Vaderlandsche historie. Deel 5

[p. 350]

Tiende hoofdstuk.

de slag van woeringen. - limburg aen brabant vereenigd. - landkeur van 1292. - dood van hertog jan i.

1287-1294.

Volgorde der keizers.

Rodolf van Habsburg,	† 1291.
Adolf van Nassau, sedert 1292.

De geneigdheid tot vrede, in de bestanden van 1287 aen den dag gelegd, was maer schyn: de gemoederen bleven wrokken, en het vuer des oorlogs, hier voor een oogenblik gesmoord, ontvlamde elders, om eerlang weêr in een nieuwen en algemeenen brand uit te bersten.

Graef Thibout II van Bar⁽¹⁾ raekte in twist met den bisschop van Metz, en riep onzen hertog ter hulp⁽²⁾, die aenstonds aen dien roep beant-

(1) Zie, over het graefschap, naderhand hertogdom van Bar, ons vierde Deel, bl. 464, aenteek. 1.

(2) Thibout van Bar was getrouwd geweest met Joanna van Vlaenderen, graef Wyts eigen zuster, maer had er geene kinderen van. Zie Vredius, Probationes, II, bl. 8. - Butkens, bl. 309, noemt hem cousin, en Heelu, bl. 134, neef van hertog Jan.

[p. 351]

woordde; doch zyne tusschenkomst zelf was eene reden voor de Geldersche bondgenooten om, van hunnen kant, party te nemen voor den kerkvoogd, gelyk zy werkelyk deden. Tot vechtens kwam het echter niet, dewyl het verschil werd bygelegd door een henegauwschen baron, heer Wouter van Ligne⁽¹⁾; maer kort daerna verklaerde Zegefried van Keulen den oorlog aen den graef van Berg⁽²⁾, en hebbende zyne vrienden opgeroepen trok hy met hen den Rhyn over, niets minder van zin zynde dan Adolf al zyne erflanden door de wapens te ontweldigen. Kon hertog Jan dat stilzittend aenzien? Neen, hy voer op de eerste tyding met eene sterke krygsbende naer het Keulsche, en begon daer roof en brand te stichten, ten einde Adolfs vyanden te beletten van voort te gaen. Inderdaed, deze keerden haestig terug: de aertsbisschop met Reinout van Gelder bragten hun volk

(1) Zie Van Heelu, bl. 134-37; Ernst, bl. 473, en Butkens, bl. 309.

(2) Zie boven, bl. 320, aenteek. 1.

[p. 352]

op de Erft⁽¹⁾, terwyl de graef van Luxemburg zich met de zynen begaf naer de kanten van Aken, en Walraven van Valkenberg naer die van Rolduc, als wilden zy hertog Jan tusschen twee vuren zetten of, liever nog, hem omringen. Zulks gelukte hun niet. De brabantsche vorst bereikte in tyds de stad Duren⁽²⁾, welke aen zynen bondgenoot den graef van Gulik toebehoorde⁽³⁾, en waer hy derhalve eenen vasten voet had, zoodat er slechts eene kleine schermutseling voorviel tusschen Jans achterhoede en het keulsche krygsvolk, doch zonder merkelyke verliezen⁽⁴⁾. Het was den hertog genoeg zynen vriend van Berg gered te hebben, en nu keerde hy ongestoord naer huis, zynen weg nemende over Maestricht.

Dit gebeurde in den aenvang van 1288 en voor-

(1) Deze rivier, welke van het Zuiden naer het Noorden loopt en niet ver van Neuss in den Rhyn stort, doorsneed bykans geheel het keurvorstendom van Keulen, op eene lengte van omtrent 22 mylen.

(2) Tusschen Keulen en Aken.

(3) De graef van Gulik zelf was met talryke manschap by den hertog.

(4) Zie Van Heelu, bl. 138, vlgg. - Ernst, bl. 474; Butkens, bl. 310.

[p. 353]

spelde, als men ziet, heel iets anders dan de verzoening, gehoopt uit de bestanden van het jaer te voren. Het is niet nogtans dat men van geenen vrede meer sprak, doch het waren maer woorden. Zoo werd er, in den zomer van 1288, door de vrienden der twistende vorsten eene dubbele byeenkomst belegd, te Maestricht voor de hertogsgezinden, te Valkenberg in het kasteel, voor de aenhangers van graef Reinout. Men zou hier en daer middelen beramen om tot akkoord te geraken: en dewyl de beide plaetsen niet ver van elkander gelegen waren, zou men alle gemak hebben om over en weêr voorstellen te doen en, van wederzyde wat toegevende, alzoo eindelyk een vergelyk te treffen⁽¹⁾.

Hertog Jan begaf zich inderdaed naer Maestricht met vele vrienden, doch tevens met krygsmagt, in 't vooruitzigt dat er soms iets meer mogt te verrigten zyn dan toestemmingen te geven en brieven

(1) Wy stellen de zaek hier voor volgens de opgaven van eene gelyktydige Kronyk, door Willems meêgedeeld, bl. 375. Zie hem ook in zyne aenteekeningen op Van Heelu, bl. 149, alsmede Ernst, bl. 478 en de aenteek. 1 aldaer.

[p. 354]

te bezegelen. Hy raedde niet mis. Op de vergadering van Valkenberg, omstreeks Pinksteren gehouden, verschenen, behalve de heer van het slot en Reinout van Gelder, de keulsche aertsbisschop, graef Wyt van Vlaenderen met zyne gemalin, dier beide broeders⁽¹⁾ Hendrik en Walraven van Luxemburg, alsmede hertog Ferri van Lorreynen. Maer ziet, in stede van voorslagen van vrede te bespreken, gelyk zy aen hertog Jan lieten gelooven, werd daer enkel gehandeld van al de regten welke Reinout van Gelder op Limburg had of beweerde te hebben, voor zekere som gelds te verkoopen en over te dragen aen den graef van Luxemburg en diens broeder den heer van Ligny, als naeste zwaerdmagen van het limburgsche stamhuis⁽²⁾. De voornaemste dryvers in deze zaek waren Zegefried van Keulen en de gravin van Vlaenderen, die er zoo yverig voor uitkwamen, en er zoo veel goed in zagen, dat de Gelderschman den verkoop toe-

(1) Zie boven, bl. 334, aenteek. 1.

(2) Zy betwistten niet dat Adolf van Berg nader was; maer hielden het daervoor dat hy van zyn regt vervallen was, met het te verkoopen aen eenen vreemdeling. Zie Ernst, bl. 479, en Butkens, bl. 311.

[p. 355]

sloeg voor veertig duizend marken brabantsch geld, niets anders uitzonderende dan het slot van Wassenberg⁽¹⁾ met zyn grondgebied, hetwelk hem en zyne nakomelingen erfelyk zou toebehooren. Van dat alles werden aenstonds brieven opgesteld; graef Reinout gaf er berigt van aen de leen- en lidige mannen, alsook aen de openbare ambtenaren en kasteleinen van Limburg, hen ontslaende van den gedanen eed, en hun bevelende trouw te zweren aen de twee gebroeders⁽²⁾. Meteen gaf de aertsbisschop aen deze het verlei van hetgeen in Limburg leenroerig was van zyne kerk⁽³⁾, en al de aenwezige vorsten beloofden plegtiglyk hen te zullen helpen met raed en daed, om hetgeen daer besloten was, tegen hertog Jan of wien het ook zyn mogt te handhaven⁽⁴⁾.

(1) Zie boven, bl. 321, aenteek. 3.

(2) De dry akten van verkooping, van kennisgeving aen de leenmannen, en van afstand der heerlykheid van Wassenberg, staen voor hun zakelyk gedeelte by Ernst, bl. 480 en 81 in de noten, alsmede in zyn zesde Deel, bl. 455, sq. Willems heeft ze slechts aengeduid, bl. 458 en 59, maer zonder de teksten te geven.

(3) Zie Ernst, bl. 481, in de noten.

(4) Zie Butkens, bl. 311, en Van Heelu, bl. 151.

[p. 356]

Dusdanig was de vrede, waer men Jan van Brabant meê gepaeid had: hy kreeg voor éénen mededinger die moê gevochten was, twee nieuwe welke voortaen al hunne krachten gingen inspannen en al hunne vrienden oproepen, om hem het betwiste hertogdom afhandig te maken.

Onze vorst was nauwelyks te Maestricht aengekomen, toen hem het nieuws van die groote teleurstelling geboodschapt werd. Zonder eenen oogenblik te aerzelen, leidt hy zyn leger regt naer Valkenberg, om dat slot te overrompelen terwyl de bondgenooten daer nog vergaderd waren; doch kwam al te laet. Zegefried van Westerburg, op wien hertog Jan het meest gebeten was, had haestig de wyk genomen naer Heinsberg, en met hem vele anderen⁽¹⁾. Graef Wyt van Vlaenderen bevond er zich nog: te goeder ure voor den landheer; want zonder hem had de hertog er alles door het vuer en het zweerd doen verslinden. Maer hy luisterde naer de smeekingen van zyn' schoonvader, en liet Valkenberg onaengeroerd, mits Walraven

(1) Zie Van Heelu, bl. 154; Ernst, bl. 482; Butkens, bl. 311.

[p. 357]

op eed beloofde dat hy in dezen kryg de wapens tegen Brabant niet meer voeren zou, of, in geval hy zyn woord schond, vier duizend marken zilvers boet betalen, waer de Vlaming borg voor bleef⁽¹⁾.

Zonder tyd te spillen zette hertog Jan zynen togt voort, aen het hoofd van vyftien honderd welgewapende ruiters en eenige benden voetvolk⁽²⁾, naer de landen van Heinsberg en Wassenberg, overal brand stichtende, en ja zoo digt by de plaetsen waer zyne vyanden zich ophielden, dat hun de rook over 't hoofd moest vliegen⁽³⁾. Vervolgens keerde hy oostwaert af naer den Rhyn, en drong door het keulsche grondgebied tot aen de bisschoppelyke hofstad Bonn⁽⁴⁾, alwaer hy zyn

(1) En ja werkelyk het jaer daerna betalen moest; want Walraven van Valkenberg kon de anderen niet laten vechten zonder meê te doen. Zie het bewys by Ernst, VI, bl. 394, van boven.

(2) Zie Van Heelu, bl. 153, en Butkens, bl. 311.

(3) Tot meerder schande van die dat niet beletten konde, zegt Van Heelu, sprekende volgens de begrippen van zynen tyd.

(4) De Keurvorsten van Keulen hadden te Bonn een paleis, alwaer zy tot in de laetste tyden hun gewoon, verblyf hielden.

[p. 358]

peerd in den Rhyn liet drinken⁽¹⁾ en Zegefrieds wynbergen deed verwoesten, gelyk zyn grootvaêr gedaen had in 1239⁽²⁾. Maer dat was niet genoeg om 's hertogs wrevel te boeten: hy zond naer Brabant om zyne brakken en windhonden, willende in 's kerkvoogds dierengaerd by Brühl⁽³⁾ groote jagten aenrigten, en feest houden met zyns vyands everzwynen, herten en ander wild, om te toonen dat hy er meester was⁽⁴⁾.

Die van Keulen zagen dit aen zonder ongenoegen, omdat zy sedert eenigen tyd met hunnen aertsbisschop overhoop lagen. Zy deden meer; zy zonden een gezantschap tot hertog Jan om zich te beklagen wegens de roof- en strooperyen welke in de omstreken hunner stad gepleegd werden, latende hooren dat hy, als heer van Limburg, zulks

(1) Tot eene nieuwe schande voor den bisschop die gedoogen moest dat zyn edele Rhynstroom aldus door den vyand onteerd wierde. Zie Van Heelu, bl. 154.

(2) Zie hiervoren, bl. 218.

(3) Een stedeken tusschen Keulen en Bonn, alwaer de keurvorsten eene warande hadden. Zie hiervoren, bl. 61, aenteek. 2.

(4) Zie Van Heelu, bl. 155.

[p. 359]

niet dulden mogt, dewyl, van onheugelyke tyden herwaerts, de hertogen van dat land tot beschermers der openbare wegen tusschen Maes en Rhyn waren aengesteld⁽¹⁾. Dezelfde klagten werden geuit door de graven van Gulik, van Berg en van der Marck⁽²⁾, welke zich by de Keulenaers vervoegd hadden en, als men raden kan, den hertog bereid vonden om handen uit te steken. Hy wilde maer weten waer de baenstroopers hun oponthoud hadden. Het antwoord was dat zy vooral nestelden aen de kanten van Neuss in de burgt van Woeringen⁽³⁾ die aen bisschop Zegefried toebehoorde, en waer haest niemand voorby kon zonder uitgeschud of afgeperst te worden, tot onberekenbare schade van Keulens koophandel⁽⁴⁾.

(1) Zie boven, bl. 93, aenteek. 2. Zie mede Ernst, IV, bl. 483.

(2) Het graefschap van der Marck paelde aen die van Berg en van Kleef, zich uitstrekkende tot aen de Lippe en het bisdom van Munster in Westfalen.

(3) Heden nog een dorp op den Rhyn, tusschen Keulen en Neuss. Zyn oude naem was Woronc of Woeronc.

(4) Zie Van Heelu, bl. 157. Zegefried van Westerburg had, den winter te voren, die burgt doen in staet stellen en er eene bezetting geplaetst, antwoordende aen den slotvoogd, die hem vroeg waer hy eten voor zyne soldaten halen zou, dat er vier heirbanen voor het kasteel liepen: derhalve, wilde hy zeggen, daer zal geen roof ontbreken. Zie Balduinus, Gesta Trevirens. Archiep. in de Amplissima Collectio van Martène en Durand, IV, col. 380. - Zie mede Ernst, IV, bl. 484, aenteek. 2.

[p. 360]

Het gereedste, het eenigste middel dat aengewend kon worden om de Keulenaers te voldoen, was van de burgt in te nemen en af te breken, waertoe de hertog dan ook aenstonds besloot, mits de burgers hem ondersteunden zoo wel als de vorsten die er belang by hadden. Deze toonden zich hoogst bereidwillig, en keerden naer huis hunne manschap verzamelen, terwyl de Brabanders by voorraed naer Woeringen togen, ten einde den rooversnest in te sluiten, om, zoo haest de hulpbenden zouden aengekomen zyn, de onderneming yverig voort te zetten⁽¹⁾.

Deze toebereidsels waren al haest Zegefried van Westerburg ter ooren gekomen, die ze met byzondere vreugd vernam. Hy hield het voor ontwyfelbaer dat hertog Jan, met daer tegen den Rhyn te

(1) Zie Van Heelu, bl. 158; Butkens, bl. 312.

[p. 361]

gaen zitten rond eene sterke vesting, dit mael in zyn verderf geloopen was, dewyl men hem van achter met overmagt prangen kon, en hy van voren het water had dat hem belette uit de voeten te geraken. Zonder eenen oogenblik tyds te verliezen, riep de aertsbisschop al zyne bondgenooten op, en liep in persoon de beide oevers der rivier af, van het eene slot naer het andere, om de baronnen dier landstreek uit te noodigen tot deelneming aen eene gewisse victorie. ‘Daer was, zeide hy, tot zynent een walvisch gestrand, zoo verre op 't droog, dat hy nog wel spartelen kon, maer wegkomen niet meer: en daer het gedrocht ontzaggelyk groot viel, verzocht hy de buren om het te helpen afmaken en vierendeelen, zullende er voor ieder eene vette brok meê te nemen zyn⁽¹⁾.’

De bisschop, gelyk men ziet, meende zeker te wezen van zyn stuk, en de genoodigde vrienden ook; want zy kwamen niet alleen in menigte toegesneld, maer bragten ja groote wagens meê, volgeladen van veteren, vingerlynen en zeelen⁽²⁾, om de

(1) Zie Heelu, bl. 159, vlgg. en Butkens, loc. cit.

(2) Van Heelu, bl. 164, gebruikt die woorden, waervan het eerste ketenen beteekent, en het tweede yzeren ringen of handboeijen.

[p. 362]

gevangenen weg te voeren en er zware rantsoenen van te trekken. Zegefried hield zich vergenoegd met den enkelen hertog van Brabant; doch de limburgsche heeren eischten ook die prooi voor hen, niet om ze op losgeld te stellen, maer om ze aen hunne woede te offeren.

Met zulke voornemens en zulk vertrouwen kwam het leger der bondgenooten af, buitengewoon sterk voorwaer, dewyl de kerkvoogd zelf rekende dat, het voetvolk nog daergelaten, zy wel twaelf honderd gehelmde en geharnaste ruiters meer in getal waren, dan van den kant des hertogs van Brabant⁽¹⁾. Op de Erft vergaderd, tusschen Bedburg en Bergheim⁽²⁾, begaven zy den 5 Juny 1288 met het eerste morgenkrieken hun legerveld, en trokken voorwaerts tot aen de abtdy van Brauweiler⁽³⁾,

(1) Zie Van Heelu, bl. 162.

(2) Twee stedekens, anderhalf myl van elkander gelegen, het eene op den linker, het andere op den regter oever der Erft, bewesten Keulen.

(3) Heden een tuchthuis twee dikke mylen van Keulen.

[p. 363]

alwaer de aertsbisschop mis las⁽¹⁾. Zy bevonden zich thans nog ongeveer een uer gaens van de Brabanders, wier vorst, onderrigt van 's vyands nadering door zyne spioenen, in tyds het beleg van Woeringen had opgebroken, en nu ook, van zoo haest de dag in de lucht kwam, zich gereed maekte om den stryd aen te gaen. Hy bragt zyne benden over eene waterbeek op de dusgenaemde Fühlinger-beide (alwaer de graef van Berg stond met de Keulenaers), en zeide aen allen in korte woorden dat ieder maer zyn best te doen had, om zeker te zyn van de overwinning meê te dragen: ‘Want ik ken u, voegde hy er by, en weet dat gy den standaert van uwen vorst niet zult verlaten. Gy gaet daer vandaeg een nieuw bewys van geven. Wat my betreft, ik zal voorop vechten. Houdt u slechts naby, en zorgt dat zy my in den rug noch ter zyde kunnen aenvallen: van voren

(1) Vorsten en volkeren, in de middeleeuwen, bereidden zich gewoonlyk tot den stryd door gebeden en oefeningen van godsvrucht. In 's hertogs leger werden insgelyks missen gedaen, waeronder ridders en knapen, vooraf hunne biecht gesproken hebbende, ter heilige tafel naderden. Zie Van Heelu, bl. 165-66.

[p. 364]

is 't myne zaek. Ziet gy dat ik my verwonnen geef of de vlugt neem, slaet gy zelf my dan dood, ik gebied het u⁽¹⁾.’

De legers waren beide verdeeld in dry korpsen. Het eerste der bondgenooten werd opgeleid door den aertsbisschop⁽²⁾ en diens broeder Hendrik van Westerburg, hebbende onder hen een aental duitsche graven en baronnen, om er een enkelen te noemen, Adolf van Nassau, die naderhand keizer werd. De vorsten van het huis van Limburg stonden aen 't hoofd van het tweede korps, onder het bevel van graef Hendrik van Luxemburg, wiens

(1) Deze woorden worden den hertog in den mond gelegd door Jan van Heelu, die ze zelf hoorde en den slag bywoonde. Zie hem, bl. 177, en Willems Voorrede.

(2) De Lezer ergere zich niet van eenen bisschop in persoon de wapens te zien voeren. Als vasallen des ryks, waren de geestelyke zoo wel als de wereldlyke vorsten verpligt tot den krygsdienst, en wat zy voor den keizer deden, mogten zy ook voor hen zelven doen, volgens de begrippen der middeleeuwen. Dat daer misbruiken uit ontstaen moesten, spreekt van zelf; doch de maetschappelyke orde van dien tyd liet het niet anders toe. Zie ons derde Deel, bl. 241, aenteek. 2.

[p. 365]

dry broeders⁽¹⁾, alsmede Walraven van Valkenberg en vele andere ridders daer ook toebehoorden. Over het derde had Reinout van Gelder het bevel, bygestaen door Gozewyn van Borne⁽²⁾ met niet weinige edellieden uit dezelfde streken⁽³⁾.

Hunne gezamentlyke magt beliep twintig duizend man, waervan een vyfde te peerd zat⁽⁴⁾. Die des hertogs van Brabant was ruim een derde minder⁽⁵⁾, insgelyks verdeeld in dry scha-

(1) Walraven van Ligny en twee andere, minder bekend, Jan en Boudewyn.

(2) Eene heerlykheid in het Over-Ysselsche, bezuiden Almelo.

(3) Zie Van Heelu, bl. 164, en Ernst, bl. 489, vlg.

(4) Van Heelu spreekt daer niet duidelyk over. Wy volgen de opgaven van Ernst, bl. 490 en van Pontanus, bl. 165.

(5) Zoo zegt het uitdrukkelyk de gelyktydige Hocsemius, by Chapeauville, II, bl. 319, alwaer hy tevens getuigt dat heel de luiksche ridderschap met hertog Jan in 't veld was. Butkens, bl. 312, wil dat de Brabanders maer half zoo sterk waren als de bondgenooten; en het naemlooze Chronicon duc. Brab. by Matthaeus, bl. 45 van boven, zegt dat de laetste tien tegen een waren. Doch zulks is grootspraek, en wy houden ons liever aen getuigenissen die ten minste schyn van waerheid hebben. Zie overigens Ernst, bl. 490, aenteek. 1.

[p. 366]

drons⁽¹⁾, waervan het eerste, nagenoeg uit enkel Brabanders samengesteld, door den hertog zelf bestierd werd, staende onder hem zyn broeder Godevaert, Wouter Berthout van Mechelen, de heeren van Diest, van Arkel, van Cuick, en vele andere edellieden, met de banieren⁽²⁾ van ettelyke steden, door haren Schoutet, Amman of Meijer opgeleid. Aen het hoofd des tweeden schadrons stond de graef van Loon, onder hem Walraven van Gulik met zyn' broeder Geert van Caster, de heeren van Reifferscheid, van Wildenberg, en vele andere baronnen van aenzien, ieder by het krygsvolk dat zy

(1) Van het italiaensch squadrone, voor ons zoo wel als voor de Franschen. Men gaf toen dien naem aen iedere groote afdeeling van een leger, later aengeduid door corps de bataille, of corps d'armée.

(2) Versta benden van burgers, onder hunne stedelyke banier geschaerd, welke hun altyd diende om, te midden van het krygsgewoel, zich te hereenigen en elkander te erkennen, waertoe overigens de verschillende wapenkreten mede van nut waren: anders liep men gevaer van zich te vergissen tusschen vrienden en vyanden.

[p. 367]

meêgebragt hadden. Eindelyk de derde afdeeling had tot bevelhebber graef Adolf van Berg. Daer zag men ook zyn broeder Hein van Windeck, graef Simon van Teckelenburg, en meer andere ridders van over den Rhyn, by welke zich tevens de hulpbenden van Keulen bevonden, naest eene menigte Bergsche boeren, gewapend met allerlei moorddadig tuig, knuppels, aksen, spiessen, en wat dies meer was⁽¹⁾.

Voor dat het tot een treffen kwam, sloeg de hertog een aental nieuwe ridders, gelyk men ook aen den kant des vyands deed, als de gewoonte meêbragt⁽²⁾. Vervolgens sprong hy te peerd⁽³⁾ tusschen zyne breidelwachten⁽⁴⁾ Wouter van Warfusé

(1) Zie Van Heelu, bl. 168-74, en Butkens, bl. 313.

(2) Zie de lyst der nieuwe ridders door hertog Jan gemaekt, by Butkens, bl. 312-13, of Van Heelu, bl. 313, vlgg. Zie dezelfde Kronyk ook, op bl. 176.

(3) Behalve dit strydpeerd werden er nog twee andere in gereedheid gehouden, even als 't eerste opgetuigd, en met schabernakken gedekt, waer 's hertogs wapens op stonden, van sabele (dat is, zwarte grond) metten leeuwe van goude, zegt Van Heelu, bl. 169.

(4) Zoo noemde men de ridders die de eer hadden den persoon des vorsten te bewaren, en dus zich naest hem, of naest de toomen van zyn peerd, moesten houden.

[p. 368]

en Vranken van Wesemale, terwyl hy zyne hertogelyke strydbanier⁽¹⁾ toevertrouwde aen Raes van Gaveren, gevende hem twee ridders tot supposten om altyd aen diens zyde te blyven⁽²⁾.

Ten zes uren 's morgens begon het gevecht⁽³⁾. De aertsbisschop voerde zyne benden langsheen den Rhyn, naer den kant waer Adolf van Berg het bevel had, niet zoo zeer om dien te overvallen als zynde min sterk bemand, maer eerder om hertog Jan, die voorop stond, derwaerts te lokken, waer de grond ongelyk en met grachten doorsneden was, ongunstig derhalve voor die daer over moesten.

(1) Waer die banier was, was de hertog: daer kon men het altyd aen weten, en zien hoe 't met hem stond. Zie Van Heelu, bl. 168 en 179.

(2) Zy moesten den vaenderik beschermen, maer vooral, als hy viel, de banier opbeuren en regt houden. - Zie Van Heelu, bl. 178, en Butkens, bl. 313.

(3) Zoo zegt het Butkens, doch versta waerschynlyk de voorbereidende bewegingen; want volgens Heelu heeft de eigentlyk gezegde slag eerst aenvang genomen omstreeks negen uren. Zie Willems in zyne aenteekeningen op bl. 271.

[p. 369]

Zulks belette echter den vorst niet daerheen te trekken, om Adolf te ondersteunen: toen de kerkvoogd, ziende dat zyn krygslist goed uitkwam, eensklaps den rug keerde, en het hertogelyk schadron met volle magt begon aen te randen. Daermeê was het ding in gang, met veel kans zelfs voor den bisschop, hadden de limburgsche vorsten die in 't midden stonden, en Reinout van Gelder aen den linker vleugel, het verstand gehad van na te zien welk een' keer het daer zou genomen hebben. Maer al te driftig zynde tegen hertog Jan, en te begerig om hem te hebben, kwamen zy op hunne beurt ook toegedrongen, zonder acht te geven dat zy daerdoor zelf de slagorde braken, en noodwendiger wyze elkander zouden in den weg loopen⁽¹⁾. De graef van Luxemburg erkende den misslag, doch kon het niet meer helpen, en zocht nu slechts met alle geweld door de Brabanders heen te slaen. Deze hielden zich zoo digt opeen geschaerd als zy konden, maer zy kregen het haest byzonder druk, dusdanig zelfs dat zy een weinig terug deinsden, zonder echter hunne gelederen te breken, waer gat

(1) Zie Van Heelu, bl. 179-84.

[p. 370]

noch spleet in te krygen was, zoo min als in den stadsmuer van Keulen, zegt een ooggetuige⁽¹⁾.

't Is waer, de heeren van Arkel, van Cuick en van Heusden, die op zyde vochten en wel hun best deden, hadden van 's vyands overmagt zoo veel te lyden, dat zy gevaer liepen van afgescheiden te worden, had de hertog, die overal het oog op hield, hun in tyds geene hulp gezonden om zich weder aen te sluiten en stand te houden. Het was nogtans niet dat Jan van voren zyn volle werk niet had: in tegendeel, de lucht weêrgalmde van het geschreeuw alduc, alduc⁽²⁾; want alleman had het op den hertog geladen, wetende dat van hem alles afhing. De graef van Luxemburg vlamde om zyn voornaemsten tegenstrever te bereiken, en porde dat het zweet hem van 't lyf liep; maer wat hy ook dringen mogt, hy kwam slechts by 's hertogs broeder Godevaert, wien hy als razend aenviel: te vergeefs echter, want de brabantsche vorst bragt het ros van den Luxemburger met zynen strydhamer

(1) Van Heelu, bl. 196.

(2) Op zyn waelsch, dat wil zeggen: rukt maer op den hertog aen.

[p. 371]

een zoo geweldigen slag op den kop toe, dat het bedwelmde beest zydelings wegstoof, zyn' ruiter meênemende. Men dacht, graef Hendrik vlugtte: doch neen, een oogenblik daerna was hy er weêr, met zyne banier voorop, onversaegder dan te voren⁽¹⁾. Nu verzocht hy zyn' wapenknecht, Willem den Ardenner, om het vizier van zynen helm wat op te halen, ten einde hy den hertog beter mogt onderscheiden. Dit gedaen zynde stortte de moedige graef vooruit, dit mael zoo driest, zoo onwederstaenbaer, dat hy werkelyk Jan genaekte, en dat aldus voor eene korte wyl de stryd tot een tweegevecht werd. Een tweegevecht van leeuwen voorwaer; want na elkander met het zweerd vergeefs te hebben toegesprongen, greep Hendrik zyn' tegenstander om den nek, willende hem op den grond krygen; doch zulks gelukte even min, weshalve de Luxemburger los moest laten, en wyken voor den drang der brabantsche ridders, zoo nogtans dat een der zynen, Wouter van Wilz, in het terugkeeren den hertog eenen steek in den arm toebragt, maer die niet diep genoeg trof om letsel te doen⁽²⁾.

(1) Zie Van Heelu, bl. 203, 204.

(2) Zie Van Heelu, bl. 207, vlgg.

[p. 372]

Och arm! op dat eigen oogenblik viel, niet verre van daer, Hendriks broeder, de heer van Ligny, uitgeput, met wond op wond doorreten, van zyn peerd, en gaf den geest. Een groot verlies voor den vyand; want Walraven was de bloem der ridderschap van zynen tyd. Wat deed de graef zyn broeder? Uitzinnig van spyt en van droefheid, keert hy andermael naer de plaets waer Jans strydponjoen wappert, dringt op nieuw door de Brabanders heen, en valt verwoed den hertog aen. Deze weêrstaet, zoo onverschrokken als te voren, doch voelt zyn peerd onder hem wegzinken. Hy springt ylings op een ander, maer ook dit wordt doodelyk getroffen, en valt, even als het ros van Raes van Gaveren, die met de vorstelyke banier in het zand stort, naest zyn hygenden meester⁽¹⁾. De klaroenen zwygen⁽²⁾, de schrik siddert rond⁽³⁾, de hertog heeft

(1) Zie Van Heelu, bl. 211, 212.

(2) Zoo lang de vorstelyke banier opstak, hoorde men het trompettengeschal der menestriers; maer als zy viel, zwegen die stil, om her te beginnen zoo haest zy weêr zigtbaer werd. Zie Willems Voorrede op Van Heelu bl. lvij.

(3) Zie hiervoren, bl. 76 en de aenteekeningen.

[p. 373]

de nederlaeg, hy zieltoogt misschien... Neen! zie daer wordt zyne vaen weêr opgestoken door een' der supposten die den baenderheer ter zyde staen, en de moed herleeft in de harten der Brabanders. Maer wat gekletter van wapens en wapenkreten! wat gudst het bloed, wat botsen de lemmers op helmen en beukelaers, wat snuiven de peerden en strompelen over de lyken, of slaen putten in de aerde met hunne hoeven, en werpen de heistruiken den stryderen in 't gezigt! De hertog, haestiglyk opgestaen, vocht eenen tyd lang te voet, immer met dezelfde dapperheid, tot dat een leuvensch ridder, Arent van Hofstadt, hem zyn eigen strydpeerd leende. Jan bestygt het, vaerwel zeggende aen den vromen edelman dien hy nooit meer levend dacht te zien, en, door geen twintig man gevolgd, streeft hy op zyne beurt met uitgelaten drift te midden door de Luxemburgsche ruiters, en velt de banier van graef Hendrik neêr. Hier ving een nieuwe tweestryd aen tusschen de beide vorsten, alsof het geschreven stond dat een van hen door de hand des anderen sneuvelen moest. De graef schept adem en druischt verwoed op zyn' tegenstander die, terwyl hy de slagen afweert als in een steek-

[p. 374]

spel, er zelf toebrengt om stormhoeden te klieven en kurassen te splyten. Hendriks klepper krygt eenen steek, dat hem de darmen uit den balg puilen; het dier springt ter zyde, maer zoo moedig als zyn beryder komt het weêr, en de graef, om er een slot aen te krygen, grypt den hertog by den hals, al zyn geweld inspannende ten einde hem uit den zadel te ligten. Ei my! de krygsheld, terwyl hy op de styg-reepen zich vestende lyf en armen naer omhoog rekt, bedenkt niet dat hy zyne lenden bloot maekt tusschen de dy-stukken en het pantsier. Een brabantsch edelman, heer Wouter van den Bisdomme, merkt het vergryp, schiet toe op den vorst, en steekt hem zyn zweerd twee voet diep in den onderbuik. De ruiter deinst terug, raekt nog eenige schreden ver, maer suizebolt en valt dood ter aerde, wordende daer nog dusdanig vertrappeld en geschonden, dat zyn lyk weldra niet meer te erkennen was⁽¹⁾.

(1) Zie Van Heelu, bl. 215-218, en Butkens, bl. 315. - Het lyk van zynen broeder, even als dat van Wouter Berthout en die van andere brabantsche ridders welke te Woeringen sneuvelden, konden niet gevonden of onderscheiden worden, omdat zy door zwervende buitzoekers uitgeschud, en aen geene gelaetstrekken meer te erkennen waren. Zie Van Heelu, bl. 321, 22.

[p. 375]

Zoo stierf de edele graef van Luxemburg, beweend zelfs van zynen vyand, en, met hem, zyne twee overige broeders Jan en Boudewyn, die geen van beide de nederlaeg van hun stamhuis wilden overleven. Wy zeggen de nederlaeg, en inderdaed die was thans voor Hendriks bondgenooten niet meer te vermyden. Te vergeefs had Zegefried van Westerburg tot dan toe aen eene zyde de krygskans staende gehouden tegen de Brabanders, die hem steeds van hunnen vorst zochten te verwyderen: voortaen moest hy bezwyken onder den aenval der nieuwe manschap welke hertog Jan derwaerts zond. Hy zag daerenboven de banieren van Heinsberg en Wassenberg schandelyk genoeg het veld verlaten en naer huis keeren, waerdoor het voor hem nog lastiger werd⁽¹⁾. Niettemin bleef hy moedig voortstryden, tot dat Godevaert van Brabant met 's graven zonen van Sint Pol⁽²⁾ dwars

(1) Zie Van Heelu, bl. 223.

(2) Huig en Guido, beide kinderen van hertog Jans moei, Mathilde van Brabant. Zie de Stamtafel op het einde van dit boekdeel.

[p. 376]

door zyne gelederen sloegen en op hem in 't byzonder aendrongen. Toen verschrok de kerkvoogd, ziende vooral ook graef Adolf van Berg met zyn krygsvolk nader komen, van 't welk hy niets anders dan de dood te verwachten had. Om haer te ontwyken, gaf hy zich verwonnen aen Godevaert van Brabant, mits deze hem beschermde tegen zyne persoonlyke vyanden. Maer 's hertogs broeder had nog te veel te doen, om zich met het bewaren van krygsgevangenen op te houden: weshalve hy Zegefried overleverde aen den graef van Berg, die hem op staende voet over den Rhyn deed voeren en in de kerk van Monheim⁽¹⁾ gevangen zetten⁽²⁾.

Op dat zelfde oogenblik werd des bisschops groote standaert⁽³⁾ door de Brabanders neêrgeveld, hetgeen geen geringe ontsteltenis onder de

(1) Monheim ligt bykans tegen den Rhyn, maer op den regten oever, niet ver van Keulen.

(2) Zie Van Heelu, bl. 227, en Butkens, bl. 315, 16.

(3) Wy hebben daer reeds eene beschryving van gegeven, hiervoren, bl. 77. Zie mede Grimm 's Alterthümer, bl. 263, vlgg. alwaer de schryver tot den oorsprong van dit gebruik opklimt.

[p. 377]

stryders veroorzaekte. Zy bleven echter nog eenigen tyd hun uiterste best doen; doch wanneer ten laetste de Bergsche boeren met de Keulenaers, door een brabantschen edelman opgeleid, hen in den rug kwamen aentasten, en daer met geen zweerden of kruisbogen, maer, als gezegd is, met allerlei leelyk moordtuig overvielen, dan was er helpen noch redden meer aen. De benden liepen uiteen, en hadden zy er nog maer met de gevangenschap kunnen van afkomen; doch neen, die ruwe Westfalers dachten aen geen rantsoeneeren: zy sloegen maer dood wat zy aentroffen, zonder onderscheid van edel of onedel, schreeuwende Berge romerike, romerike⁽¹⁾, dat er de hemel van dreunde⁽²⁾.

Aen den anderen kant vocht Reinout van Gelder, moedig genoeg, ja, doch met geene betere uitkomst. Waren het daer allen Gozewyns van Borne geweest, die wonderen van heldhaftigheid verrigtte⁽³⁾, hy zou er misschien door geraekt zyn;

(1) Dat is Berge ryk in roem, de wapenkreet van graef Adolf.

(2) Zie Van Heelu, bl. 233, 34. - Ernst, bl. 504.

(3) Zie Van Heelu, bl. 238, vlgg.

[p. 378]

maer behalve dat het tweede schadron van 's hertogs heir hem geducht te doen gaf, had hy lafaerts, ja verraders onder zynen edeldom. De heer van Keppele⁽¹⁾ liet hem in den steek, vertrekkende, te midden van het gevecht, met heel zyne banier⁽²⁾. Renier de Esel, Drossaert van Gelderland, gedroeg zich even schandelyk: een deel van zyn volk, in stede van op het slagveld hunne pligt te kwyten, waren van eerst af de tenten der Brabanders gaen plonderen, en meer gespitst op buit dan op de overwinning, hadden zy zich in tyds van kant gemaekt, te samen met hunnen hoofdman⁽³⁾. Dit voorbeeld werd nog door anderen gevolgd. Nogtans, in weêrwil van de ontrouw der zynen, sprak de ridderlyke graef van wyken noch overgeven: neen, hy streed als een leeuw, immer de eerste in het gelid, tot dat eindelyk zyn vaenderik, Arnout van Gravenrode, door den vyand overstelpt, met banier en al op den grond stortte. Een schildknaep die ze weêr opheffen wilde, werd dood gestoken,

(1) Naem van een Geldersch dorp, in het kwartier van Zutphen.

(2) Zie Van Heelu, bl. 243.

(3) Zie Van Heelu, bl. 198-201.

[p. 379]

en de vaen bleef liggen. Reinout zelf, hevig gewond, tuimelde in den drang van zyn peerd dat op hem viel. Hy raekte nogtans weêr regt, en kampte nog al staende, bykans alleen, derhalve met de dood voor de oogen: toen de graef van Loon, ofschoon aen 's hertogs zyde vechtende, uit medelyden voor zynen bloedverwant⁽¹⁾, eenige vertrouwde edellieden tot Reinout zond om hem zyn' wapenkolder af te nemen en den vorst op een ander peerd te helpen, ten einde hy min erkenbaer zynde uit de voeten mogt geraken. Maer ook dit mislukte: de kastelein van Montenaken was met den vlugteling al een eind wegs gevorderd, toen vier brabantsche ridders hen achterna vlogen en den armen graef, zonder dien te kennen, gevangen terug bragten⁽²⁾.

De laetste die nog tegen het noodlot worstelde, was Walraven van Valkenberg. Deze had in het begin zyne neven van Luxemburg ter zyde gestaen; maer sedert hun sneven voer hy als een dolende ridder van den eenen kant naer den anderen, om,

(1) Reinout was des graven van Loons neef of cosyn.

(2) Zie Van Heelu, bl. 244, 45.

[p. 380]

waer hy eene banier ontmoette die minder goed bewaerd scheen, daer met de zynen op te vallen, en ze neêr te vellen als hy kon. 't Is waer, hy had daer reeds zyn eigen ponjoen by ingeschoten, moetende gaen loopen en het in den brand laten. Maer kort daerna zag men hem met een ander verschynen, de wapens dragende van Valkenberg, en onder het geroep van Monjoie, Monjoie⁽¹⁾, den graef van Gulik op 't lyf storten, aen het hoofd van eene nieuwe ridderbende. Het ging daer nog eens leven om leven, ergst nogtans voor den Valkenberger, die in 't eind met een half afgekapten neus de vlugt nam, terwyl de meesten zyner volgers op het veld dood bleven⁽²⁾.

Daermede was het vechten uit. De Brabanders hadden het spel gewonnen en vonden nu nergens tegenstand meer, maer liepen nog rond om zoo veel gevangenen te maken als zy konden, of laet ik zeggen zoo veel zy wilden; want de neêrslagtigheid was dusdanig groot onder den vyand, dat

(1) Dat woord was de wapenkreet van Walraven, heer van Valkenberg en van Montjoie. Zie boven, bl. 219, aenteek. 3.

(2) Zie Van Heelu, bl. 247-54.

[p. 381]

eene menigte baronnen, ja vorsten zelfs, zich vrywillig overgaven aen 's hertogs ridderschap, het zy om het verwyt te ontgaen van het slagveld uit blooheid verlaten te hebben, het zy om van de gewapende boeren niet afgemaekt te worden, of om niet in de handen te vallen van bedekte vyanden, maer die thans het masker hadden afgeworpen⁽¹⁾.

Het getal der krygsgevangenen moet dus groot zyn geweest⁽²⁾, en daer zy zelf al het noodige gerief hadden meêgebragt, koorden, boeijen, ketenen, was het voor de overwinnaers niet moeijelyk om ze stevig gebonden naer huis te voeren⁽³⁾, zoo als zy werkelyk deden met die goed losgeld betalen konden, latende de anderen van minderen rang waer weinig of geen verhael op was, ongestoord heengaen⁽⁴⁾. Het spreekt overigens van

(1) Zie Van Heelu, bl. 255, vlgg. en Butkens, bl. 317.

(2) Van Heelu, bl. 255, vlgg. noemt de voornaemsten op, zonder het getal uit te drukken. De schryver van het Magnum Chron. belgic. (by Ernst, bl. 513, aenteek. 1) spreekt van duizend, maer slaet er naer als de blinde naer 't ei.

(3) Zie de getuigenis van Hoesem; by Chapeauv. II, bl. 319.

(4) Zie Ernst, bl. 513.

[p. 382]

zelf, dat in zulk eenen hevigen stryd, en die van den morgen tot den avond geduerd had⁽¹⁾, er nog ongelyk meer dooden moeten gebleven zyn, terwyl men slechts op 't einde de handen ruim had om gevangenen te maken. Inderdaed de bondgenooten lieten, volgens de geloofweerdigste getuigenissen, elf honderd lyken op het veld⁽²⁾, grootendeels edele ridders of mannen van aenzien, ongeleid degenen die sedert aen hunne wonden stierven of, by den aftogt, in den Rhyn omkwamen. Daerby schynen ook niet gerekend te zyn de dooden van het voetvolk, meestal stedelingen of buitenlieden, waer men toen ter tyd niet gewoon was het getal van op te geven⁽³⁾.

(1) Zie Willems noten op Van Heelu, bl. 271, en Ernst, bl. 515, aenteek. 2.

(2) Van Heelu, bl. 270, zegt het zoo, en voegt er by dat hy 't wel weet. Daermeê stemt overeen een tweede gelyktydige schryver, by Willems, bl. 376, terwyl anderen spreken van veertien of vyftien honderd. Zie de aenteek. van Willems op bl. 271, en Ernst, bl. 514, in de noten.

(3) Sans autres de moindre sorte, zegt inderdaed Butkens, bl. 318. Het is wel waer dat, volgens Van Heelu, de ruitery den meesten last gedragen had, uit welken hoofde er dan ook meer dan vier duizend peerden bleven liggen, gelyk die schryver getuigt. Maer toch moeten de voetbenden insgelyks haer werk, en by gevolg mede een groot aendeel in 't verlies gehad hebben, ofschoon men daer niets zekers van wete. Zie Ernst en Willems, locis cit.

[p. 383]

Aen den kant der Brabanders waren de verliezen op verre na zoo groot niet. De inlandsche geschiedschryvers spreken slechts van een veertigtal dooden⁽¹⁾ uit de ridderorde, hetgeen echter bezwaerlyk aen te nemen is, en waerby men zeker niet weinige menschen van den burgerstand by mag voegen⁽²⁾.

Wat daer ook van zy, de overwinning voor Brabant was volkomen, en ja inzonderheid door de brabantsche ridderschap behaeld, welke van het

(1) Min dan XL man, zegt Heelu, bl. 270. De Dynter, II, 443, wil dat hertog Jan er niet meer dan zestig verloor, en noemt enkelyk Wouter Berthout van Mechelen alsmede Arent van Diest, heer van Zeelhem.

(2) Wy moeten niet te min erkennen dat Heelu zoo wel als De Dynter in 't algemeen spreken, en zonder onderscheid van edelen of onedelen, en dat zelfs Hocsem, by Chap. II, bl. 319, uitdrukkelyk zegt dat hertog Jan niet meer dan twee ridders verloor. Maer nog eens zulks strydt tegen alle waerschynlykheid.

[p. 384]

begin tot het einde in den drang had gestaen, terwyl 's hertogs bondgenooten⁽¹⁾ eerst lang na den middag, wanneer het pleit reeds zoo goed als beslist was, hadden moeten byspringen om de victorie te voltooijen⁽²⁾. Maer onder al de dapperen, ook van Brabantsch bloed, moest hertog Jan zelf verre weg voor den uitmuntendste gerekend worden, als hebbende niet alleen gedurig aen 't hoofd der zynen het geweld der vyanden getrotseerd, maer zynde steeds het byzonder voorwerp geweest van al hunne woede, welke hy enkel door zyne persoonlyke onverschrokkenheid, door zynen heldenmoed en standvastigheid was te boven gekomen, ja, men mag het zeggen, den triomf bevochten had met zyn eigen zweerd.

De vorst was uitgeput van krachten. Men ontlastte hem van zynen helm, harnas en krygstuig, opdat hy adem mogt scheppen. Middelerwyl werden ook de gevangenen ontwapend, tot dan

(1) Van de verliezen dier bondgenooten spreekt Van Heelu, bl. 273, vlgg. maer zy loopen ook niet hoog.

(2) Zie Van Heelu, bl. 274, vlgg. alwaer hy vervolgens de brabantsche ridders opnoemt, die zich het meest onderscheiden hadden.

[p. 385]

toe nog gedeeltelyk ongekend. Graef Adolf van Nassau was een van de eersten welke men voor den overwinnaer bragt. ‘Wie zyt gy?’, vroeg Jan, - die zynen man te midden van het gevecht meer dan eens onderscheiden had. - ‘Ik ben de graef van het kleine Nassau, was het antwoord: en gy zelf, wiens gevangen ik ben, wil my uw' naem zeggen.’ - ‘Gy spreekt, hernam onze vorst, met den hertog van Brabant, dien gy uren lang niet opgehouden hebt te bespringen.’ - ‘'t Is waer, zei Adolf, ik heb er met dit myn zweerd vyf van uwe omstaenders ter neêr geveld, en 't wondert my dat gy er mede niet onder gevallen zyt.’ - Deze vrymoedige riddertael trof den hertog, die zyn' gevangen aenstonds op vrye voeten stelde, ja en met geschenken overladen naer huis liet keeren, zullende hy hem voortaen onder zyne beste vrienden tellen⁽¹⁾.

De hertog wisselde minder woorden met Reinout van Gelder, welke, nu ook eerst erkend, in zyne tegenwoordigheid geleid werd. Hy deed hem ge-

(1) Zie de getuigenis van het Chronicon leobiense, onder de Bylagen van Willems, bl. 387, 88.

[p. 386]

bonden naer Brabant voeren, en verdeelde de overige krygsgevangenen onder zyne edellieden⁽¹⁾, waervan er nog ettelyken op het slagveld zelf tot de ridderlyke weerdigheid verheven werden⁽²⁾. Vervolgens deed de vorst wyn en brood uitreiken aen de krygslieden, welke tot dan toe gegeten noch gedronken hadden; en na de noodige bevelen gegeven te hebben voor de begrafenis der dooden, vertrok hy met een klein gevolg naer Keulen, om daer uit te rusten, alsmede om zyne wonden en die der anderen behoorlyk te laten verbinden⁽³⁾, blyvende het gros des legers ter plaetse zelf vernachten, waer het de zege behaeld had⁽⁴⁾.

(1) Zie Butkens, bl. 321.

(2) Zie Van Heelu, bl. 313-17.

(3) Zie Van Heelu, bl. 321.

(4) De burgt van Woeringen werd nog denzelfden avond opgeëischt, en zonder slag of stoot overgegeven, doch, schynt het, eerst een paer jaer daerna door de Keulenaers zelf geslecht. Zie de Annal. Novesienses, in het vierde Deel der Amplissima Collectio van Martène en Durand, col. 576 en 77. Hiermede stemt echter niet volkomen overeen wat sommige getuigen, wegens de omstandigheden van het gevecht onderhoord, daeromtrent verklaerd hebben in 1290. Zie by Willems, bl. 527, vlgg.

[p. 387]

Hertog Jan werd te Keulen onthaeld als een vriend en een verlosser. De dankbare inwoonders schonken hem, behalve het burgerregt, een prachtig huis met vrydom van alle lasten, en bouwden in hunne stad eene byzondere kapel, toegewyd aen den H. Bonifacius, op wiens feestdag het gevecht had plaets gehad, om het geheugen daervan te vereeuwigen⁽¹⁾.

Maer het was vooral in Brabant dat de lof des overwinnaers uit alle monden galmde, en dat zyn roem aen het nageslacht door gedenkstukken werd overgezet. De Brusselaers⁽²⁾ stichtten op den Kleinen-Zavel⁽³⁾ eene kerk ter eere van O.-L.-V.

(1) Zie Willems, in zyne Voorrede, bl. xliv, vlgg. en Ernst, bl. 518-19.

(2) Namelyk de leden van den Grooten-Kruisboog (de aenzienlykste Gilde van Brussel), welke hoogst waerschynlyk te Woeringen gevochten hadden, opgeleid door den Amman Arent van Yssche, kochten in 1304 van Sint-Jans Gasthuis eenen grond op den Kleinen-Zavel, destyds aen dat Sticht toebehoorende en voor begraefplaets dienende, alwaer zy eene nieuwe kerk bouwden. Zie Hist. de Brux. van Henne en Wauters, I, bl. 73, en III, bl. 400, vlgg. Zie mede de Bulletins de l'Académie, V, bl. 77.

(3) Men gaf oudtyds in sommige steden den naem van Zavel aen pleinen waer noch boomen stonden, noch gras groeide. Te Gent en elders zeide men het Zand.

[p. 388]

van Victorie⁽¹⁾, en stelden een jaerlykschen Ommeganck in, om de gedachtenis van den slag van Woeringen onophoudelyk te vernieuwen⁽²⁾. De hertog zelf stichtte, het jaer daerna, in de kerk van Sinter Goedele eene kapel of kapellanie ter eere der H. Dry-Koningen, welke hy gedurende

(1) De schryvers der Hist. de Brux. trekken die toewyding in twyfel, doch zonder afdoende reden.

(2) In een uitgebreid artikel over den Ommeganck en de Gilden van Brussel, voorkomende in de Revue de Brux. aflevering van Juny 1841, geeft de schryver, A. Wauters, een anderen oorsprong aen die jaerlyksche plegtigheid. Wy houden ons aen de getuigenissen van Molanus, Miraeus, Wichmans en anderen, daeromtrent de tolken van de algemeene overlevering, welke door den heer Wauters niet wederlegd is. Zie Wichmans, Brabantia Mariana, bl. 108, vlgg.
Behalve den Ommeganck vierde men sedert te Brussel de Woeringsche victorie, van vyftig tot vyftig jaren, door openbare feesten, welke voortgezet zyn geworden tot het jaer 1738. Eene halve eeuw later stond het land in rep en roer door de dolligheden van keizer Josef II, en was het geen tyd meer om op volksfeesten te denken. Zie Willems, in zyne Voorrede op Van Heelu, bl. xlv.

[p. 389]

het gevecht had aengeroepen, met uitreiking van aelmoezen op den dag van Sint Bonifacius⁽¹⁾.

En waerlyk het geheugen van dat groote krygsfeit verdiende bewaerd te worden; want in de jaerboeken van middeleeuwsch België was er nauwelyks een voorbeeld van zulke overwinning. Bykans heel Neder-Duitschland had deel genomen aen den slag van Woeringen, welks vermaerdheid uit dien hoofde zelf doordrong tot in de afgelegenste landen, zoodanig dat vreemde schryvers van dien leeftyd met den meesten ophef gewag maken van hertog Jans kloek gedrag, en van de heldhaftigheid zyner brabantsche ridderschap⁽²⁾. Doch het was tevens om hare gevolgen dat 's hertogs victorie zoo veel weêrklank had in het buitenland, en zoo veel geestdrift verwekte by zyne onderzaten. Geheel Limburg, met al zyne riddersloten en onderhoorige leenen, werd hier de krygsbuit; de verovering van dat aenzienlyk hertogdom, en zyne vereeniging aen Brabant, werd de prys der dap-

(1) De oorkonde staet by Miraeus, IV, bl. 390, en by Butkens, bl. 121 der Preuves.

(2) Het bewys staet by Ernst, IV, bl. 515, aenteekening 1.

[p. 390]

perheid van Brabants jongen vorst en van diens adel.

Het is niet nogtans dat de zege van Woeringen in eens alles besliste: neen; want behalve dat het sterke Limburg, alsmede de burgt van Rolduc en andere sloten nog bezet gehouden werden door graef Wyt van Vlaenderen⁽¹⁾, die niet haestig was om ze te ruimen, wilde de wrevelige heer van Valkenberg hertog Jan niet erkennen als regt hebbende op het veroverde land. Verre van daer, hy deed hem op nieuw den oorlog aen van uit het Naemsche, waer graef Wyts gemalin hem het bestier had van toevertrouwd⁽²⁾, terwyl de Brabanders van hunnen kant in het land van Aelst vielen⁽³⁾, en tevens het slot van Valkenberg gingen belegeren⁽⁴⁾.

(1) Zy waren hem in handen geleverd sedert het einde van 1286. Zie Ernst, bl. 466.

(2) Zie boven, bl. 343, aenteek. 2; en Ernst, bl. 522. Zie mede de Kronyk van Cornelius Zantvliet, in het V^e Deel der Amplissima Collectio, col. 124.

(3) Het bewys staet by Willems, bl. 508.

(4) Zie Butkens, bl. 322, en Ernst, bl. 521, alsmede bl. 522, aenteek. 1. - Zie mede Hocsem, by Chapeauv. II, bl. 319.

[p. 391]

Men ziet dus dat de kryg, in stede van te eindigen, geschapen stond om zich uit te breiden en tusschen Vlaenderen en Brabant te ontvlammen⁽¹⁾, toen Jans eigen broeder Godevaert, zyn zwager de bisschop van Luik, te samen met andere vrienden en bloedverwanten, hem over haelden om de hangende twisten te laten uitwyzen door Willem van Avennes, bisschop van Kameryk⁽²⁾. De hertog koos dan op hunnen raed dien kerkvoogd tot scheidsman⁽³⁾, zich vooraf onderwerpende aen de uitspraek welke hy doen zou⁽⁴⁾, maer trok zyn woord in, toen, na weinige dagen⁽⁵⁾, bisschop Willem

(1) Na den valschen rol dien graef Wyt van het begin af in de Limburgsche zaken gespeeld had, werd hy nu nog opgehitst door zyne vrouw, de eigen zuster der gesneuvelde vorsten van Luxemburg.

(2) Deze kerkvoogd was de eigen zoon van Jan van Avennes, graef Wyt van Vlaenderens halven broeder.

(3) De oorkonde, gedagteekend van den 24 October 1288, staet by Willems, bl. 467, en by Ernst, VI, bl. 341.

(4) Zie de oorkonde by Willems, bl. 469, en by Ernst, bl. 345.

(5) Den 6 Nov. Zie de oorkonde by Willems, bl. 470. of by Ernst, bl. 345.

[p. 392]

door een voorloopig vonnis eischte dat de gevangen graef van Gelder⁽¹⁾ hem in handen geleverd wierde, zoo wel als de sloten van Limburg die vlaemsche bezetting hadden. Misschien had hertog Jan geene trouw meer in den scheidsman, ziende dat deze verder ging dan zyn regt meêbragt⁽²⁾, en meer naer de belangen zyns vlaemschen ooms helde dan naer die van Brabant: evenwel daer kwam niets van te regt. De bisschop gaf vonnissen op vonnissen, ja⁽³⁾, doch waer Jan zich niet om bekreunde, tot dat ten laetste de onderhandelingen staekten, om weldra opgevolgd te worden door nieuwe vyandlykheden.

(1) Reinout zat vast te Leuven, waer Hocsem verklaert hem bezocht te hebben, by Chapeauv. loc. cit.

(2) Hertog Jan wilde zyn woord geven, en de vrystelling van Reinout waerborgen; maer den graef zelf los laten eer de geheele zaek afgeloopen was, daer had hy geene ooren naer. Zie het bewys in eene oorkonde van 16 Dec. 1288, by Willems, bl. 479 of by Ernst, bl. 355.

(3) Zy komen allen voor in den Codex Diplom. van Willems, alsmede by Ernst, die daerenboven in zyn vierde Deel, bl. 538, vlgg. heel de zaek in het breede uiteen zet.

[p. 393]

Zegefried van Westerburg overlegde, het beter. Om uit zyne gevangenis te raken, maekte hy zelf den vrede met graef Adolf Van Berg door een plegtig vergelyk van 19 Mei 1289⁽¹⁾, en op den eigen dag met hertog Jan van Brabant⁽²⁾, wien hy beloofde hoegenaemd geene hulp te zullen geven of laten geven aen graef Wyt, in diens twist met zyn gewezen schoonzoon.

Graef Wyt had inderdaed reeds van in February 1289 een bondgenootschap tegen Brabant aengegaen met Walraven van Valkenberg⁽³⁾, die in zyne hardnekkigheid bleef volharden. Deze werkte echter niet veel uit, dewyl de vrienden der beide vorsten er andermael tusschen kwamen en het zoo ver wisten te brengen, dat het geschil onderworpen wierd aen koning Philip van Frankryk⁽⁴⁾. De twistende

(1) Zie de oorkonde by Willems, bl. 484, en by Ernst, VI, bl. 360.

(2) De oorkonde by Willems, bl. 488, en by Ernst, bl. 366.

(3) De oorkonde staet by Willems, bl. 482, en by Ernst, bl. 358.

(4) Philip de Schoone, in 1285 op den troon geklommen.

[p. 394]

vorsten zouden hem voor scheidsman nemen, en de gevangen Gelderschman in Philips handen gesteld worden voor eenen tyd van twee maenden, binnen welken men beproeven zoude om den vrede te maken; zoo nogtans dat, byaldien men tot geen besluit kwam, de graef op nieuw aen hertog Jan zou worden overgeleverd. Dusdanig waren de voorstellen des konings⁽¹⁾. Hertog Jan nam ze aen by brieven van 15 October; zoo deed ook graef Wyt van Vlaenderen, en insgelyks van zynen kant de gevangen Reinout⁽²⁾, weshalve men dit mael hopen mogt dat de zaek zou afloopen. Inderdaed, zoo haest de belang hebbende vorsten hunne brieven van toestemming hadden overgemaekt, bragt Philip nog denzelfden dag zyn vonnis uit⁽³⁾, behelzende dat graef Reinout in vryheid zou gesteld

(1) Zie de oorkonde by Ernst, IV, bl. 547, in de aenteekening.

(2) De brieven van alle dry, met een en hetzelfde datum, staen by Willems, bl. 502-508, alsmede by Ernst, VI, bl. 382-391.

(3) Het geregtelyk onderzoek was gedaen binnen de twee maenden na het aennemen van 's konings eerste voorstellen.

[p. 395]

worden, zonder rantsoen te moeten betalen of gedane schade vergoeden; maer dat hy het hertogdom van Limburg met al diens leenen, sloten en toebehoorten af zou staen aen Jan van Brabant. Voorts regelde de koning al de geldquestiën tusschen de beide vorsten of hunne bondgenooten bestaende, en wilde dat zy voortaen goede vrienden zouden wezen, allen wrok uit hun hart verbannende en eenen vasten vrede sluitende, waerin ook hunne wederzydsche voorstanders zouden begrepen zyn. Eindelyk beval de koning dat die onder de tegenwoordigen welke aen hertog Jan hulde schuldig waren wegens leenen van Limburg roerende, hunne pligt aenstonds zouden vervullen, tot blyk van opregte verzoening⁽¹⁾.

Dit alles werd oogenblikkelyk nagekomen. De wrevelige heer van Valkenberg verhief zyne leenen uit 's hertogs handen⁽²⁾; Reinout van Gelder gaf

(1) Philips vonnis wordt breedvoerig verklaerd by Ernst, IV, bl. 553-60, die ook de oorkonde geeft in zyn Codex diplom. VI, bl. 391, vlgg. Zy staet mede, doch min nauwkeurig, by Butkens, bl. 123 der Preuves, en eindelyk by De Dynter, II, bl. 445.

(2) Zie Ernst, IV, bl. 559.

[p. 396]

zyne goedkeuring aen de uitspraek welke hem voorgelezen was⁽¹⁾; vervolgens stond hy Limburg plegtiglyk af, ontslaende de leenmannen van den eed dien zy hem gezworen hadden, en hun bevelende manschap te doen aen zynen vervanger⁽²⁾. Daerna zwoer hy zelf trouw aen Jan voor hetgeen hy van Brabant te leen hield, en eindigde met den kus van vrede en verzoening te geven en te ontvangen, gelyk ook Wyt van Vlaenderen en allen die aen den twist deel genomen hadden, op zyn voorbeeld deden⁽³⁾.

Aldus werd, na vyf jaren arbeids, Brabants vorst eindelyk de vreedzame bezitter van het hertogdom Limburg⁽⁴⁾; en om meteen alle vele met het huis

(1) Zie de oorkonde by Ernst, VI, bl. 395, of by De Dynter, II, bl. 449.

(2) De oorkonde aldaer, bl. 396, en by De Dynter, bl. 450.

(3) Zie Ernst, IV, bl, 559.

(4) Van dien tyd af bleef Limburg aen de hertogen van Brabant, te samen met het graefschap van Daelhem en de heerlykheid van Rolduc. Die van Valkenberg, waervoor men hun slechts hulde en manschap verschuldigd was, kochten zy by in 1364. Niet te min bleven de dry laetste domeinen onafhankelyk van elkander, behoudende ieder zyne byzondere wetten en gebruiken, tot dat zy, omtrent het midden der zestiende eeuw, onder keizer Karel, vereenigd werden, om voortaen eene enkele provincie uit te maken, gekend en aengeduid, in de openbare Akten der belgische Souvereinen, onder den gemeenen naem van Landen van over Maes. Zie Ernst, I, bl. 11 en 12.

[p. 397]

van Luxemburg by te leggen, verloofde hy zyne oudste dochter Margreet aen den jongen graef Hendrik V, wiens vader te Woeringen omgekomen was⁽¹⁾. Dewyl echter de verloofden bloedverwanten waren in den derden graed⁽²⁾, moest er dispensatie van Roomen gevraegd worden. Paus Nicolaes IV vergunde die den 14 January 1292⁽³⁾; dry maenden daerna werd het huwelyks-verdrag gesloten⁽⁴⁾, en de echt gevierd te Tervueren den 9 Juny van hetzelfde jaer⁽⁵⁾.

Heel Brabant was verheugd over den gelukkigen uitslag van eenen oorlog die zoo lang geduerd en

(1) Zie boven, bl. 374.

(2) Zie Butkens daeromtrent, bl. 326.

(3) Zie het bewys by denzelfden schryver, bl. 127 der Preuves, en Ernst, IV, bl. 565, aenteek. 1.

(4) De oorkonde staet by Bertholet, Hist. de Luxembourg, V, bl. 76, vlg. der Preuves.

(5) Zie Ernst, bl. 566.

[p. 398]

groote opofferingen aen het land gekost had. De vorst, om zyne dankbaerheid te toonen aen de onderdanen⁽¹⁾, welke hem met lyf en goed hadden bygestaen, schonk Keuren en vryheden of voorregten aen vele zyner steden, namelyk aen Lier en diens byvanc⁽²⁾, aen Zout-Leeuw⁽³⁾, aen Leu-

(1) Wy spreken hier van den adel niet, die des vorsten erkentenis anders beproefde.

(2) De oorkonde, gedagteekend van Beloken-Paeschen 1290, staet by Willems, bl. 521. De tekst van dit charter is merkweerdig. Hertog Jan herstelt de Lierenaers in hunne vorige vryheid (suae pristinae reddentes libertati), even alsof die stedelingen om eene of andere reden de vryheid verloren hadden. Maer in een charter van 1221, door hertog Hendrik I aen Antwerpen vergund, en door de heeren Mertens en Torfs by fac-simile medegedeeld in het tweede Deel hunner Geschiedenis, bl. 3, heet het insgelyks antiquam eorum libertatem ipsis reddimus. Namelyk de hertog ontslaet de burgers van alle talgen en schattingen, behalve in de gewoonlyk uitgezonderde gevallen, hiervoren, bl. 201-202, vermeld. Het Liersch Charter stelt daeromtrent de inwoonders dier stad gelyk aen die der andere goede en vrye steden van Brabant. Men mag er uit opmaken dat de geldlasten, welke Jans of Hendriks voorzaten van de burgeryen gevergd hadden, afpersingen waren, eerder dan verschuldigde bydragen, en dat de steden die oorspronkelyk niet betaelden.

(3) Die van Zout-Leeuw hadden van den hertog eenige nieuwe vryheden en privilegiën gevraegd, welke hy hun toestond, tot dank voor hunne bewezen diensten. Zie de oorkonde by Willems, bl. 531. Zie mede ons vierde Deel, bl. 246, aenteek. 1.

[p. 399]

ven⁽¹⁾, aen Antwerpen en Brussel⁽²⁾, aen Herenthals⁽³⁾ en andere, alsmede aen de kloosters en abtdyen, welke hem zoo milddadig ondersteund hadden in zyne dringende noodwendigheden⁽⁴⁾.

(1) Insgelyks door de burgers gevraegd. Zie de oorkonde van 1290 by Willems, bl. 534, alsmede een ander privilegie van 1293, aldaer, bl. 567.

(2) Den 21 Febr. 1291, verleende Jan aen die van Antwerpen uitgebreide privilegiën, op hunne aenvraeg en om bewezen diensten. Zie den tekst by Willems, Brab. Yeesten, I, bl. 677, of by Mertens en Torfs, II, bl. 502.
Hy had reeds het jaer te voren aenmerkelyke privilegiën vergund aen Brussel. Zie de oorkonde in den Luyster van Brabant, I, bl. 49, vlgg.

(3) De oorkonde staet by Willems, Brab. Yeesten, I, bl. 676.

(4) In een charter van 8 Nov. 1293 belooft hertog Jan aen al de kloosterlingen van Brabant, dat hy gedurende acht jaren niets van hen vragen zal. Voorts scheldt hy hun alle schattingen of gelegenheids-gelden kwyt (het Latyn zegt occasiones) waer hy regt op had of hebben mogt, en geeft hun de verzekering dat hy, als een ware en regtschapen voogd, hen zal beschermen en handhaven in al hunne goederen, eigendommen en vryheden. De oorkonde staet by Willems, in zyn Codex diplom. op Van Heelu, bl. 577-78.

[p. 400]

Hy deed meer: hy gaf, in 1292, by rade zyner mannen en lieden van den lande⁽¹⁾, eene uitvoerige Landkeur, waerby het strafstelsel voor geheel Brabant⁽²⁾, beter ingerigt en aen den willekeur onttrokken werd, de wyze van vervolging in regte geregeld, het getal der officieren van Meijers, Baljuws, Ammans en Schouten, vooral ten platten lande, bepaeld, en menig ander stuk verordend,

(1) Butkens, bl. 325, en Divaeus, Rer. Brab. bl. 129, hebben daer eene Staten-vergadering in gezien, ja en de namen der edelen opgegeven welke ze bywoonden, verwarrende de Landkeur van 1292 met het Brusselsch Privilegie van 1290, by welk laetste alleen de gemeende baronnen als getuigen voorkomen. Intusschen hun vergryp is niet groot; want de mannen en de lieden, waer hertog Jan hier van spreekt, mogen als de voorloopers der Staten van Brabant beschouwd worden. De naem slechts bestond nog niet.

(2) De hertog zegt zelf: Ende alsuc recht alse hier bescreven es, soc willen wi dat men houde in alle onsen lande, daert (daer het) tot hare (tot heden toe) sonder vonnisse (zonder geregelde proceduer en uitspraek van bevoegde regters) heeft gestaen.

[p. 401]

tot waerborg van de vryheid, de rust en het heil der onderdanen⁽¹⁾.

(1) Daer zyn dry teksten van deze Landkeur gekend: een voor het Schoutetschap van Antwerpen, dat is het grondgebied waer de Schoutet dier stad gezag over had, anders gezegd zyn ambacht (zie ons vierde Deel, bl. 36, aenteek. 1); een tweede voor het Ammanschap van Brussel; en een derde, in het Fransch van den tyd, voor Nyvel en heel waelsch Brabant (zie boven, bl. 112). Zy zyn alle dry uitgegeven door Willems, de eerste in zyne Mengelingen, bl. 439, vlgg.; de twee andere in zyn' Codex diplom. op Van Heelu, bl. 541 en 549. Men vindt de brusselsche Keur ook, doch zeer gebrekkelyk, in den Luyster van Brabant, I, bl. 52, vlgg.
Om den lezer een denkbeeld te geven van den kranken staet der maetschappy, van de ruwheid der zeden en van den onzin der wetten op het einde der dertiende eeuw, laten wy hier eenige uittreksels uit het Landcharter van 1292 volgen. Door dit weinige zal hy kunnen zien hoe veel wegs er nog moest afgelegd worden om tot de huidige beschaefdheid te geraken.
Vooreerst is op te merken dat de meeste misdaden door boeten gestraft werden, het weer- of zoengeld der oude Germanen, waer de Belgen van afstammen, en in hertog Jans tyd nog oogeloofelyk veel van behouden hadden. Zie ons tweede Deel, bl. 133 en 203.
Ten tweede, dat de Landkeur aenvangt met het bestraffen der scheldwoorden, almede volgens de zeden der Ouden, by wie alle bedenkelyke scommata op tarief stonden. Zie ons tweede Deel, bl. 290, en geheel de zaek uitgepluisd by Grimm, Alterthümer, bl. 643, vlgg.
Ten derde, dat de boet klimt volgens dat de beleedigde van grooter aenzien is, zoo wel in de wetten der dertiende als in die der zesde eeuw.
Ten vierde, dat de Keuren der middeleeuwen altyd even streng bleven tegen de verbrekers van den openbaren vrede, dien de wethouders aen den beleedigde oplegden, ten einde de eigen-wraek-oefening, de fehde van den voortyd (zie ons tweede Deel, bl. 135, aenteek. 1) zoo veel mogelyk te beletten, en waeruit men opmaken kan wat eene moeijelyke taek het geweest is om eenige orde, eenige policie in de Staten van Europa te brengen.
Eindelyk ten vyfde, dat de wetgevers der middeleeuwen, zoo wel van lateren als van vroegeren dag, geene algemeene beginselen wisten te volgen, noch met categoriën voort te gaen, maer altyd bleven hangen aen byzonderheden, en dus nimmer een voldoend of volledig wetboek konden voortbrengen.
Zie hier nu ettelyke bepalingen der Landkeur van 1292, met eenigzins gewyzigde spelling.
‘Die een' ander leugenaer heet, of zegt: Gods haet treffe u, of mogt gy onteerd worden, of gy zyt een kwade, verbeurt 5 schellingen⁽¹⁾ aen den Landheer, en doet een boer zulks aen eenen ridder, hy verbeurt 100 sc. of aen eenen edelen knaep, 20 sc.
Die een' ander slaet met de vuist, of stoot met den voet, of zyn kleed scheurt, of met de hairen trekt, zonder bloedende wond, verbeurt 10 sc. aen den Landheer; valt de verongelykte ter aerde, zoo is er de dader aen voor 15 sc. en druipt er bloed by, voor 20 sc.
Slaet een dorpman, eenen ridder met de hand, hy verbeurt zyne hand; doet hy 't met den voet, hy verliest dien.
Die eenen stok opheft tegen een' ander, zonder te slaen, is er aen voor 10 sc.; slaet hy, zonder bloed, voor 20 sc.; werpt hy den andere op den grond, zonder bloed, voor 30 sc.; slaet hy hem dat er bloed by gestort worde, doch zonder verminking, of zonder verstuiking van beenen, hy verbeurt 3 pond⁽²⁾, en in de twee laetste gevallen, 100 sc.
Wie een zweerd trekt tegen een' ander, zonder de daed, boet 20 sc.; is er de daed by, met storting van bloed, maer zonder verminksel, hy moet 100 sc.; verminkt hy hem met geoorlofde wapens, zonder verlies van een lid, het kost den dader 7 pond aen den heer; verliest de andere een lid, of sterft hy, alsdan is het lid voor lid of lyf voor lyf, en het goed van den dader gaet voor de helft aen den Landheer.
Ongeoorlofde wapens zyn lange messen, pyken, cortoise kolven⁽¹⁾, gepinde staven, allerlei schietgeweer, hand-aksen, ghisermen⁽²⁾, baffusen⁽³⁾, schilden met priemen, die men op den arm draegt. Maer die in doodvete⁽⁴⁾ is en buiten vrede⁽⁵⁾, mag allerhande wapens dragen⁽⁶⁾.
Wie een' ander slaet met eenen pot, by is er aen voor 3 pond; druipt er bloed by, voor 100 sc.
Die iemand uit kwaedaerdigheid begiet met wyn, bier of anderen drank, hy verbeurt 10 sc.
Die steelt, beneden eene weerde van 5 sc. men zal hem teekenen⁽¹⁾: is hy dat reeds voor een anderen diefstal, zoo verbeurt hy zyn lyf, en de helft van zyn goed aen den Landheer.
Die brandt, of rooft, of transenering⁽²⁾ doet, verbeurt lyf en goed.
Verkrachters van vrouwen of jonkvrouwen, zal men den hals afzagen met eene plank.
Die vrede breekt, zal gevierendeeld worden, en de heer zal hem doen stellen op de vier hoeken van zyn land.
Die iemand volgt of opzoekt in een huis, by heeten stryde, is er aen voor 3 pond, en ieder die hem volgt als helper, voor 20 sc.
Die met opzet by dage in eens anders huis valt, ten zy op zynen handdadigen doodsvyand⁽³⁾, verbeurt 10 pond, en zyne volgers 3. By nachte verbeuren zy, de een 20 pond, de anderen 100 sc.
Wien des heeren knaep⁽⁴⁾, of iemand anders van 's heeren wege vrede eischt⁽⁵⁾, indien hy weigert, hy verbeurt 20 sc. Hierop mag de vrede-eischer hem aenhouden voor zyne misdaed, en tot handhaving van den vrede: en onttrekt hy zich daer met geweld aen, zoo verbeurt hy 20 pond. En niettemin zal de vrede stand hebben; en indien de vrede- eischer hem, of een anderen misdadige, beval vast te houden, wie daertoe zyne hulp niet verleende, ware er aen voor 20 sc.
Die palen of meeren⁽¹⁾ uitdoet, of er zet, zonder zynen termgenoot⁽²⁾, of zonder regt, verbeurt 3 pond aen den Landheer.
Die onmondige kinderen wegvoert, verbeurt lyf en goed, zoo wel als de schakers van gehuwde of ongehuwde vrouwen.
Die iemands boomen neêrhakt, of door zyne haeg breekt, of zyn graen, gras, of vruchten rooft, hy zal het hem vergoeden, en den heer 5 sc. boeten. Gebeurt zulks by nachte, zoo boet hy 't met 100 sc. en met dubbele vergoeding.
Die iemands vee⁽³⁾ slaet of kwetst, zal den eigenaer schadeloos stellen, en 10 sc. aen den heer betalen.
Die putten graeft op den weg of op een andermans land, en des aengeklaegd wordt, verbeurt 40 sc.

Eene menigte van andere bepalingen loopen over de misdaden der kinderen, in of buiten de voogdy hunner ouders; over het schoofregt⁽¹⁾; over de proceduer in groote en kleine zaken; over het getal van knapen te voet en te peerd, welke iedere Meijer, Baljuw, enz. hebben mag; over de verzuimenissen en ongetrouwigheden der ambtenaers, enz. enz. In dit alles schynen de germaensche zeden, gebruiken en vooroordeelen even zoo duidelyk uit, als in hetgeen wy hebben meêgedeeld. Onder de clausulen leest men het volgende:
‘Ende wi Jan, beider gracien ons Heren hertoge van Lothrijc, van Brabant ende van Limborch, willecoren ende geloven (bestemmen en beloven) bi onser trouwen, vor Ons ende vor ons oir, ende vor onse nacomelingen die gheërven (erfgenamen) selen sijn van onsen lande, ende sweren ten Heiligen dat wi onse mannen ende onse lieden, aerme ende rike, selen houden ende handelen na dese wet, ende na dit recht dat hier binnen is bescreven, - ende selen soeken noch soeken doen negheen ockesoen (geene gelegenheid), noch behendicheit (list) daert mede belet mochte bliven dat dese wet niet en gesciede onsen lieden, - ende selen doen sweren alle de over-rechteren van onsen lande, die nu syn ende die wi vorweert (in 't vervolg) maken (aenstellen) selen, dat si selen houden ende doen houden alle dese pointe, grote ende clene, die hierin staen bescreven, ende hier toe behoren of behoren moeten, - ende selen allen lieden (aen alleman, aen iedereen) vonnesse doen (regt doen) ende wet (dat is wettiglyk behandelen) die vonnesse eischen ende wet begeren van de mannen of de schepenen die daer schuldig syn over te deelen (te oordeelen).

Men ziet uit geheel den inhoud hoe akelig het destyds in Brabant moest gesteld zyn met de maetschappelyke orde en met de bediening van het regt, zoodat het Landcharter van hertog Jan, hoe gebrekkelyk dan ook in zich zelf, toch eene groote, eene onschatbare weldaed was voor de onderdanen.

(1) Het charter spreekt van V sc. lovensche cleinre monten; doch het is hoogst bezwaerlyk om te bepalen wat men door eenen schelling van die munt in 1292 verstond. Veel schynt het echter niet geweest te zyn.

(2) Een pond bedroeg 20 schellingen.

(1) By Huydecoper, op Melis Stoke, I, bl. 527, heet het instrumentum vulgariter dictum corcoise colve, doch zonder verdere verklaring.

(2) Soort van hellebaerden.

(3) De eene tekst heeft spafute, de andere baffule, beide kwalyk afgeschreven. Wy geven het woord gelyk het by Kiliaen en in Meyers Woordenschat voorkomt, maer ook onverklaerd.

(4) Die met een' ander of met anderen in doodelyke vyandschap leeft, b.v. om gepleegde moord. Zie ons tweede Deel, bl. 134-35.

(5) Die geenen vrede bekomen heeft, of aen wiens tegenparty de overheid geenen vrede heeft opgelegd. Zie onze Geschiedenis van Mechelen, bl. 454, in de aenteekeningen.

(6) Om zich zelven te beschermen, dewyl de overheid hem niet beschermt.

(1) Versta met een gloeijend yzer op de schouders, aliàs brandmerken.

(2) By Kiliaen violenta pecuniae exactio, zoo veel dus als rantsoeneering.

(3) Handdadig vyand vertaelt Kiliaen door hostis manifestus.

(4) Een hertogelyk geregtsdienaer.

(5) Den vrede aen iemand oplegt, welke zich verongelykt acht. Zie onze Geschied. van Mechelen, bl. 453, in de aenteekeningen.

(1) Meer of mere is eigentlyk een pael waer men schepen aen vast maekt, in 't Latyn tonsilla. Zie Kiliaen, en Halbertsma, op den Spiegel Historiael, bl. 442. Hier beteekenen beide slechts scheidpalen.

(2) Conterminus, finitimus, by Kiliaen.

(3) De oorspronkelyke tekst heeft iemans quic, dier in 't algemeen, eigentlyk hetgeen leeft en zich beweegt, in 't Latyn vivus, animans. Het woord leeft nog in kwikzilver, vif-argent, in kwiksteert, hochequeue, en in verkwikken, verlevendigen. In kweeken, aenkweeken, ligt het verborgen.

(1) Zie boven, bl. 204, aenteek. 2.

[p. 402]

Aldus vergold hun hertog Jan, door blyvende

[p. 403]

weldaden, de diensten hem bewezen. Hy zelf vond

[p. 404]

het loon zyns heldenmoeds niet slechts in de aen-

[p. 405]

winst van een nieuw grondgebied en in de liefde

[p. 406]

van het Brabantsch volk, maer tevens in de hoo-

[p. 407]

gere achting die vrienden en vreemden hem sedert

[p. 408]

betuigden. Geert van Blankenheim⁽¹⁾ droeg hem uit eigen beweging zyn heerlyk slot en andere allodiale bezittingen op, om die van Brabant te leen te nemen⁽²⁾. Zoo deed ook de graef van Catzenellebogen⁽³⁾ voor zyn kasteel van Stadeck met diens

(1) De heerlykheid, later graefschap van Blankenheim, lag in de Eifel, bezuiden Gulikerland.

(2) Zie de oorkonde by Butkens, Preuves, bl. 128.

(3) Het graefschap van dien naem lag op den Rhyn, tusschen de keurvorstendommen van Mainz en Trier. Zie boven, bl. 249, aenteek. 1.

[p. 409]

toebehoorten⁽¹⁾; zoo Willem van Boxtel⁽²⁾ voor zyn huis van Stapelen⁽³⁾. Maer hetgeen onzen vorst boven alles vleide, was de vriendschap van koning Adolf van Nassau⁽⁴⁾, die op het slagveld getuige was geweest van zyne onversaegdheid, en hem daerom zelf byzonder lief had. Nauwelyks droeg hy de kroon⁽⁵⁾, of hy bevestigde hertog Jan in al de leen en, vrydommen en gunsten, door hem en zyne voorzaten van de keizers verworven⁽⁶⁾, en kort daerna stelde hy hem plegtiglyk aen tot Groot-Voogd, Opperregter en Stedehouder van het hoofd des ryks in geheel Neder-Lotharingen⁽⁷⁾. Ja

(1) De oorkonde by Butkens, Preuves, bl. 129, en by De Dynter, II, bl. 461.

(2) Een dorp bezuiden 's Hertogenbosch.

(3) In hedendaegsch Drenthe. Zie Butkens, bl. 330.

(4) Na de dood van Rodolf van Habsburg in 1291, was Adolf van Nassau het volgend jaer tot Roomsch Koning gekozen geworden, vooral door het toedoen van zynen bloedverwant, den keurvorst van Mainz.

(5) Adolf werd gekroond te Aken den 1 July 1292.

(6) De oorkonde, gedagteekend van den 15 Sept. staet by Butkens, bl. 127 der Preuves, alsmede by De Dynter, II, bl. 463.

(7) De oorkonde, van den 18 Nov. staet by Butkens, bl. 128, en by De Dynter, II, bl. 464.

[p. 410]

meer nog: hy nam onzen vorst in zyne byzondere bescherming, en maekte hem tot lid van het koninklyk huisgezin⁽¹⁾, alsof niets genoeg was om hem zyne voorliefde te doen gevoelen.

Hertog Jan mogt dan eindelyk uitrusten van zyne lange beslommeringen, en, te midden van adel, volk en kinderen, de vruchten smaken van zyn zoo wel besteden vlyt. Jammer maer, de wapens waren zyn leven; en moest hy die niet meer voeren om, op het oorlogsveld, regten voor te staen of den hoogmoed zyner vyanden te breken, hy verscheen er meê in andere strydperken, waer het enkel te doen was om blyken te geven van ridderlyke koenheid. In de lente van 1294 trouwde Eleonora van Engeland⁽²⁾ met Hendrik III, graef van Bar. Jan ging in persoon de bruid te gemoet tot Antwerpen, waer zy ontscheepte, en geleidde haer met een schitterenden stoet van edellieden naer Bar, alwaer ter gelegenheid der huwelyksfeesten een groot steekspel aengezegd was. 't Was meer dan het ze-

(1) De oorkonde staet by Willems, in den Codex diplom. op Van Heelu, bl. 561.

(2) De eigen zuster van Margareet, die met Jans zoon getrouwd was.

[p. 411]

ventigste dat de hertog bywoonde⁽¹⁾ het zy hier of in naburige landen, doch ongelukkiglyk het laetste; want zynde met een fransch ridder in het perk getreden, brak, by den derden aenval, het snoer waer zyne regter handschoen meê vast was, en kreeg hy eenen steek van de speer zyns tegenstanders dwars door den arm, tot oneindig leedwezen van den dader en van heel het edel gezelschap. De gewonde vorst keerde haestig weêr naer Brabant, maer dorst niet verder gaen dan Lier, omdat het kwaed toenam, alwaer hy dan ook den 3 Mei⁽²⁾ 1294 overleed, in den ouderdom van ongeveer 43 jaren⁽³⁾.

(1) Zie Butkens, bl. 331, of De Dynter, II, bl. 465.

(2) Nagenoeg al de schryvers, Butkens, De Dynter en anderen geven dat datum op; maer Willems, in zyne aenteek. op de Brab. Yeesten, I, bl. 416, wil dat de hertog later gestorven is, en niet zonder grond, dewyl graef Wyt van Vlaenderen zyn' schoonzoon te Lier raedplegen kwam over de zaek van het huwelyk zyner dochter met den prins van Wallis, huwelyk, waervan de voorwaerden te Lier vastgesteld werden den 31 Augusty 1294. Zie ons vierde Deel, bl. 459.

(3) Zie Butkens, bl. 331.

(1) Het charter spreekt van V sc. lovensche cleinre monten; doch het is hoogst bezwaerlyk om te bepalen wat men door eenen schelling van die munt in 1292 verstond. Veel schynt het echter niet geweest te zyn.

(2) Een pond bedroeg 20 schellingen.

(1) By Huydecoper, op Melis Stoke, I, bl. 527, heet het instrumentum vulgariter dictum corcoise colve, doch zonder verdere verklaring.

(2) Soort van hellebaerden.

(3) De eene tekst heeft spafute, de andere baffule, beide kwalyk afgeschreven. Wy geven het woord gelyk het by Kiliaen en in Meyers Woordenschat voorkomt, maer ook onverklaerd.

(4) Die met een' ander of met anderen in doodelyke vyandschap leeft, b.v. om gepleegde moord. Zie ons tweede Deel, bl. 134-35.

(5) Die geenen vrede bekomen heeft, of aen wiens tegenparty de overheid geenen vrede heeft opgelegd. Zie onze Geschiedenis van Mechelen, bl. 454, in de aenteekeningen.

(6) Om zich zelven te beschermen, dewyl de overheid hem niet beschermt.

(1) Versta met een gloeijend yzer op de schouders, aliàs brandmerken.

(2) By Kiliaen violenta pecuniae exactio, zoo veel dus als rantsoeneering.

(3) Handdadig vyand vertaelt Kiliaen door hostis manifestus.

(4) Een hertogelyk geregtsdienaer.

(5) Den vrede aen iemand oplegt, welke zich verongelykt acht. Zie onze Geschied. van Mechelen, bl. 453, in de aenteekeningen.

(1) Meer of mere is eigentlyk een pael waer men schepen aen vast maekt, in 't Latyn tonsilla. Zie Kiliaen, en Halbertsma, op den Spiegel Historiael, bl. 442. Hier beteekenen beide slechts scheidpalen.

(2) Conterminus, finitimus, by Kiliaen.

(3) De oorspronkelyke tekst heeft iemans quic, dier in 't algemeen, eigentlyk hetgeen leeft en zich beweegt, in 't Latyn vivus, animans. Het woord leeft nog in kwikzilver, vif-argent, in kwiksteert, hochequeue, en in verkwikken, verlevendigen. In kweeken, aenkweeken, ligt het verborgen.

(1) Zie boven, bl. 204, aenteek. 2.