Vaderlandsche historie. Deel 5

[p. 412]

Elfde hoofdstuk.

brabant onder jan ii. - beroerten in de brabantsche steden. - charter van cortenberg. - des hertogs dood.

1294-1312.

Volgorde der keizers.

Adolf van Nassau,	† 1298.
Albrecht I, van Oostenryk,	† 1308.
Hendrik VII, van Luxemburg.

Brabants grootheid dagteekent vooral van de regering van Jan den Overwinnaer⁽¹⁾. De roem door dezen vorst verworven straelde af op zynen zoon Jan II, bygenaemd de Vreedzame, wien de vreemde heeren, zoo wel als de inlandsche baronnen, hunne alloden vrywillig kwamen opdragen, om ze van hem te leen te nemen, gelyk zy zynen vader gedaen hadden. Graef Jan van Sayn⁽²⁾ kocht opzettelyk een domein in deze gewesten, om het aen den hertog

(1) Dezen bynaem gaf het nageslacht aen Jan I.

(2) Zie hiervoren, bl. 220, aenteek. 2.

[p. 413]

af te staen en 't uit zyne handen te verheffen⁽¹⁾. De ridder Wouter Volckaert en diens kinderen vermaekten hem hun eigendom van Cantecrode⁽²⁾ op dezelfde voorwaerde⁽³⁾. Zoo deed almede de heer van Ligny⁽⁴⁾, een geldleen van hertog Jan ontvangende, en zich daerdoor zelf in diens afhankelykheid stellende⁽⁵⁾.

In geene mindere achting stond de opvolger van Jan I by den nieuwen keizer Albrecht I van Oostenryk⁽⁶⁾, die in 1298 Adolf van Nassau op den

(1) Zie Butkens, bl. 347, en de oorkonde in zyne Preuves, bl. 135.

(2) Het kasteel van dien naem bestaet nog in de gemeente van Mortsel, by Antwerpen.

(3) Zie Butkens, loc. cit. en de oorkonde in zyne Preuves, bl. 135.

(4) Hendrik van Luxemburg, wiens vader te Woeringen dood gebleven was.

(5) Zie Butkens, bl. 347, en de oorkonde in zyne Preuves, bl. 135.

(6) Albrecht I, eenige zoon van Rodolf van Habsburg, had met spyt Adolf van Nassau de kroon zien dragen, en hem weten zwart te maken by de ryksvorsten, die eindelyk, in Juny 1298, den Nassauwer afzetten en Albrecht in zyne plaets kozen. Hierop trokken beide vorsten het zweerd tegen elkander; maer Adolf sneuvelde den 2 July, in een gevecht te Gelheim by Worms, latende aldus het veld open voor zyn' mededinger, die zich den 9 Augusty herkiezen deed, en den 24 der zelfde maend plegtiglyk gekroond werd te Aken. Zie Butkens, bl. 348.

[p. 414]

troon verving. Nauwelyks had hy dien beklommen, of zyne eerste gunsten waren voor den hertog van Brabant, bevestigende hem, by brieven van 27 November, in al de leenen, regten en voorregten, welke de keizers sedert eene eeuw herwaerts aen Jans voorzaten hadden, uitgereikt, en vernieuwende in 't byzonder de schenkaedjen door Philip van Zwaben aen hertog Hendrik I gedaen, in 1204⁽¹⁾.

't Is waer, die zonderlinge bereidwilligheid van de hoofden des ryks, vooral sedert de tyden van Philip van Zwaben, om de brabantsche vorsten met weldaden te overladen, was niet enkel gegrond op persoonlyke achting of genegenheid. Zy verklaert zich tevens door het groot vermogen onzer hertogen die, veel onafhankelyker zynde dan het meeste deel der andere leenmannen, daerdoor zelf meer dienst aen den keizer konden bewyzen

(1) Zie boven, bl. 162. - Zie Butkens, bl. 348, en de oorkonde in zyne Preuves, bl. 135, 136. - Zy staet ook by De Dynter, II, bl. 472.

[p. 415]

dan zy van hem voordeelen te verwachten hadden. Verre dat zy al hunne erflanden van de kroon te leen hielden, was bykans heel Brabant allodiael eigendom van hun stamhuis, voor hetwelk zy derhalve aen niemand hulde noch manschap doen moesten, gelyk wy hiervoren breedvoeriger hebben getoond⁽¹⁾.

Ook ziet men van ouds her de hertogen van Brabant, even als de koningen, en in 't algemeen de souvereine vorsten, hunne grootheid aen den dag leggen door eenen schitterenden hofstaet, vooral daerin gelegen dat, overal waer zy hun verblyf hielden of in hunne hoedanigheid verschenen, zy door erfelyke hoogambtenaren, immer uit 's lands adel gekozen, plegtiglyk gediend werden. Behalve hunne Kapellaens⁽²⁾, hunne Kanseliers of Geheimschryvers, hunne Jagt-⁽³⁾ en Warandmees-

(1) Zie boven, bl. 114-115.

(2) Te Brussel was de abt van Caudenberg Hofkapellaen des hertogs. In andere steden was 't een andere abt.

(3) De jagt, zoo wel als de visschery, behoorde van ouds tot de heerlyke regten, uit het beginsel dat alles wat over des vorsten domeinen loopt, vliegt of zwemt, het zyne is. Daer mogt dus niet gejaegd worden dan door des landheeren dienaers, of door zulken aen wie hy zyn regt vergunde, verkocht of uitleende.
De hertog van Brabant had zekere dusgenaemde Vrye Bosschen en Konynen-waranden, in welke (en buiten welke, in eenen omtrek van eene halve myl) niemand, geene heeren zelfs, jagen mogt, of jagthonden houden. Andere bosschen of pleinen werden door de edellieden te leen gehouden van den hertog, die daer niettemin ook mogt in jagen of doen jagen.
De hertog had een' Grooten-Jagtmeester, onder wien eene menigte gezellen stonden, en die zyn gewoon verblyf hield in het Huis van Boitsfort, te midden van Soniën-Bosch. Zie daer meer van in het Supplement van Butkens, I, bl. 10 en II, bl. 225, vlgg.

[p. 416]

ters⁽¹⁾, hunne Valkeniers en andere beambten, hadden de hertogen vier erfelyke Hofdienaers; den Seneschalk, den Kamerling, den Maerschalk en den Standaertdrager van Brabant.

De Seneschalk of Hofmeester had de zorg over 's hertogs tafel, en stelde hem de spyzen voor, by plegtige feestmalen. Dit ambt behoorde erfelyk

(1) De Warandmeester (in 't Fr. Gruyer) van Brabant, altyd, even als de Opper-Jagtmeester, een edelman van hoogen rang, had, met een aental van onderhoorige bedienden, het opzigt over al de hertogelyke Konynen-waranden. Zyne andere ambtspligten zyn vermeld in het Supplement van Butkens, II, bl. 244, vlgg.

[p. 417]

aen de heeren van Rotselaer⁽¹⁾, een paer mylen van Leuven⁽²⁾. Dat van Kamerling was vastgehecht aen de baendery van Heverlé, naby dezelfde stad, en kwam, by verloop van tyd, met die heerlykheid in het huis van Aerschot.

De weerdigheid van Maerschalk was erfelyk in het huis van Wesemale. Deze ambtenaer had het opzigt over het leger, strafte de misdaden der knechten en besliste hunne geschillen. Zonder hem mogt er geen krygsraed gehouden of geenen vrede

(1) De heer van Rotselaer was alleen Erf-Seneschalk van Brabant, maer diende den hertog slechts wanneer deze hof hield te Leuven, of by groote omstandigheden. Te Brussel werd de dienst verrigt door den heer van Yssche; in Haspengau door dien van Wange, by Hooi, en elders door anderen.

(2) In zyne hoedanigheid had de heer van Rotselaer regt op twee paer kleederen 's jaers, ieder paer van vier stuks. Wanneer hy op de Hoogtyden ten Hove kwam, of daer anders ontboden werd, ontving hy voor loon dry gelten wyns en vyftien schellingen gelds, mitsgaders zyne keersen en toortsen. Iederen keer dat hy de tafel diende, had hy zyne schotels en zyn zilver; voorts alle jaren een hert van 's vorsten jagt, en twintig schellingen van elken Hoofdmeijer die in Brabant aengesteld werd.

[p. 418]

gesloten worden. Hy was van regtswege de opleider der Leuvensche burgery, tot eene myl ver van hunne stad. Voorts zorgde hy voor de mondbehoeften⁽¹⁾; hy koos zelf zyne plaets in het legerveld; hy had het beste peerd na dat des hertogs, het derde van al de rantsoenen, en al het vee aen den vyand ontnomen, alsmede, op het einde van den oorlog, het linnen en de houten meubelen van 's vorsten keuken. Aen het Hof had hy de vrye tafel, laken voor zyne kleedy, handschoenen, keersen en andere dingen.

Eindelyk, de heer van Assche was de erfelyke Standaertdrager van Brabant. Het vorstelyk krygsteeken⁽²⁾ zelf werd, in tyd van vrede, bewaerd in de naestgelegen abtdy van Afflighem, welke, telkens dat de hertog te veld trok, eenen wagen leveren en onderhouden moest, ten dienste van 's lands Kornet⁽³⁾.

(1) Als verzorger der levensmiddelen, moesten hem de zoetelaers van het leger dagelyks zyn vleesch en brood kosteloos leveren.

(2) Zie daer byzonderheden over, hierv. bl. 76-77.

(3) Wat wy hier mededeelen over de vier erfelyke hofambten van Brabant, is getrokken uit het werk van De Vaddere, Origine, enz. bl. 454-541. Van daer is het overgegaen in het Supplement van Butkens, I, bl. 145-162.

[p. 419]

Deze vier hooge hofambten bestonden van in de elfde of twaelfde eeuw, maer ontvingen een nieuwen luister uit de vermeerdering van magt en aenzien welke de victorie van Woeringen den landvorst had bygezet. Gelukkiglyk mogt de standaert van Brabant in zyn gewyden schuilhoek blyven, gedurende de regering van Jan den Vreedzame die, indachtig aen de groote opofferingen door adel en volk gedaen, geene andere bekommering had dan om den luister van zyn stamhuis en 's lands welvaert te handhaven, zonder op nieuwe krygsbedryven of nieuwe veroveringen te doelen.

Het is nogtans niet dat Jan II zyne dagen in eenen stillen vrede door mogt brengen: verre van daer, hy leefde gedurig te midden van allerlei bezwaren en ruststoorende toevallen zoo buiten als binnen zyn land; want behalve de moeijelykheden welke het naburig Mechelen hem opleverden, en waer wy in het volgend hoofdstuk zullen van spreken, was hy noodwendig verwikkeld in de krakeelen die tusschen Vlaenderen en Frankryk om-

[p. 420]

trent dien tyd ontstonden. Trouwens hoe kon de hertog van Brabant onverschillig blyven by den hoon zyn' grootvader graef Wyt en zyne eigen gemalin aengedaen door koning Philip den Schoone, die de verloofde Philippine van Vlaenderen niet alleen aen haren bruidegom den prins van Wallis⁽¹⁾ met geweld onttrok, maer tegen alle regt en rede te Parys gevangen hield⁽²⁾? Hertog Jan sprak voor de jeugdige Philippine ten beste⁽³⁾; doch ziende dat de trotsche Franschman voor zyne zoo wel als voor de vermaningen van paus Bonifacius doof bleef, aerzelde hy niet om, ten jare 1296, met Wyt van Vlaenderen, met Eduard van Engeland en met onderscheidene andere vorsten in het verbond van Geertsbergen te treden, ten einde gezamentlyk palen te stellen aen den moedwil des konings⁽⁴⁾.

Wy hebben elders gezien⁽⁵⁾ hoe slecht de leden

(1) De broeder der hertogin van Brabant. Zie hiervoren, bl. 411, aenteek. 2. - Zie mede ons vierde Deel, bl. 459.

(2) Zie ons vierde Deel, bl. 461.

(3) Zie Butkens, bl. 346.

(4) Zie ons vierde Deel, bl. 463-64.

(5) In ons vierde Deel, bl. 467, vlgg.

[p. 421]

van dat bondgenootschap hun woord hielden: wanneer het er op aenkwam, lieten zy den ouden graef zoo goed als alleen vechten tegen zyn wreveligen leenheer. Te vergeefs werd hy ondersteund door hertog Jan en den graef van Gulik⁽¹⁾: zyn val was niet te beletten, vooral sedert dat in den zomer van 1299 koning Eduard zelf met Philip den Schoone vrede had gemaekt⁽²⁾. Het jaer daerna zat Wyt, met twee zyner kinderen en met de voornaemste baronnen des lands achter de grendels van den Franschman, zoodat deze alhaest geheel Vlaenderen in zyne magt had; want de steden zelf vielen af, gelyk een groot gedeelte des adels⁽³⁾. Zoo deed alsdan ook onze hertog, 't is waer, misschien niet meer wetende met wien het te houden, en latende daeromtrent den vryen keus aen zyne leenmannen. Evenwel men bevindt dat sommige heeren, in 1302, met de Vlamingen heulden op het slagveld van Kortryk⁽⁴⁾, terwyl Jans eigen

(1) Zie daer, bl. 468, en Kervyn, Hist. de Flandre, II, bl. 396.

(2) Zie ons vierde Deel, bl. 473.

(3) Zie daer, bl. 480, vlgg.

(4) Namelyk Huig van Arkel, Jan van Cuick, Gielis en Hendrik van Duffel, Arent van Loon, Gozewyn van Gotzenhove, Hendrik van Petershem, en vermoedelyk nog anderen. Zie Kervyn, II, bl. 456.

[p. 422]

oom Godevaert en diens zoon aen de zyde der Franschen gingen vechten⁽¹⁾ en met hen verslagen werden, zoodanig dat beide vorsten, mitsgaders een aenzienlyk getal brabantsche ridders⁽²⁾, onder de dooden bleven⁽³⁾.

Hertog Jan was zelf te Kortryk niet geweest, en sedert schynt hy zich met de vlaemsche zaken niet verder ingelaten te hebben, ten zy om, in 1305, den vrede van Athies te waerborgen, naer het

(1) Godevaert van Brabant, die een heerschzuchtig mensch en met zyn erfdeel niet te vrede was, zocht eene brok van Vlaenderen by te winnen. In den Spiegel Historiael zegt van Velthem, bl. 241, dat Gent met zyn Baljuwschap hem van 's konings wege toegezegd was; maer volgens den Minoriet van Gent zou hem heel Vlaenderen beloofd zyn geweest, om het van Philip te leen te nemen. Zie het Corpus Chronicorum Flandriae van De Smet, I, bl. 391 van onder.

(2) Zy waren, naer 't schynt, wel acht honderd sterk naer Kortryk getrokken. Zie Kervyn, II, bl. 465.

(3) Butkens, bl. 353, geeft de namen der brabantsche ridders, die te Kortryk sneuvelden. De Dynter weet er ook van, II, bl. 478.

[p. 423]

voorbeeld van meer andere vorsten die, als hy, er belang by hadden dat de rust in dat land hersteld wierde⁽¹⁾. Trouwens, het zag er toen in zyn eigen land slim genoeg uit om den hertog ernstiglyk te bekommeren, want vele steden zwaeiden de vaen des oproers, even als eenige jaren vroeger Gent en Brugge gedaen hadden⁽²⁾, en met geen minder gevaer van heel Brabant in rep en roer te brengen. Hier, gelyk in Vlaenderen, was er eene algemeene terugwerking ontstaen van de nederige klassen der burgery tegen den stedelyken adel die, omstreeks denzelfden tyd, overal, mag men zeggen, doch voornamelyk in de meest bevolkte en bloeijendste gemeenten, het voorwerp was geworden van den haet en den nayver der menigte.

Van ouds her vindt men in de steden aenzienlyke lieden⁽³⁾ van vrye geboorte, op allodialen bodem woonende, of hebbende voor en na den cynsgrond

(1) Zie ons vierde Deel, bl. 537.

(2) Zie daer, bl. 442, vlgg.

(3) Zy komen in de charters veelal voor onder den naem van boni homines, goede lieden. Zie daer meer van by Hüllmann, Städtewesen des Mittelalters, II, bl. 217, vlgg.

[p. 424]

waer hunne huizen op stonden van den landheer afgekocht⁽¹⁾. Aenvankelyk klein in getal, dewyl verre weg de meeste grondeigenaers op het land leefden, groeiden zy allengskens aen, en maekten op den duer, door eigen nakroost, door onderlinge huwelyken of door verbindtenissen met andere huizen, een merkelyk gedeelte der stedelyke bevolkingen uit, zoo nogtans dat de verspreide takken⁽²⁾ immer vast hielden aen zekere oude stammen, waer zy de wapenschilden van voerden of met de hunne vermengden.

Zie daer den oorsprong der dusgenaemde Geslachten⁽³⁾, welke men, door geheel de middeleeuwen heen, in bykans al de steden van Opper- en Nederduitschland aentreft⁽⁴⁾. Zy waren, in de dry voornaemste van Brabant, Brussel, Leuven en

(1) Zie ons vierde Deel, bl. 423, vlgg.

(2) Divaeus, Rerum Lov. bl. 16 en 17, noemt honderd verschillende familiën op, welke alle behoorden tot het geslacht van Uten-Lieminghen.

(3) In 't Fransch zeide men Lignages, en de leden dier Geslachten eigenden zich den naem toe van Patriciërs, vooral te Leuven.

(4) Hüllmann, bl. 233, vlgg. noemt er eene menigte op, waer de Patriciërs in voorkomen.

[p. 425]

Antwerpen⁽¹⁾, ten getalle van zeven. Die van Brussel hieten S'Leeuws⁽²⁾, S'Weerts, Serhuyghs⁽³⁾, Ser-Roelofs, Van Coudenberghe, Uten-Steenweghe⁽⁴⁾ en Van Rodenbeke⁽⁵⁾.

De Patriciërs van Leuven waren de Uten-Lieminghen, de Van Calsteren, de Van Redinghen, de Van den Steenen, de Verrusalems, de Van Roden en de Gielissen⁽⁶⁾.

(1) Te Antwerpen droegen zy den naem van de zeven Schaken, omdat allen een schaekbord bandswyze in hunne wapens voerden, welke overigens onderscheiden waren door de kleuren en door het cimier of den helmkam. Zie ze afgebeeld in het naemloos werkje Septem Tribus patr. Antverp. Leyden, 1672, of nauwkeuriger in de Geschiedenis van Antwerpen door Mertens en Torfs, I, bl. 185.

(2) Dat is des Leeuws, zynde daer by verstaen het woord Geslacht.

(3) Dat is des heeren Huig, of Domini Hugonis.

(4) Uten is uit den, of, gelyk men heden zeggen zou, die van den Steenweg, waer dat geslacht zyne woonstede had.

(5) Of die van de Roode Beek. Zie Henne en Wauters, Hist. de Brux. I, bl. 21.

(6) Zie het naemloos werkje Septem Tribus patric. Lov. Leyden, 1672, en Divaeus, Rer. Lov. Lib. II.

[p. 426]

Eindelyk de zeven Schaken van Antwerpen waren de Wilmaers, de Volckaerts, de Papen of S'papen, de Impeghems, de Bodes, de Van Hobokens en de Aleyns⁽¹⁾.

Dat, by de opkomst der steden en hare langzame ontwikkeling, de eerste overheden of regters uit die klas van oude grondeigenaars moesten genomen worden, spreekt van zelf. Zy alleen waren vrygeborenen of, gelyk men zegde, schepenbare vryen⁽²⁾; zy alleen hadden eenig onderrigt, eenige beschaefdheid: terwyl de nering-doende ingezetenen, winkeliers, slyters van eetwaren, schoen- en kleermakers, vleeschhouwers en smeden, nog geen persoonlyke vryheid genoten of slechts ten halve vrye lieden waren, en dat de lagere klassen van handwerkers, dienstboden en dergelyken, nog lang lyfeigenen bleven. Tot dan toe kon er dus niemand klagen dat de stedelyke eereposten, waer de groote hoop onbevoegd en onbekwaem voor was, uitsluitelyk door de hooge burgery vervuld werden: de staet der maetschappy bragt dat meê. Doch wan-

(1) Zie de Geschiedenis van Antw. door Mertens en Torfs, I, bl. 185.

(2) Zie ons vierde Deel, bl. 424, aenteek. 5.

[p. 427]

neer, by verloop van tyd, de steden eene betere inrigting hadden gekregen door de Keuren; wanneer de inwoonders, ook van lageren stand, de vryheid verworven hebbende op hunne beurt goede lieden geworden waren⁽¹⁾; wanneer de handeldryvende burgers eene hoofdgild⁽²⁾ daerstelden, terwyl de werkende klassen, in ambachten ver-

(1) Het is slechts na de vrymaking der burgeryen, dat de ingezetenen den naem kregen van goede lieden, bonnes gens, en de steden dien van goede steden, bonnes villes, wordende dal hoedanigheids-woord oorspronkelyk niet verstaen in eenen zedelyken zin, maer in den zin van gegoed, dat is erf of eigendom bezittend.

(2) In al de voorname steden van Brabant en elders ontmoet men al vroeg eene Gild of Genootschap, hoofdzakelyk bestaende uit de burgers die zich toelegden op den lakenhandel, en wat daermede in verband was, wevery, voldery, verwery, scheerdery, enz. Vervolgens kwamen daer ook andere kooplieden in, en later de dusgenaemde groote ambachten, alsmede de edellieden die negotie deden of fabryken onderhielden, zonder dat hun naem daer afbreuk by leed, mits zy zich met den kleinhandel niet inlieten. Zie Hüllmann, I, bl. 315, vlgg. - De andere Gilden van voet- en handboogschutters, kolveniers, enz. zyn jonger: zy kwamen over 't algemeen op in de veertiende eeuw. Zie Kluit, Staatsregering, IV, bl. 176.

[p. 428]

deeld, een meer of minder getal Natiën⁽¹⁾ uitmaekten; wanneer de kleinen, door nyverheid of kunstvlyt welhebbend, sommigen zelfs ryk geworden, en dan ook al in beschaving vooruitgegaen waren: alsdan kon het niet missen of het meerendeel der ingezetenen moest met nydige oogen aenzien dat al de stedelyke ambten, waer eer of geld meê te winnen was, voortdurend alleen in de handen der Grooten, en de burgerlieden overal uitgesloten bleven.

Het algemeen misnoegen had des te meer grond, daer de edelen, die in den stedelyken raed of aen de schepenbank zaten, niet altyd de ware belangen der burgery voor oogen hadden, of soms uitspraken deden welke eerder door baetzucht of party-

(1) Te Brussel waren negen Natiën, te Leuven tien, tot welke al de verschillende ambachten behoorden. Zoo telde men, in de laetstgenoemde stad, onder de Natie der Kramers de slyters van ellegoederen, de kruideniers, de hoedemakers, de perrukiers, de knopmakers, de leêrtouwers en de gareelmakers. En zoo was 't met de andere Natiën. Zie daer meer van in de Hist. de Bruxelles, I, bl. 209, en by Piot, Histoire de Louvain, I, bl. 130.

[p. 429]

digheid ingegeven waren, dan door het regt en het geweten. Doch hoe het kwaed geweerd? Die van de Geslachten waren sints onheugelyke tyden in bezit der posten, en wilden daer niet van afzien, bewerende dat hun zulks van regtswege toekwam. Een regt was het niet: 't was enkel aenmatiging, door een langdurig gebruik allengskens gewettigd, even als het voorregt der Keurvorsten in het ryk, en als vele andere regten of voorregten waer men in de middeleeuwen zich op beriep⁽¹⁾. Maer de

(1) In de ongeregeldheid der middeleeuwsche maetschappy werd ieder gebruik, hoe weinig het duerde, voor een regt gehouden. Het was genoeg iets twee of dry mael zonder tegenspraek gedaen te hebben, om het zich in 't vervolg als een regt aen te matigen. Van daer vele akten van non prejudicie, gevraegd van persoonen aen wie men eene gunst bewees, tafel of logist gaf, om te beletten dat zy of hunne nakomelingen daer misbruik zouden van maken. Zoo teekende, den 17 Febr. 1231, Meester B. de Vallibus, kanonik van Luik, die zynen intrek te Park by Leuven genomen had, een charter, waerby hy erkende dat hy uit enkele vriendschap daer onthaeld was geworden. De oorkonde luidt: Mag. B. de Vallibus, ne successores, quum ad hospitandum in Abbatia de Parcho frequenter declinaverat, ex hoc velint sibi jus vendicare, vel ex consuetudine precationem vel gistum sibi deberi, confitetur quod Fratres dictae domus eum non acceperint nisi de mera gratia. Datum 1230, feria 2 post Invocavit me. - Volgens het origineel.

[p. 430]

edelen spanden samen, en vonden daerenboven steun by den Landvorst, dien zy dienden, naest wien zy ten stryd trokken, velen zelfs bekleed met de ridderlyke weerdigheid. Het was dus te voorzien dat het de burgery groote moeite zou kosten om haer deel te bekomen in het stedelyk bestier en de eerambten.

't Is waer, die burgery mogt ook, en thans meer dan ooit, hare bewezen diensten doen gelden, sedert dat zy Jan I de victorie van Woeringen had helpen behalen, en zoo edelmoedig haren twintigsten penning opgeofferd om 's lands schulden te korten. De regerende hertog was daer getuige van geweest, en kon de trouw zyner stedelingen niet miskennen: ook zou hy hun vermoedelyk met tyd en stond regt hebben doen wedervaren, met aen de alleenheersching der edelen een einde te stellen; maer, gelyk het gaet, de burgers bedierven hunne zaek door een al te blinden drift. Zy wilden met geweld doordryven wat slechts van lieverlede

[p. 431]

en door het vorstelyk oppergezag kon tot stand worden gebragt, en werden gestraft voor hunne balddadigheid, in stede van het loon hunner vaderlandsliefde te ontvangen.

Te Antwerpen brak reeds het onweêr uit in 1301; doch men weet er weinig byzonderheden van⁽¹⁾, ten zy alleen dat hertog Jan er met de wapens moest tusschen komen, dat hy eenige hoofden deed vallen, en de stad eene zware geldboet oplegde, om den moedwil der menigte in te toomen⁽²⁾. Het jaer daerna spookte het te Mechelen. Daer had de vorst eenen hoofdschout genoemd, die aen het volk mishaegde, en eerlang in eenen oproer dood geslagen werd. Ja meer, toen de hertog zich derwaerts begaf om de moord zyns ambtenaers te wreken, dorst het gepeupel de stadspoorten sluiten, zoodat Jan genoodzaekt werd krygsmagt te verzamelen en Mechelen te belegeren, waer hy veel tyd aen besteedde, en er met groote moeite in geraekte⁽³⁾.

(1) De schryver der Brabantsche Yeesten, I, bl. 424, maekt het uit met een paer verzen.

(2) Zie de Geschied. van Antw. II, bl. 127.

(3) Zie dat feit omstandiger verhaeld in onze Geschied. van Mechelen, bl. 87, vlgg.

[p. 432]

Van Mechelen sloeg het vuer over naer 's Hertogen-Bosch. Daer joeg, in 1304, het opgeruide volk zyne wethouders weg, en verving ze door anderen uit lagere standen gekozen. Te vergeefs zond de vorst er Jan Van Cuick naer toe met eene krygsbende, om de muiters te temmen: deze kwamen in menigte hunne stad uit, en randden zelf den heer Van Cuick aen, met zulk gevolg dat hy er het leven by inschoot naest velen der zynen, terwyl vele anderen gevankelyk meêgevoerd werden door de verwinnaers. Het blykt niet hoe de hertog de overhand heeft gekregen, maer wel dat de stad, het jaer daerna, tot de gehoorzaemheid weêrgekeerd was, en zich nieuwe schepenen, door den vorst zelf aengesteld, moest laten welgevallen, zynde die van 1304 in ballingschap gezonden, en de burgery met eene geldboet gestraft geworden⁽¹⁾.

Deze strengheid belette niet dat, nog hetzelfde jaer, het volk van Leuven ook de horens opstak en tegen de Patriciërs samenzwoer. Maer de overheid nam daer in tyds de voorbaen, om het kwaed niet

(1) Zie Des Roches, Epitome, enz. II, bl. 183, alsmede Van Heurn, Historie der stad en Meyerye van 's Hertogenbosch, I, bl. 162, vlgg.

[p. 433]

te laten uitbersten⁽¹⁾. Zy legde de hand op het eedgespan, en verbande meer dan vyftig poorters, bykans allen ambachtslieden⁽²⁾; terwyl onderscheidene wevers en volders, waerschynlyk de belhamels der oproerigen, met 's hertogs toestemming naer het burgslot van Genappe vervoerd en daer in hechtenis gesteld werden, ondanks het Privilegie, twee jaer vroeger aen de Leuvenaers vergund⁽³⁾, dat zy voortaen nimmer buiten hunne stad zouden mogen gevangen gehouden worden⁽⁴⁾. Sommige andere steden, buiten Brabant gelegen, als Maestricht, Sint-Truijen, Tongeren, Hooi en Gent, het zy dat die van Leuven het erger verbruid hadden dan wy uit de Geschiedenis weten, het zy dat de wethouders overal elkander in de hand werkten, beloofden schriftelyk dat zy aen de leuvensche bal-

(1) Zie Divaeus, Annal. Op. Lov. bl. 13.

(2) Zy zyn, tot den laetste toe, genoemd in eene oorkonde van 25 Sept. 1306, door Willems meêgedeeld in zyn' Codex diplom. op de Brab. Yeesten, I, bl. 736.

(3) Zie de oorkonde aldaer, bl. 713.

(4) De hertog beroept dat voorregt, en regtveerdigt zich daeromtrent in eene andere oorkonde, aldaer, bl. 733, van onder.

[p. 434]

lingen het verblyf binnen hunne muren niet zouden toelaten⁽¹⁾. En zelfs graef Robrecht van Bethune beloofde zulks voor geheel Vlaenderen⁽²⁾.

Maer wat er dan ook in 1305 te Leuven mag omgegaen zyn, zeker is het dat het slechts een staeltje kon wezen van 't geen er weinige maenden daerna te Brussel gebeurde. Daer werd, omstreeks Kersmis⁽³⁾, een werkman gewond door eenen burger uit de Geslachten. Zulk een alledaegsch voorval, waer men anders weinig of geen acht zou op gegeven hebben, was toen genoeg om de geesten in 't vuer te zetten en eene algemeene opschudding te verwekken. De ambachtslieden, schoenmakers, smeden, vleeschhouwers, bakkers en velerlei anderen, maer inzonderheid die der Draperye⁽⁴⁾ schoolden samen, en liepen naer de huizen der edelen, waervan er eenige op den grond gehaeld werden⁽⁵⁾, ondanks de poogingen der hertogin,

(1) Zie de oorkonden by Willems, bl. 721.

(2) De oorkonde aldaer, bl. 739.

(3) Zie de Brab. Yeesten, I, bl. 430.

(4) Zoo noemde men de ambachten die met den lakenhandel in verband stonden.

(5) Huizen afbreken was het gewoone werk der oproerigen in de middeleeuwen. Alweêr een overblyfsel van de oude germaensche zeden, volgens welke de geburen of, gelyk men zegde, de markgenooten van een' man, die zich van zyne vrouw laten slaen, of om andere lafhertigheid het landregt verbeurd had, gezamenderhand zyn dak gingen afbreken, zyne deur versparren, zynen waterput dempen en zynen oven inslaen; ja zelfs, in andere gevallen, geheel zyn huis neêrblaekten of slechtten. Die ons niet gelooven wil, zie honderd bewyzen voor een, in de Ouderdommen van Grimm, bl. 723 en 729. Zie mede ons vierde Deel, bl. 199.

[p. 435]

die deed wat zy konde om de gemoederen te stillen maer nergens gehoor vond. Alsdan meenende dat zy het spel gewonnen hadden, stelden zy nieuwe Schepenen aen, gelyk ook Burgemeesters⁽¹⁾ en Raedslieden of Gezworenen⁽²⁾, even als of zy daer vrymagtig over beschikken konden, en zich om de goed- of afkeuring des hertogs niet moesten

(1) Burgemeesters of, gelyk men eertyds zegde, Commoengemeesters waren er toen te Brussel nog niet. Het bestier was in handen van zeven Schepenen, met eenen Amman aen 't hoofd, als plaetsvervanger des hertogs.

(2) De gemeente had vroeger dertien Gezworenen gehad, maer die waren sedert afgeschaft geworden. Zie een charter van Hendrik I in den Luyster van Brab. I, bl. 43, alsmede de Hist. de Brux. I, bl. 58.

[p. 436]

bekreunen. Maer Jan, die in dat oogenblik te Tervueren was, wachtte slechts tot zyne gemalin hem vervoegd had, om aen de Brusselaers eene les te geven. By akten van 21 February en 4 Meert 1306 besloot hy de edellieden in hunne voorregten te zullen herstellen, en verklaerde dat hy de zaek der Geslachten voor de zyne nam, belovende vrede noch vergiffenis aen de oproerigen te zullen schenken, voor aleer zy al de gedane schade vergoed hadden⁽¹⁾.

De Brusselaers werden bang, toen zy hunnen hertog een zoo ernstige houding zagen nemen, en hoorden spreken van brieven tegen hen uitgevaerdigd, waer niet alleen het vorstelyk zegel, maer die der voornaemste baronnen aen hingen, tot meerder bekrachtiging. Zy vonden dus raedzaem middelen van verzoening te beproeven, en maekten op hunne beurt brieven, insgelyks onderteekend of bezegeld door vreemde en brabantsche heeren, waerby van den eenen kant de stedelyke overheden en geheel de gemeente, van den ande-

(1) Zie de oorkonden in den Luyster van Brabant, I, bl. 63 en 65.

[p. 437]

ren kant al de ambachten zich onderwierpen aen hetgeen de vorst goed zou vinden te beslissen, of voor te schryven, tot herstel van den vrede in zyne stad⁽¹⁾. Maer het zy dat het volk, door sommige roervinken misleid, het op nieuw verkorf; het zy dat de vorst te veel eischte van zyne onderdanen, het kwam tot geen' zoen. Verre van daer, de edellieden uit de Geslachten ruimden op eens hunne woonplaets, en vervoegden zich by den hertog te Tervueren, die weldra met zyne ridderschap naer Vilvoorden ging, besloten hebbende dit mael de wapens te gebruiken tegen de wrevelige Brusselaers. Deze hadden echter moed genoeg om hunnen heer niet stilzittend af te wachten, maer om hem zelf te gaen opzoeken ter plaetse waer hy zich tot den stryd bereidde. De ambachten trokken dan met vliegende vendels de poort uit, en overvielen de mannen van wapenen in de Vilvoordsche weiden, zoo onversaegd, dat, by het eerste treffen,

(1) De akt van onderwerping, uitgegaen van de wethouders en de burgery, staet in den Luyster van Brab. I, bl. 64. - Die van de brusselsche ambachten en neringen, in de Brab. Yeesten, I, bl. 723. - Beide zyn gedagteekend van den 19 Meert 1506.

[p. 438]

hertog Jan zyn peerd verloor, en zelf in 't gras tuimelde. Doch wat konden de onervaren werklieden, zonder hoofd, zonder krygskunst, zonder overleg, wat konden zy doen tegen ruiters in hun stalen pantsers en helmetten die, met een enkelen zwaei van hun zweerd eenen voetknecht in twee hakten, en er vier vyf anderen kwetsten of deden zuizebollen? De hertog was in min dan een omzien weêr regt, en viel nu aen het hoofd der zynen de Brusselaers zoo geducht op 't lyf, dat hy ze haest dooreen sloeg, terug dreef, en te gelyk met de vlugtelingen binnen de stad voer. Zeventig burgerlieden waren blyven liggen. Dit gebeurde op den eersten dag van Mei 1306⁽¹⁾.

Nu was 't den hertog zyn beurt, en moesten de ambachten het misgelden. De wevers en de volders werden uitgezet, met verbod, op doodstraf en verbeurte hunner goederen, van nog in de stad te vernachten. Eenigen hunner werden ja levendig begraven⁽²⁾ op de kosten der gemeente, welke

(1) Zie de Brab. Yeesten, I, bl. 430, en Butkens, bl. 359.

(2) Tot laet in de middeleeuwen werd die barbaersche straf gepleegd, inzonderheid tegen de vrouwen. Moordenaers werden soms levend begraven onder het lyk van dien zy omgebragt hadden. Zie Grimm's Alterthümer, bl. 694.

[p. 439]

daerenboven meer dan dry duizend pond te betalen kreeg voor toegebragte schade aen die van de Geslachten, honderd pond voor 's hertogs klepper, alsmede andere boeten, van tien tot zestig pond, voor de peerden welke onderscheidene heeren in het zelfde gevecht van Vilvoorden verloren hadden⁽¹⁾. Verder sprak Jan den 12 Juny zyn vonnis uit, waerby de Geslachten in hunne ambten en voorregten gehandhaefd werden, de jaerlyksche keus der Schepenen geregeld⁽²⁾, de Gemeente afgeschaft⁽³⁾, de Privilegiën ingetrok-

(1) De oorkonde staet by Willems, Brab. Yeesten, I, bl. 750.

(2) Namelyk de zeven Schepenen zouden jaerlyks, acht dagen vóór Sint Jan, een gelyk getal nieuwe Schepenen kiezen uit de zeven Geslachten, welke, mits goedkeuring door den hertog, de aftredende ambtenaren zouden vervangen.

(3) De tekst luidt aldus: Voert es onse seggen, dat nemmermeer voertane in onse stat van Bruessele voergenoempt Commoingnie wesen en sal. Versta dat het volk geene Burgemeesters of Gezworenen zal mogen kiezen, geene vergaderingen of raed houden, geene gemeene kas hebben, geene wapens dragen, enz. zonder oorlof der Schepenen. Dit alles wordt in het charter voorzien.

[p. 440]

ken⁽¹⁾, en meer andere maetregelen genomen tot waerborg der openbare rust en orde in Brussel⁽²⁾. Den zelfden dag vaerdigde de hertog nog een ander Charter uit, om de twisten, welke tusschen de ambachten en de Laken-Gild⁽³⁾ ontstaen waren te slechten. De Gild werd op eenen nieuwen voet ingerigt, en gesteld onder het bestier van acht Hoofdmannen⁽⁴⁾ en twee Dekens, jaerlyks te kiezen uitsluitelyk onder de leden der Geslachten, zullende die aengestelde overheden, gezamentlyk met de Schepenen, magt hebben om andere verordeningen te maken ten algemeenen nutte, en

(1) Namelyk al de Letteren en Charteren aen de stad en de gemeente van Brussel gegeven sedert den 6 Mei 1303, gelyk het vonnis luidt.

(2) Zie de oorkonde in den Luyster van Brabant, I, bl. 66, vlgg. - Dit vonnis van hertog Jan II is eerst in 1421 ingetrokken en te niet gedaen geworden door Philip van Sint Pol. Zie Luyster van Brab. I, bl. 69.

(3) Zie boven, bl. 427, aenteek. 2.

(4) Men noemde ze kortaf de acht van de Gilde. Deze bestierders hadden het opzigt over al de ambachten welke met de lakenwevery in betrekking stonden.

[p. 441]

's hertogs Amman, des noods, verpligt wezen met zyne serjanten hun krachtdadige hulp te leenen, tot zekerder uitvoering der beraemde voorschriften⁽¹⁾.

Zoo, ziet men, werd het openbaer gezag te Brussel, beter dan ooit, in de handen der edelen gevestigd. Hetzelfde geschiedde ook te Leuven. De hertog gaf, den 17 September 1306, eene uitgebreide Keure aen de stad, waerby de ambachten insgelyks zeer gekortwiekt werden, en de magt der stedelyke ambtenaren niet weinig versterkt: zoo nogtans dat Jan tevens nieuwe gunsten aen de burgery bewees, zalvende aldus met eene hand, terwyl hy met de andere kastydde⁽²⁾.

De beroerten in de steden van Brabant schynen hiermede een einde gehad te hebben; ten minste vindt men in de volgende jaren geene nieuwe onlusten vermeld: zoodat Jan de Vreedzame hopen mogt voortaen vry te zullen wezen van de beslommeringen, welke tot dus verre hem het leven en

(1) De oorkonde staet by Willems, Brab. Yeesten, I, bl. 724, vlgg.

(2) Zie de oorkonde aldaer, bl. 730-35.

[p. 442]

het bestier vry moeijelyk hadden gemaekt. In 1308 had hy het genoegen zyne zuster Margareet den keizerlyken troon te zien beklimmen, toen, na de dood van Albrecht I⁽¹⁾, haer gemael, graef Hendrik van Luxemburg, eerst te Rheuss⁽²⁾, vervolgens te Frankfort tot Roomsch-Koning gekozen⁽³⁾ en, den 6 January 1309, te Aken gekroond werd⁽⁴⁾. Onze hertog woonde deze laetste plegtigheid by, en kreeg weldra van zyn' zwager de bevestiging

(1) Albrecht I van Oostenryk stierf den 1 Mei 1308, dood gestoken door zyn' eigen neef Jan van Oostenryk.

(2) Rheuss of Rees is een klein stedeken op den linken oever des Rhynstrooms, digt by Coblenz, en nagenoeg op de grenzen der dry geestelyke keurvorstendommen, zoodanig dat elk der aertsbisschoppen op zyn grondgebied het geschal der trompetten hooren kon, toen de Luxemburger uitgeroepen werd. De keus van Rheuss geschiedde den 15 Nov. 1308, en was grootendeels het werk van den Trierschen kerkvoogd, den eigen broeder des graven van Luxemburg, die zich overigens den troon weerdig toonde, zoo wel door zyne deugd als door zyne uitstekende begaefdheden.

(3) Namelyk den 27 der zelfde maend.

(4) Den 29 Juny 1312 ontving hy de keizerlyke kroon in de kerk van Lateranen te Roomen. Zie De Dynter, II, bl. 487.

[p. 443]

van alles wat diens voorgangers aen de brabantsche vorsten vergund hadden⁽¹⁾. De toekomst scheen derhalve hertog Jan allenzins toe te lachen, hadde hy er slechts mogen op rekenen: maer neen, eene geheime kwael, het dusgenaemde steen of graveel, dat dagelyks toenam, voorspelde hem eene vroegtydige dood, des te meer onrustbarend, dewyl zyn eenige zoon en naemgenoot nog te jong was om de teugels des bewinds te houden, geboren zynde in of omstreeks 1300⁽²⁾. Wat des vorsten kommer nog vermeerderde, was de vrees voor nieuwe gistingen in de steden, gedurende de minderjarigheid van zynen erfgenaem.

Trouwens, de aengewende strengheid had er

(1) Zie de oorkonde by Butkens, Preuves, bl. 141, of by De Dynter, II, bl. 482.

(2) De gelyktydige schryver der Brabantsche Yeesten, I, bl. 439, zegt uitdrukkelyk dat Jan III, toen hy zyn' vader in het hertogdom opvolgde, niet meer dan twaelf jaer oud was. Zulks getuigt mede De Dynter, II, bl. 490. 't Is waer Butkens, bl. 440, sprekende van 's hertogs dood in 1355, meldt dat hy omtrent 59 jaer bereikt had; doch die getuigenis, waer hoegenaemd geen grond voor aengewezen wordt, kan tegen de eerste niet opwegen.

[p. 444]

het kwaed wel oogenblikkelyk gedempt, maer de oorzaek niet weggenomen: in tegendeel, de adelyke familiën, fier op den steun dien zy by den landheer gevonden hadden, lieten hare meesterschap meer dan ooit gevoelen. Wat zou het dan zyn onder de regering van een kind, beroofd van eigen ontzag zoo wel by het volk als by de Grooten en de ambtenaren? Zouden deze niet dagelyks verder grypen, de geregtigheid verwaerloozen, de steden naer willekeur bestieren, de burgeryen knevelen, de ambachtslieden verdrukken, en eindigen met geheel den Staet om te keeren of in de grootste verwarring te brengen?

Hertog Jan, willende daer zoo veel mogelyk in voorzien, beriep, in den zomer van 1312, de baronnen des lands en de wethouders der voornaemste steden op eene plegtige vergadering in de groote Zael van Cortenberg⁽¹⁾, ten einde met hen raed te slaen, en middelen te zoeken om het hertogdom in vrede te bewaren. Daer verschenen meer dan zestig groote leenmannen en baenrotsen van Brabant⁽²⁾, mitsgaders de afgeveerdigden van

(1) Zie boven, bl. 270, aenteek. 2.

(2) Zie Butkens, bl. 367.

[p. 445]

achttien steden of vryheden⁽¹⁾, welke, gezament-

(1) Te weten Leuven, Brussel, Antwerpen, 's Hertogenbosch, Thienen, Zout-Leeuw, Nyvel, Geldenaken, Genappe, Lier, Herenthals, Turnhout, Hannut, Vilvoorden, Tervueren, Yssche, Merchtem en Capellen. - Hoe de steden, in de middeleeuwen, op dergelyke vergaderingen vertegenwoordigd werden, leert men uit het volgend Reglement, te Brussel gemaekt in 1339, en medegedeeld door Willems in zyn Belgisch Museum, V, bl. 82, vlgg.
‘Item, alse onse here die hertoge ontbiet der stat van Bruessel (aen de stad beveelt) dat sy van haren rade sende, sy te Loven, sy te Vueren, sy te Mechelen, sy te Cortenbergen, ofte elre (elders) binnen Brabant, waer dat sy: so sal daer die stat senden eenen scepenen ende eenen goeden man, ochte twee scepenen van der stat, ende nemmeer (niet meer dan twee) op der stat cost ende op hare porcie⁽¹⁾. Ende als sy weder comen syn binnen der stat, en sy der stat getoent hebben welc die saken syn daer sy omme ontboden waren, ende men om die selve sake daer weder oft elder ryden moet binnen Brabant, oft op die palen van den lande, eest sake dat die saken so cleene syn dat ment met hem tween wel lyden mach daer te sendene⁽²⁾, so sal ment doen, om den cost van der stat te verhoedene. - Es oic die sake so groot dat ment niet wel lyden en mach met hem tween, so sullen daer varen sy drie, oft sy viere ten meesten ende niet meer, van den scepenen ende van den goeden lieden van der stat, ende op hare porcie. Ende voerre daer meer dan viere (gingen er meer dan vier daerheen), die en souden niet varen op der stat cost. - Ende al dit selve sal syn, alse die stat van haer selve (uit eigen beweging) sent van haren rade, om orboire (voor het belang) der stat wat dat es, dat daer varen sullen sy twee, ochte sy drie, ochte sy viere ten meesten van den scepenen ende van den goeden lieden van der stat, tegen dat (volgens dat) die orboire groot es, ende op haren porcie, ghelyc dat boven bescreven es.’
Zie Belgisch Museum, V, bl. 85-86. - Zie mede de Annales Antverpienses van Papebrochius, I, bl. 83.

(1) Versta, dat de afgeveerdigden weten hoe veel zy dagelyks te verteren hebben.

(2) Versta, dat zy het met hen tweeën wel zullen gedaen krygen. Zie Kiliaen op lyden.

[p. 446]

lyk met hertog Jan, het vermaerde Charter van Cortenberg opstelden, en allen teekenden, of liever bezegelden, gelyk het toen ter tyd de gewoonte was. Dit Charter moet beschouwd worden als de eerste Constitutie van Brabant, hebbende in het vervolg tot grondslag gestrekt voor de dusgenaemde Blyde Inkomst, waer later spraek zal van zyn. Wy deelen dan, om het byzonder belang der zaek, de verordeningen van Cortenberg meê, in

[p. 447]

hare oorspronkelyke tael, met weglating nogtans van de voorafgaende beweegredenen en de achtervolgende bedingen of clausen, die, even als in al de middeleeuwsche oorkonden, ruim de twee derden van het stuk uitmaken.

I. - Eerstwaerf, dat wij, no onse hoyr, no onse nacomelinghe nemmermeer binnen onsen lande settinghe no bede⁽¹⁾ nemen en selen, hensij omme ocaison⁽²⁾ van ridderscape, van huweleke, ochte van ghevangnesse⁽³⁾. Ende die bede sal men also weselec⁽⁴⁾ nemen, dat niemen van onsen lieden daer mede gequetst no verladen⁽⁵⁾ en sij.

II. - Vort selen wij houden ende setten al onse lant te wette ende te vonnesse, ende onsen lieden, riken ende aermen, wet en vonnesse doen⁽⁶⁾, ghelijc dat de brieven spreken diere⁽⁷⁾ op ghemaect sijn⁽⁸⁾, ende in manieren dat men de selve brieven van den

(1) Schatting noch hulpgeld. Zie Kiliaen op de beide woorden.

(2) Ter gelegenheid.

(3) Zie hierboven, bl. 201 en de aenteek. 2.

(4) Wysselyk. Met zoo veel bescheidenheid, dat, enz.

(5) Overlast.

(6) De hertog wil zeggen dat de willekeur voortaen geen plaets meer zal hebben; maer dat het land en de landzaten zullen bestierd worden volgens bestaende of in te voeren wetten, en dat niemand zal gestraft worden dan naer geregtelyk vonnis of uitwyzing van bevoegde regters. Zie hiervoren, bl. 242, en de aenteek. 2.

(7) Die er.

(8) Namelyk de Keuren of vryheidsbrieven, voor en na vergund.

[p. 448]

vonnessen met goeden ripen rade versien sal⁽¹⁾, ochte enech point daer in es dat te beterne es, ochte te suaer⁽²⁾ in eneghen dinghen onsen lieden ende onsen lande, dat men dat altoes beteren ende verlichten sal metten rade der goeder liede van onsen lande, ende metten ghenen die men daer toe kiesen ende ordeneren sal, ghelijc dat hier naer bescreven es.

III. - Vort selen wij, onse hoyr ende onse nacomelinghe alle onse vrie staden⁽³⁾ houden in haerre vriheiden ende rechte die si harebracht hebben⁽⁴⁾, ende houden ende handelen de goede liede vanden staden na drecht van elker stat, van allen dinghen⁽⁵⁾, ende daerboven⁽⁶⁾ niet werken no laten werken in engheerre manieren.

IV. - Vort selen wij ende onse nacomelinghe bi ghemeinen rade van onsen lande⁽⁷⁾ kiesen binnen lands viere ridderen, de orborlecste ende de vroedste⁽⁸⁾ die men vinden mach omme 's lands orbore⁽⁹⁾; ende drie goede liede van Lovene, drie goede liede van Brussele,

(1) Versta: zoo nogtans dat men de strafwetten of andere voorschriften zal overzien, om ze, waer 't noodig mogt zyn, te verbeteren.

(2) Te zwaer.

(3) Steden.

(4) Die zy van ouds her bezitten, of meêgebragt hebben.

(5) Wegens, omtrent, aengaende alle dingen.

(6) Boven of buiten het regt niet handelen of laten handelen.

(7) Versta, met raed, of met tusschenkomst van de edelen en de steden. In de luiksche charters heet dat ook altyd le Conseil du pays.

(8) De bekwaemste en de wysste.

(9) Nut, welzyn, voordeel.

[p. 449]

enen goeden man van Antwerpen, enen van 's Hertoghen Bossche, enen van Thienen, ende enen van Leuwe⁽¹⁾. Ende dese die aldus ghecoren worden, selen comen ende vergaderen te Cortemberghe, van drien weken te drien weken, ende selen mechtech sijn (de welke macht wij hem (hun) gheven vor ons ende onse nacomelinghe) te verhorne ende te wetene⁽²⁾ ochte enech ghebrec es in den lande van eneghen dinghen, alse van den pointen die hier vore ghescreven sijn, ochte hier namaels ghevallen moghen, in wat maniere dat sij, ochte ghescien mach. Ende volle macht hebben van onsen weghen ende onsen nacomelinghen, altoes alle dese dinghe te versiene ende te verbeterne, ende alle andre goede dinghe te makene ende te ordeneerne op hare beste, na den orbore ons ende ons lands. Ende dat si daer mede doen ende ordeneren selen, dat dat vast ende ghestade⁽³⁾ blive, sonder nemmermeer daer jeghen te doene ochte te commene van onsen weghen ochte onser nacomelinghen, in engheerre manieren⁽⁴⁾.

(1) Léau, Zout-Leeuw. - Sedert werd er nog een tweede goede man van Antwerpen en een van Nyvel bygevoegd, zoo dat alsdan de Raed van Cortenberg uit zestien persoonen bestond.

(2) Te onderzoeken en te vernemen.

(3) Bestendig.

(4) Uit dezen Raed van Cortenberg is naderhand de Raed van Brabant voortgesproten. Zie daeromtrent Butkens, II, bl. 337, vlgg. Zie mede Loyens, Tractatus de Concilio Brabantiae, bl. 76, vlgg. De schryvers der Histoire de Bruxelles, I, bl. 89, spreken dat tegen, doch zonder de minste gegronde reden.

[p. 450]

V. - Ende vort, ware dat sake dal enech vanden vorgheseiden viere riddren, ochte vanden andren goeden lieden die hier toe ghecoren werden selen, van live te doede ghinghe, ochte niet orborlec en ware te desen dinghen, dat men dan enen andren kiesen ende setten sal in sine stat (plaets), bi rade vanden andren ende der goede liede vanden lande, al te Cortemberghe.

VI. - Ende dese riddren ende goede liede, die hier toe selen ghecoren werden, selen sueren (zweren) op de heileghen⁽¹⁾ ende op de heileghe Evangeliën, dat si ons ende onsen nacomelinghen, ende allen den lieden van onsen lande, rike ende aerme, wale (wel) bewaren selen naest hare macht⁽²⁾, ende elken houden in sinen rechte, ende recht ghescien doen na hare beste.

VII. - Ende ware dat sake dat de riddren ende de goede liede vorgheseit te Cortemberghe eneghe dinghe maekten, visierden ochte ordeneerden, ende wij ochte onse nacomelinghe, ochte el yemen⁽³⁾, die dinghe ochte enech daer af braken, ochte niet houden en wouden, so consenteren wij, ende willen vor ons ende vor onse nacomelinghe, dat men binnen onsen lande engheen vonnesse segghen sal⁽⁴⁾, noch dienst doen

(1) Versta, op hunne overblyfsels of reliquiën, gelyk het in de middeleeuwen gebruikelyk was.

(2) Volgens hun vermogen.

(3) Of iemand anders. Het oude et is nog overig in elders en in ellendig.

(4) Dat men geen regt zal oefenen. Dat de regtspleging zal geschorst zyn.

[p. 451]

en sal, tote ane dier stont dat men die dinghe hilde ende ghescien dade, ghelijc dat vorgheseght es ende si daer ghemaect ende gheordenert selen sijn.

VIII. - Ende alle dese dinghe vorgheseght, van pointe te pointe, ghelijc dat si hier vore ghescreven sijn, gheloven wij bi trouwen, ende sueren, hant ten heileghen op de heileghe Evangeliën, vor ons, vor onse hoyr ende nacomelinghe, omme nutscap ende proffit ons, ende ons lands, ende onser liede ghemeinlec van onsen lande, ewelec vast ende ghestade te houdene ende te doen houdene, sonder nemmermeer daer jeghen te comene, bi ons, no bi onse hoyr ochte nacomelinghe, no bi niemene el; ende dat wij nemmermeer, no onse nacomelinghe, no niemen van onsen weghen subtilheit, const, wech ochte engien⁽¹⁾ souken en selen, noch pinen⁽²⁾ te vindene, daer wij mede hier jeghen comen mochten in eneghen manieren.

IX. - Ende omme de meerre sekerheit ende eweleke vestinghe van desen dinghen, so bidden wij, bevelen ende heeten allen onsen baroenen van onsen lande, riddren, beide banerache ende andren⁽³⁾, ende allen wie si sijn, die herscap hebben ende houden binnen onsen lande, ende den goeden lieden van onsen staden, grote ende cleine, ende manense⁽⁴⁾ op de trouwe

(1) List, kunstgreep.

(2) Trachten, poogen.

(3) Dat is, baenrotsen, of heeren die het regt hebben van met eigen banier in het veld te gaen, en zulke die dat regt niet hebben. Zie hiervoren, bl. 345, aenteek. 1.

(4) Manen, of vermanen hen.

[p. 452]

ende de hulde die si ons sculdech sijn, dat si alle de vorghenoemde dinghe, van pointe te pointe, ghelijc dat wise vore hebben gheloft te houdene, ende op al selken eet alse wire (wy er) toe ghedaen hebben, gheloven te houdene vor hen ende vor hare nacomelinghe ewelec, vast ende ghestade.

X. - Vort bidden wij, bevelen ende heeten alle de vorghenoemde, die nu sijn ende wesen selen ten tijde, op de trouwe ende de hulde vorgheseght, waert dat wij, onse hoyr, ochte onse nacomelinghe jeghen de dinghe ende de pointe vorghenoemt, in al ochte in deele, comen wouden, ochte die breken in enegher manieren, dat si ons, no onse hoyr, no onsen nacomelinghen enghenen dienst no hulpe en doen, no onderdanech en sijn, tote ane dier stont dat wy ghebetert hadden, ochte doen beteren ende oprechten⁽¹⁾, alle de broken diere toe gheschiet waren, in den staet ende der vormen ghelijc dat de dinghe ende de pointe vorghenoemt boven ghescreven ende verclaert sijn⁽²⁾.

(1) Herstellen.

(2) Deze merkweerdige clause, sedert in al de Blyde Inkomsten herhaeld, werd in 1789 tegen Keizer Josef door het Brabantsch volk ingeroepen, om hem den beloofden dienst en de gehoorzaemheid te weigeren. Dit regt hadden de Brabanders ontegensprekelyk; maer dat niet van zyne heerschappy op te zeggen, zoo min als de Hollanders om, in 1580, Koning Philip II vervallen van de souvereiniteit te verklaren. Als geregte en natuerlyke heer des lands had hy de souvereiniteit van niemand ontvangen, en zy kon hem van niemand ontnomen worden, wat ook de geleerde Kluit zyn best gedaen hebbe om het anders uit te leggen.

[p. 453]

Ende ware dat sake, dat enech van onsen baroenen, ridderen, banerache ochte andren, ochte el yemene, die herscap onder ons houdt, ochte liede van onsen staden die nu sijn ochte ten tide wesen selen, enech van desen vorghenoemden pointen breken wouden, ochte daer jeghen quamen in enegher manieren, ochte daer jeghen comen wouden: die hebben wij, al nu ghelijc dan, vor ons, vor onse hoyr ende nacomelinghe, vor onwettech ende vor onghetrouwe, ende die vortane te enghenen orconscape⁽¹⁾, no te wette, no te vonnesse te stane.

XI. - Vort bidden wij, bevelen, heeten ende manen alle onsen baronen, ridderen, cnapen ende lieden van onsen staden, op de trouwe, hulde ende eet vorghenoemt, dat si ewelec alle de dinghe ende pointe vorgheseght, ende elc sunderlinghe deen den andren houden doen, met eendrechtecheiden, ende daer toe helpen met crachte ende met machte, waert datter yemen jeghen quame, ochte comen woude in enegher manieren.

XII. - Ende omme alle dese dinghe ende pointe vorgheseght, ende elc bi hem, van ons, van onsen hoyr ende nacomelinghe te houdene ghelijc dat vore ghescreven es, ewelec, vast ende ghestade, daer toe verbinden wij ons, onse hoyr ende nacomelinghe, ende renuncieren ende vertien⁽²⁾ vor ons, onse hoyr ende

(1) Te orconscape staen is als getuige verschynen, getuigenis afleggen.

(2) Vertyën, verloochenen.

[p. 454]

nacomelinghe, alle dier dinghe (beide van faite ende van rechte), in general ende in special, die ons, ochte onsen nacomelinghen helpen mochten, ochte in staden staen⁽¹⁾ jeghen dese letteren, ende daer dese jeghenwardeghe letteren, in al ochte indeele, hare cracht ochte hare virtut verliesen mochten, in enegher manieren.

Wat volgt is eene lange beroeping, met naem en toenaem, van al de aenwezige heeren, en vervolgens van al de vertegenwoordigde steden, om hunne zegels met dat des hertogs aen het Charter te hechten in kennessen der waerheit. En eindelyk de verklaring dier zelfde heeren en steden, andermael allen genoemd, dat zy beloven en zweren de bovenstaende punten te zullen houden vast ende ghestade, en, ten blyke daervan, hunne zegels aen deze letteren hangen. Het slot luidt:

Dese letteren waren ghemaect int jaer vander Incarnacien ons Heren alse men screef MCCC ende tweleve, inde maent van Septembre, Swoendaghs vor Sente Baefs dach⁽²⁾.

(1) Dienstig zyn, te pas komen.

(2) Dat is, den 27 September. - De oorkonde staet in de Plakkaerten van Brabant, I, bl. 122, in den Luyster van Brabant, I, bl. 69, en elders; maer nergens nauwkeurig ten zy alleen in den Middelaer, II, bl. 541, alwaer het medegedeeld is volgens het Origineel, dat op het stadsarchief van Leuven bewaerd wordt.

[p. 455]

Door het Charter van Cortenberg wilde Jan II zyne onderdanen vrywaren tegen den willekeur en het onregt, en 't voorvaderlyk erfdeel in den vrede bevestigd aen zyn eenigen zoon overlaten. Daer bleef hem nog iets anders te doen ten behoeve der kloosters en abtdyen, welke, in den benepen toestand van het gemeenebest, ondanks hunne voorregten, door herhaelde talgen, schattingen en onverschuldigde diensten deerlyk waren verdrukt geweest⁽¹⁾. De vorst voorzag daer ook in, door plegtige brieven van den 3 October 1312, waerby hy al de geestelyke gestichten van Brabant op nieuw en voor altyd ontslaet van al zulke onbillyke lasten, met eed belovende, ook in den naem zyner opvolgers, dat hun voortaen geen onregt meer zal gedaen worden⁽²⁾.

Met dezen akt van regtveerdigheid en godsdienstzin sloot Jan II zyne aerdsche loopbaen: hy stierf te Tervueren den 27 October naestvolgend,

(1) Zie Butkens, bl. 363. Zie mede De Dynter, II, bl. 488.

(2) De oorkonde van 1312, alsmede de verschillende bevestigingen door Jans nakomelingen op dit charter gegeven, staen by De Dynter, II, bl. 596-618.

[p. 456]

en werd begraven in de kerk van Sinter Goedele te Brussel¹.

1 Zie Butkens, bl. 368. - Des hertogs gemalin, Margareet van Engeland, overleefde haren man tot in 1318, alswanneer zy te sterven kwam, en naest hem begraven werd. Zie Butkens, loc. cit.

(1) Versta, dat de afgeveerdigden weten hoe veel zy dagelyks te verteren hebben.

(2) Versta, dat zy het met hen tweeën wel zullen gedaen krygen. Zie Kiliaen op lyden.