderen waren. Volgens Trithemius, in zyn Chronicon Sponheimense, bragten de graven van Spanheim en van Catzenellebogen ieder twee honderd ruiters meê; en de schryver van het Chron. Duc. Brab. by Matthaeus, bl. 61, getuigt dat de bondgenooten geld in overvloed van den franschen koning gekregen hadden, om huerlingen by te nemen.

[p. 483]

Al deze vorsten, en nog anderen, zonden, ieder van zynen kant, krygsboden met brieven van oorlogsverklaring aen hertog Jan die, zonder zyne vyanden te tellen, zich in gereedheid stelde om hun met de wapens een kort antwoord te geven. Donderdags in de Paeschweek, zynde den 23^sten April 1332, staken de bondgenooten Hannut in brand, naest eenige bygelegen dorpen, by wyze van voorspel. Vervolgens begaven zy zich naer Luik, om den bisschop, die sedert jaren zyne stad niet meer gezien had⁽¹⁾, maer op beloken Paschen daer plegtiglyk binnen moest treden, te vergezellen, en om dan gezamentlyk raed te slaen over den aen te vangen krygstogt. Middelerwyl deed de hertog Zout-Leeuw bezetten, en trok zelf, aen 't hoofd zyner ridderschap, tot tusschen Thienen en

(1) Uit hoofde van langdurige onlusten, welke hem gedwongen hadden Luik te verlaten.

[p. 484]

Landen, kiezende daer eene bekwame legerplaets in de buert der abtdy van Heylissem. Aldra kreeg hy berigt van 's vyands nadering, die werkelyk den 6 Mei met volle magt op brabantschen bodem verscheen, en doordrong tot aen Mont-St.-Guibert⁽¹⁾ en Geldenaken, waervan hy de voorsteden in asch legde, gelyk hy overal op zynen weg verwoesting had gesticht, wordende de voorhoede opgeleid door den Groot-Voogd van Haspengau, Arent van Lummen. De hertog had, op zyne beurt, ook kunnen branden en vernielen, als liggende hy tegen de grenzen van Luikerland; maer het dacht hem veel ridderlyker in het open veld te beproeven wie van twee het sterkste was. Hy liet dan aen de bondgenooten weten dat hy bereid was om slag te leveren, stellende hun ja eenen dag voor, doch byvoegende dat, indien zy haestig waren, hy hen verzocht zelf te willen dag en plaets bepalen⁽²⁾. Zou men niet zeggen dat de vorst der Brabanders met zyne tweeen-twintig vyanden den gek scheerde? Trouwens

(1) Tusschen Waver en Gembloux.

(2) Zie de Brab. Yeesten, I, bl. 500, doch vooral De Dynter, II, bl. 559, vlgg.

[p. 485]

zy waren te veel in getal om lang eensgezind te blyven, en hadden daerenboven uiteen loopende belangen in 't oog te houden, wat immer de zwakheid der bondgenootschappen maekt. Daer kwam by dat het sedert acht dagen niet gedaen had dan geregend, waerdoor in den zwaren grond dier landstreek de peerden niet voort konden, maer uitschoven of in de klei bleven steken, behalve dat er haest geen voeder te vinden was voor de arme beesten. Kortom de duitsche heeren walgden van den kryg eer hy voor goed begon, en hadden meer lust om naer huis te keeren dan om zich van de Brabanders te laten klein hakken, hebbende reeds vernomen dat hertog Jan en de zynen niet van zins waren het op te geven, zoo lang hun een arm aen de schouders stond om het zweerd of de strydbyl te reppen⁽¹⁾.

(1) Volgens de getuigenis van den gelyktydigen schryver der Brab. Yeesten, I, bl. 498, telde men slechts dry vlaemsche ridders in 's hertogs leger: al de anderen waren Brabantsche edellieden en onderdanen, maer die besloten hadden de eer van hunnen vorst staende te houden, of met hem te sterven. Zie ook De Dynter, II, bl. 558.

[p. 486]

Daer werd niet gevochten: neen, graef Willem van Henegau kwam, in stede van antwoord te brengen op 's hertogs koene vraeg, eene wapenschorsing voorstellen tot veertien dagen na Sint-Jan, om niet ineens te zeggen dat de bondgenooten van hunne onderneming afzagen. Onze vorst had geene reden om daer tegen te zyn: ook teekende hy den 11 Mei, in het klooster van Heylissem, het aengeboden bestand⁽¹⁾, en keerde triomfantelyk weder van eenen veldtogt, waer zyne vyanden de grootste vernedering van Brabant uit voorspeld hadden⁽²⁾.

Koning Philip van Frankryk was zelf te Heylissem niet geweest; maer toen hy vernam hoe grootmoedig hertog Jan zich daer gedragen had, kon hy zyne bewondering niet ontveinzen, en dacht zulk een' man diende hy zich tot vriend te maken. Welhaest kwamen er fransche gezanten naer Brussel, om den hertog uit te noodigen tot een gesprek met hunnen meester die, zeiden zy, hem voorstellen

(1) De oorkonde staet by Willems, in zyn' Codex diplom. op de Brab. Yeesten, I, bl. 788.

(2) Zie Butkens, bl. 404, en De Dynter, bl. 560.

[p. 487]

van vrede te doen had. Jan stemde toe en vertrok aldra naer Compiègne, waer de koning met een talryk gevolg hem te gemoet kwam. Vervolgens begaven zich beide vorsten naer Parys, en sloten daer niet alleen den vrede, maer verzekerden dien, als 't ware, met het huwelyk, te voren nog besproken doch niet ingewilligd, tusschen des hertogs oudsten zoon en Philips eenige dochter, thans voor goed vast te stellen⁽¹⁾. Nog meer, Jan werd des konings lidig man, ontvangende van hem een geldleen van twee duizend pond jaerwedde, waervoor hy hem beloofde te zullen bystaen met twee honderd ruiters, tweemael 's jaers, en telkens gedurende twee maenden⁽²⁾, tegen alle vyanden, den

(1) Het huwelyksverdrag werd opgesteld den 8 July. De koning beloofde aen zyne dochter een' bruidschat van honderd duizend pond kleine turnoisen; de hertog, van zynen kant, zegde haer een douarie toe van tien duizend pond jaerlyks, en stond aen zynen zoon het hertogdom van Limburg af. De ondertrouw werd gevierd in de dusgenaemde Sainte-Chapelle te Parys; doch de verloofde vorstin stierf het jaer daerna, den 22 September. Zie Butkens, I, bl. 444.

(2) Zulke bepalingen van manschap en tyd komen, in de middeleeuwen, gewoonlyk voor by dat soort van leens-contracten.

[p. 488]

keizer alleen uitgezonderd⁽¹⁾. Wat de moeijelykheden raekte, welke koning Jan van Bohemen en diens twintig bondgenooten tegen Brabant geopperd hadden, daer zou Philip als scheidsman van oordeelen, tot welken einde hy de vorsten aenmaende om hunne bezwaren uiterlyk in Mei 1333 te Kameryk schriftelyk in te zenden, zullende hy te Kersmis naestvolgende daer een billyk vonnis over vellen⁽²⁾.

Thans kon Robrecht van Artois niet gevoegelyk meer in Brabant blyven: zulks erkende hy zelf, en, zonder dat de hertog hem de gastvryheid opzegde, verliet hy vrywillig het land, om heimelyk schuilplaets te gaen zoeken by zyne zuster, de gravin van Namen⁽³⁾.

(1) De oorkonde staet by Willems, bl. 789. Zie mede Butkens, bl. 405, De Dynter, II, bl. 561, en de Brab. Yeesten, bl. 404, vlgg.

(2) Zie Butkens, loc. cit. en Hocsem, by Chapeauville, II, bl. 409. - De onderscheidene Compromissen heeft Leibnitz gegeven, in zyn' Codex juris gent. diplom, I, bl. 139, vlgg.

(3) Volgens Froissart, Chroniques, Liv. I, Part. I, chap. 54, zou Robrecht van Brabant naer Engeland gevlugt wezen; maer zyn laetste uitgever Buchon heeft dat te regt tegengesproken, en de gelyktydige Hocsem zegt uitdrukkelyk: tunc dictus Robertus clam recipitur a consanguineo Comite Namurcensi.

[p. 489]

Aldus staekte, voor 't oogenblik, de kryg, hertog Jan aengedaen; doch meer dan een der verbonden vorsten bleef in zyn hart tegen hem wrokken, vooral Reinout van Valkenberg, die niet verkroppen kon dat zyn slot van de Brabanders ontmanteld was en verwoest. Om zynen wrevel bot te vieren, en zonder naer de uitspraek van koning Philip te wachten, liep hy nu het land van Limburg plat langsheen zyne heerlykheid van Montjoie⁽¹⁾, tergende alzoo den vorst der Brabanders, en dwingende hem andermael naer zyn zweerd te grypen. Dit deed de hertog nog het zelfde jaer. Van Daelhem uit, ging hy het vyandlyk slot belegeren, doch vond het zoo sterk, dat hy er zeker veel tyd aen besteed zou hebben, ware geen toeval hem te stade gekomen. Maer op zekeren dag dat Reinout, vermoeid van 't vechten, zynen stormhoed had afgelegd om in een der gaenderyen van het kasteel

(1) Die heerlykheid paelde aen het Limburgsche. Het slot, waer zy naer genaemd werd, stond op den linker oever der Roer, vier mylen beoosten Verviers.

[p. 490]

wat lucht te gaen scheppen, werd hy ongelukkiglyk door een verloren pylschot aen het hoofd getroffen, en stierf er van, meteen den moed benemende aen zyne voorstanders, die zich eerlang overgaven⁽¹⁾.

In deze onderscheidene krygsbedryven had hertog Jan telkens den goeden wil zyner steden en burgeryen beproefd, welke hem nimmer in den nood gelaten, maer zoo wel met geld als met manschap edelmoedig bygestaen hadden. De vorst vergold haer zulks door velerlei gunsten en weldaden. Zoo bevestigde en vermeerderde hy, in 1326, de privilegiën van Antwerpen⁽²⁾, en schonk er nieuwe aen Brussel⁽³⁾, gelyk mede het jaer daerna, aen Leuven⁽⁴⁾. Zoo gaf hy, in 1330, eene uitgebreide

(1) Zie Butkens, bl. 405.

(2) De oorkonde staet in de Brab. Yeest. I, bl. 768.

(3) Zie de oorkonde aldaer, bl. 770.

(4) Het leuvensch charter begint aldus: ‘Wi Jan... maken cont... dat wi, omme die minne ende omme die onste, di wi draghen ende hebben tonsen lieven portren van onse stat van Lovene, ende omme den menechfuldegen dienst, dien si, ende hore vordren, ons, ende onse vordere, hertogen van Brabant, dicke gedaen hebben met groter onsten, dies wi hem groten danc weten,’ enz. Zie de oorkonde in de Brab. Yeesten, I, bl. 773-76.

[p. 491]

Keure of stedelyk wetboek aen 's Hertogen-Bosch⁽¹⁾, zonder te spreken van vele andere voorregten en vryheden, het zy aen de gemeenten, het zy aen de ambachten verleend, en welke alle haren eersten grond hadden in de uitstekende diensten, door de onderdanen aen hunnen landheer bewezen⁽²⁾. Om dezelfde reden vernieuwde Jan, in 1332, het Charter van Cortenberg⁽³⁾ en beval tevens, door een ander diploom, dat de verschillende regters van het land, Drossaerts, Baljuws, Ammans, Schouten, Meijers, jaerlyks aen den hertog of diens afgeveerdigden zouden rekenschap doen over de wyze dat zy hunne ambtspligten hadden waergenomen, om, naer verdiensten, geloond of gestraft te worden⁽⁴⁾.

(1) De oorkonde aldaer, bl. 781.

(2) Men zie, in een charter van 1340, aldaer, bl. 820, de ontzaggelyke sommen gelds welke Brussel, op dertien jaer tyd, aen den hertog geleend of gegeven had.

(3) Zie boven, bl. 446. - De confirmatie van het charter staet in den Luyster van Brab. I, bl. 93, doch nauwkeuriger in den Middelaer, III, bl. 5, vlgg.

(4) De oorkonde staet in den Luyster van Brab. I, bl. 93.

[p. 492]

Aldus werkten, met gelyken yver, de vorst van eene, het volk van de andere zyde, tot elkanders eer en welzyn, toen, het naestvolgend jaer 1333, met den graef van Vlaenderen een hevige twist uitbrak, waer het verkoopen der heerlykheid van Mechelen aenleiding toe gaf. Te dezer gelegenheid zullen wy hier de geschiedenis dier stad en harer wisselvalligheden in korte woorden ophalen.