Vaderlandsche historie. Deel 5

[p. 320]

Negende hoofdstuk.

de limburgsche oorlog. - eerste krygsbedryven en bestanden.

1283-1287.

Volgorde der keizers.

Rodolf van Habsburg.

Hertog Jan van Brabant mogt vrienden en voorstanders gevonden hebben om hem zyne krygsplannen te helpen uitvoeren: de bondgenooten ontbraken ook niet aen Reinout van Gelder. Onder de yverigsten telde men graef Hendrik IV van Luxemburg, diens broeder den heer van Ligny, en Walraven van Valkenberg, welke aldra ook den aertsbisschop van Keulen, Zegefried van Westerburg⁽¹⁾, op Reinouts hand bragten⁽²⁾, gelyk mede

(1) De keulsche kerkvoogd en graef Adolf van Berg waren gezworen vyanden, om redenen die ons niet aengaen, maer geboekt staen by Ernst, bl. 416.

(2) Zie de oorkonde van het verbond, tusschen den aertsbisschop van Keulen en Reinout van Gelder, gesloten den 22 Sept. 1283, by Ernst, in den Codex diplomaticus, uitmakende het zesde Deel van zyn werk, bl. 313, vlgg. Zy staet mede by Bondam, bl. 688, en by Willems, bl. 417-18.

[p. 321]

de graef van Kleef aen zyn' zwager van Gelder⁽¹⁾ plegtig beloofde hem te zullen op zyde staen tegen zyne vyanden⁽²⁾.

Het spel begon, in het najaer van 1283, met over- en weêrgeloop in de beide landen, vergezeld naer gewoonte van roof- en brandstichting, zonder welke men meende geenen kryg te kunnen voeren. Aldra overrompelden de Brabanders het kasteel van Limale in het Valkenbergsche⁽³⁾ en haelden het op den grond; doch nu kwam op eens graef Reinout van Gelder met al zyne bondgenooten⁽⁴⁾ af om het pleit haestig te beslissen door

(1) Dirk VII graef van Kleef was in tweede huwelyk getrouwd met Reinouts eigen zuster Ermengardis.

(2) Zie de oorkonde by Ernst, IV, bl. 421 in de aenteekening, of by Willems, bl. 420.

(3) Zoo zegt het Van Heelu, bl. 65. Lodewyk van Velthem, in zyn Spieghel Historiael, bl. 136, plaetst dat slot in het land van Wassenberg aen de kanten van Roermonde. Maer dat was te ver om zoo haest door de Brabanders bereikt te worden. Zie Butkens, II, bl. 309.

(4) Van Heelu, bl. 69, noemt er tien.

[p. 322]

een grooten veldslag. Hertog Jan was daer niet tegen: neen, ofschoon enkelyk bygestaen door den bisschop van Luik, en door zyn' oom den landgraef van Hessen⁽¹⁾, aerzelde hy niet vooruit te trekken tot by Gulpen⁽²⁾, alwaer het zeker tot een bloedig treffen zou gekomen zyn, hadden niet eenige Minderbroeders, uit een bygelegen klooster, met de tranen in de oogen en het kruis in de hand, de twistende partyen tegengehouden, hen door alles wat heilig was bezwerende om hun geschil in der minne te laten vereffenen door eenen scheidsman, namelyk graef Wyt van Vlaenderen⁽³⁾, die

(1) De landgraef van Hessen kwam onvoorziens, zegt Heelu, bl. 66, en bragt slechts een zestal gewapende mannen meê.

(2) In 't Fransch Galoppe, een stedeken gelegen op den weg van Maestricht naer Aken.

(3) Van Heelu zegt geen woord van een tweeden scheidsman, graef Jan van Henegau, dien Butkens, I, bl. 303, er by noemt; maer deze laetste schryver schynt het compromissum van 1283 te verwarren met dat van het volgend jaer, en verloren te loopen in zyne tydrekening. Wy volgen die der Rymkronyk, waer de datums der oorkonden volkomen meê overeenstemmen. Zie Willems op Van Heelu, bl. 70, in de noten.

[p. 323]

na verwant zynde met⁽¹⁾ hertog Jan en bevriend met Reinout van Gelder, uit dezen hoofde zelf als geroepen scheen om een billyk oordeel te stryken. Het kostte byzonder veel moeite⁽²⁾ om het krygsvuer dat in de Brabanders gloeide gebluscht te krygen; doch hun meester stemde toe, en de legers scheidden zonder gevochten te hebben⁽³⁾.

Ja, maer de wapens hadden den tyd niet van te verroesten, want het bleek aenstonds dat de vlaemsche graef, naer gewoonte⁽⁴⁾, zyn eigen voordeel zocht⁽⁵⁾ met te bespreken dat, middelerwyl hy uitspraek deed, het slot van Limburg hem in handen geleverd wierde om het door vier zyner leen-

(1) Graef Wyt was Jans schoonvader. Zie hiervoren, bl. 275.

(2) De gelyktydige Van Heelu getuigt dit uitdrukkelyk.

(3) Dit gebeurde, zegt Willems te regt, bl. 68, in het najaer van 1283, en niet, als Van Spaan wil, in het voorjaer van 1284 of, als by Butkens staet, in July.

(4) Zie wat wy over de baetzucht van graef Wyt gezegd hebben in ons vierde Deel, bl. 451.

(5) Hy had veel geld geleend aen Reinout van Gelder, en werkte slechts om dat weêr te krygen. Zie Willems, in zyne Voorrede op Van Heelu, bl. xlvj.

[p. 324]

mannen bezet te houden⁽¹⁾. Daer wou de Gelderschman niet van hooren, zoo min, naer 't schynt, als de hertog van Brabant, weshalve er geen zoen getroffen werd, zelfs, mag men zeggen geen opregt bestand, dewyl kort daerna Koenraet Snabbe, de Seneschalk van Limburg, te vuer en te zweerd in het land van Daelhem viel, aldus de vyandlykheden met drift hernemende. Men liet hem er echter niet uitwoeden: in tegendeel, de kastelein van Daelhem, Renier van Visé, leidde zyn volk den plonderaer te gemoet naer den kant van Warsage⁽²⁾, en havende hem zoo geducht, dat Snabbe met veel anderen in 's vyands handen bleef. Hy werd vervoerd naer de burgt van Genappe⁽³⁾, en mogt daer op sta zyne schatten overtellen, om by later gelegenheid het noodige losgeld byeen te krygen.

Min gunstig voor den hertog liep het af in een

(1) Zie Van Heelu, bl. 71.

(2) Een dorp gelegen op eene myl afstands van Daelhem.

(3) De hertogen van Brabant hadden te Genappe een sterk kasteel, dat soms voor staetsgevangenis diende. Zie Butkens, I, bl. 89.

[p. 325]

gevecht naby Maestricht, alwaer, bykans aen de poort der stad, Walraven van Valkenberg een huis was komen neêrblaken, om de inwoonders te tergen. Deze vlogen werkelyk in de wapens, en trokken, onder het bevel van hunnen meijer heer Jan van Millen⁽¹⁾, den vyand tegen; maer al te roekeloos den stryd aengevangen hebbende, kregen zy ten laetste de nederlaeg, zoodanig ja dat hun opleider met een vry groot getal burgers krygsgevangen gemaekt en naer Valkenberg meêgenomen werden, om daer, even als de Limburgsche Seneschalk te Genappe, tot onderpand te dienen⁽²⁾.

Maestricht zelf bleef voor het oogenblik onaengeroerd, maer had thans meer dan ooit te vreezen; en dewyl er aen het behoud dier stad byzonder veel gelegen was, stelde hertog Jan daer eene sterke bezetting in. Hetzelfde deed hy te Aken⁽³⁾,

(1) Het dorp Millen ligt een paer mylen van Maestricht, naer Tongeren op.

(2) Zie Van Heelu, bl. 75.

(3) Aken werd nog altyd beschouwd als de hoofdstad van Lothryk, en de hertog van Brabant voerde er den titel van Groot-Voogd en Stedehouder der keizers of koningen, in welke hoedanigheid hy daer het hooggeregt hield, gezeten in den koninklyken regterstoel. Zie hiervoren, bl. 87, en de aenteek. 2. Zie mede Butkens, I, bl. 293.

[p. 326]

dat van geen minder belang was in dezen kryg; want zoo lang de hertog van die twee steunpunten meester bleef, had hy wederzyds eenen voet in de lenden van Limburg. De heer van Hoogstraten, Wennemaer van Gimmenich, voerde het bevel te Maestricht, van waer hy, in 't hart van den winter, Valkenberg overviel, en er wyd en zyd alles aen de verwoesting prys gaf. Vervolgens leidde hy zyne benden naer het slot van Rolduc, meenende dat te verrassen; maer hy vond er sterken tegenstand, en werd ongelukkiglyk na eenige dagen van beleg, door een pylschot tot der dood getroffen, waerdoor zyn volk, thans zonder hoofd zynde, uiteen liep⁽¹⁾.

Terwyl dit gebeurde, waren de Geldersche bondgenooten, op uitnoodiging van aertsbisschop Zegefried, te Neuss⁽²⁾ vergaderd. Daer besloten zy

(1) Zie Van Heelu, bl. 76.

(2) Neuss of Nuys, een stedeken niet verre van Dusseldorp, maer aen dezen kant van den Rhyn, stond op Keulsch grondgebied.

[p. 327]

met al hunne magt Maestricht aen te tasten, eensdeels om wraek te nemen van den laetsten inval der Brabanders in de bygelegen heerlykheid, en tevens om, door het veroveren dier stad, hertog Jan zyn gereedsten weg naer Limburg af te snyden. Zulks was inderdaed het beste dat zy doen konden; maer hun voornemen kwam Jan ter ooren, die aenstonds versche manschap zond naer de bedreigde stad, dit mael toevertrouwd aen Hendrik van Leuven, heer van Gaesbeke⁽¹⁾, en aen Arnout van Diest. Welhaest waren de bondgenooten te Valkenberg, en kwamen onder het geleide van heer Walraven de voorstad Wyck⁽²⁾ bestormen met eene buitengewoone razerny, doch welke niet te min voor den moed der Brabanders zwichten moest: zoodat de vyand, na veel volk verloren te hebben, onverrigter zake aftrok, met het hart vol van spyt en van wraekzucht⁽³⁾.

Het arme land van Daelhem, dat korten tyd te voren reeds zoo veel geleden had, moest hier de

(1) Zie hiervoren, bl. 210, aenteek. 2.

(2) Zie boven, bl. 307, aenteek. 1.

(3) Zie Van Heelu, bl. 78-79. Zie mede Butkens, bl. 303, vlg.

[p. 328]

verydelde pooging der bondgenooten nog eens misgelden. De heer van Valkenberg liep het af, zonder ergens beletsel te vinden, en spaerde er noch dorpen noch veldhutten. Zelfs, toen alles daer plat getreden of verbrand was, zette hy de Maes over en viel in de Brabantsche Kempen, alwaer hy onder anderen Lommel⁽¹⁾ in kolen legde, zonder mededoogen voor de ongelukkige boeren, die niet eens de reden wisten waerom zy uitgeschud en hunne schamele wooningen vernield werden.

Maer zoo ging het in de woeste middeleeuwen, en de Brabanders waren geen hair menschlievender dan hunne tegenstanders. Zy trokken naer Herve⁽²⁾, van waer de Geldersche bezetting insgelyks stroop- en plondertogten in het Daelhemsche ondernomen had, en maekten zich meester van het kasteel; doch niet te vrede met daer hunne woede op uitgewerkt te hebben, staken zy nog,

(1) Een dorp van hedendaegsch Limburg, niet ver van de hollandsche grenzen.

(2) Thans in het Luiksche, maer toen ter tyd een der aenzienlykste plaetsen van het hertogdom Limburg.

[p. 329]

barbaersch genoeg, heel de stad in brand, naest eene menigte van omliggende dorpen⁽¹⁾.

Met zulke oefeningen van wraek en wederwraek bragt men den winter door, vooral aen gene zyde der Maes. Aen de kanten van Aken hadden de Gelderschen geene mindere verwoesting gepleegd, en thans hielden zy de stad van alle kanten ingesloten, ten einde de burgery door den hongersnood te dwingen hare brabantsche bezetting met geweld uit te dryven. Dit opzet werd verydeld door Hendrik van Gaesbeke en andere baronnen, die uit Maestricht een overgroot konvooi van levensmiddelen, begeleid van twaelf honderd ruiters⁽²⁾, naer Aken voerden en in de stad kregen, tot spyt van de belegeraers onder wier oogen dit gebeurde. Deze hadden echter veel vrienden van binnen, onder anderen den Schoutet, die de burgers heimelyk opstookte tegen den hertog en zyne krygslieden, tot zoo verre dat een eedgespan zich bereid maekte om, op gestelden dag en uer, de Brabanders te overvallen en gelykelyk om te brengen. Daer lekte

(1) Zie Van Heelu, bl. 80, vlg.

(2) Butkens, bl. 304, doet daer nog zes duizend voetknechten by, waer echter Heelu niet van spreekt.

[p. 330]

niets van uit onder de bezetting; maer ziet, op het oogenblik dat de slagting aen moest vangen, werden de samenzweerders verbysterd door de kloeke daed van heer Leonys van Bautershem⁽¹⁾, die Tielman van Lenke, den voornaemsten opleider der eedgenooten, met zynen degen doorboorde, en diens bysnellenden schoonzoon met een tweeden steek insgelyks nedervelde. Op dit onverwacht toeval stoof de kwaedwillige menigte uiteen; de belhamels zelf, de Schoutet en anderen, zochten hun behoud in de vlugt of ruimden Aken by de eerste gelegenheid, en de brabantsche ridderschap hield de stad in 's hertogs gehoorzaemheid⁽²⁾.

Jan was trotsch op zyne baronnen, toen hem dit heldenfeit ter kennis kwam; maer hy had omtrent denzelfden tyd het verlies te betreuren van het slot van Kerpen⁽³⁾ onlangs door hem aengekocht⁽⁴⁾,

(1) Zie boven, bl. 268, aenteek. 1.

(2) Zie Van Heelu, bl. 85, vlgg. alsmede Butkens, bl. 304.

(3) Kerpen, in dien tyd eene stad, maekte met haer grondgebied eene heerlykheid uit, gelegen tusschen Keulen en Duren.

(4) Zie Butkens, bl. 302.

[p. 331]

en hetwelk thans door het krygsvolk van den keulschen kerkvoogd overweldigd zynde, tot den grond toe geslecht was geworden⁽¹⁾.

Allengskens naderde de zomer van 1284, en het was te voorzien dat aldra de worsteling in 't groot zou hernomen worden. Inderdaed, de Geldersche bondgenooten verzamelden eerlang hunne ruiterbenden, en trokken naer Aken om de stad te belegeren. Zoo hiet het ten minste; maer zy wilden eigentlyk den hertog van Brabant dwingen om met zyn krygsvolk in het open veld te verschynen, wetende dat zy veel sterker waren in getal, en derhalve de meeste kansen voor hen hadden. De brabantsche vorst liet zich niet pramen: neen; maer in tyds zyne fransche vrienden en bondgenooten herwaert geroepen hebbende⁽²⁾, leidde hy moedig zyne scharen te Tricht de Maes over, met het voornemen van de stad Aken te gaen ontzetten. Hy had

(1) Zie Van Heelu, bl. 89, en Butkens, bl. 304, alwaer deze byvoegt dat hertog Jan zyn kasteel sedert heropbouwen deed, en sterker maekte dan het te voren was.

(2) Wy hebben die hiervoren, bl. 313, aenteek. 1, doen kennen.

[p. 332]

daer echter geen moeite meê, dewyl de bondgenooten zelf hem reeds te gemoet kwamen aen de kanten van Gulpen, juist daer, waer het jaer te voren de beide legers op het punt hadden gestaen van handgemeen te worden; doch, even als toen, zag men iemand tusschen beide treden die het gevecht tegen hield. Dit mael was het Roel van Nyelle⁽¹⁾, die van wege koning Philip van Frankryk woorden van vrede kwam spreken, om de twee belang hebbende vorsten over te halen tot een vergelyk, en hun geschil door scheidsmannen te laten uitwyzen.

De fransche koning, uit enkel genegenheid voór zyn' zwager, wenschte dat diens twist met Reinout van Gelder mogt bygelegd worden. Philip zelf was in dit oogenblik gereedschap aen 't maken om het koningryk van Arragon te veroveren⁽²⁾: hy ver-

(1) In 't Fransch Raoul de Nesle, dezelfde konstabel van Frankryk die naderhand in den slag van Kortryk sneuvelde. Zie ons vierde Deel, bl. 502, aenteek. 2, en bl. 509, aenteek. 1.

(2) Zie daer de reden van by Butkens, bl. 305, of liever by Schmidt, Geschichte von Frankreich, I, bl. 636.

[p. 333]

zocht dan hertog Jan hem in die onderneming behulpzaem te wezen, en dus eerst een eind te stellen aen den kryg in zyn eigen land, hetwelk hy anders niet verlaten kon.

De koning van Engeland, Eduard I, scheen er geenen minderen prys aen te hechten dat het tot een' zoen kwame tusschen Gelder en Brabant, misschien ook uit voorliefde voor dit laetste land, alwaer zyne dochter, aen Jans oudsten zoon verloofd, eens later den titel van hertogin voeren moest. Wat hier van zy, Eduard zond den bisschop van Durham, vergezeld van twee engelsche ridders, met brieven aen hertog Jan, om dezen tot den vrede aen te manen⁽¹⁾.

Zulk eene dubbele tusschenkomst van twee gekroonde hoofden kon of mogt de Brabantsche vorst niet afwyzen. Daerby had hy, omtrent dien zelfden tyd, de droefheid van zyne gemalin te verliezen, Margreet van Vlaenderen, welke den 3 July 1284 overleed⁽²⁾. Dit alles deed zoo veel, dat hertog

(1) Eduards Credentialen, gedagteekend van den 20 Juny 1284, staen by Rymer, I, P. II, bl. 232. - Men vindt ze mede by Bondam, bl. 693.

(2) Butkens, I, bl. 305 en 332, stelt de dood van hertog Jans tweede vrouw op het jaer 1285, maer zulks kan niet zyn, als Ernst bewyst, bl. 435, aenteek. 2.

[p. 334]

Jan voor eerst toestemde in een' wapenstilstand, en vervolgens den 17 July brieven teekende, waerby hy zyne geschillen met Reinout onderwierp aen de uitspraek der graven van Vlaenderen en van Henegau⁽¹⁾. Van zynen kant gaf de Gelderschman, denzelfden dag, eene dergelyke verklaring⁽²⁾, en de scheidsmannen konden aenstonds hun werk beginnen, - of laet ik zeggen voltooijen; want meer dan hun zegel drukken op het beschreven perkament kunnen zy niet gedaen hebben, dewyl zy den naestvolgenden dag met hunne uitspraek reeds te voorschyn kwamen⁽³⁾. Jammer maer, die uitspraek was zoo partydig, dat hertog Jan er zich niet kon

(1) Zie de oorkonde by Bondam, bl. 694, of by Ernst, in zyn' Codex diplom. bl. 318. De beide graven waren getrouwd ieder met eene zuster van Hendrik IV van Luxemburg. Zie de stamtafel hiervoren, bl. 296.

(2) De brieven van graef Reinout staen nergens dan by Willems, in den Codex diplomaticus op Van Heelu, bl. 429-30.

(3) De uitspraek der beide graven, gedagteekend van den 18 July 1284, staet by Bondam, bl. 695, by Ernst, bl. 320, en min of meer verklaerd by Willems, bl. 430-31.

[p. 335]

aen onderwerpen. Inderdaed, de scheidsmannen wezen aen Reinout van Gelder het bezit van Limburg toe, zyn leven gedurende, zoo gelyk hy het in handen had op den sterfdag zyner vrouw, gezamentlyk met al de leenen welke van het hertogdom afhingen, en zonder dat iemand, geestelyk of wereldlyk, hem in die bezitting zou mogen stooren, belovende overigens de beide graven dat zy, noch hunne kinderen, eenige hulp zouden geven aen wie het ook zyn mogt, die tegen dit hun vonnis zou durven opkomen⁽¹⁾. Men ziet, zy spreken noch van de regten welke graef Adolf van Berg had op de Limburgsche erfenis, noch van de aenspraek die hertog Jan deed gelden krachtens zynen koop van Adolfs regten; zy zeggen zelfs niet wat er van Limburg worden zal na de dood van Reinout: kortom het werk van graef Wyt en zyn Henegauwschen nabuer was louter willekeur, geen regtmatig vergelyk tusschen de uiteenloopende eischen der twee mededingers.

Aen zulke beslissing kon derhalve hertog Jan

(1) Zie den inhoud der oorkonde voorgedragen by Ernst, IV, bl. 436.

[p. 336]

zich niet houden: het eenigste waer hy in toestemde was dat de zaek op nieuw onderzocht wierde door de koningen van Frankryk en van Engeland, dewyl deze er zich dan toch meê bemoeid hadden; en dat men in den tusschentyd wederzyds zich zou onthouden van vyandlykheden, mits ook de stad Aken in het bestand opgenomen en door de bondgenooten niet meer zou aengerand worden⁽¹⁾. Dit laetste besprek werd door brieven gewaerborgd⁽²⁾.

De legers, welke te Gulpen voor de tweede reis vechtensgereed hadden gestaen, scheidden wel op verzoek der fransche en engelsche middelaers, en keerden naer huis, doch zoo ontevreden, dat het minste genoeg bleek te zullen zyn om de twistende partyen op nieuw in het harnas te jagen⁽³⁾. Inderdaed het jaer was nog niet uit, of het krygsvolk

(1) Zie Ernst, bl. 438, vlgg. - Zie mede Van Heelu, bl. 95-96, alwaer hy opentlyk zegt dat de twee koningen in 's hertogs voordeel uitspraek deden, iets waer nogtans tot dus verre geene blyken van gevonden zyn.

(2) Zie de oorkonde by Ernst, VI, bl. 321.

(3) Reeds den 16 Augusty sloten Reinout van Gelder en Zegefried van Keulen een nieuw verbond tegen den hertog van Brabant. De oorkonde staet by Ernst, VI, bl. 324, en by Willems, bl. 431-32.

[p. 337]

van hertog Jan zat in Gelderland, en maekte het daer zoo grof, dat er benoorden Venloo tot zoo verre als het grondgebied van Reinout aen dien kant zich uitstrekte, bykans geen huis overeind bleef⁽¹⁾. Niet minder erg ging het in het Keulsche, waer de Brabanders vervolgens indrongen, en daer ook tusschen Friesheim en Blaestheim⁽²⁾ alles leeg plonderden of in brand staken⁽³⁾, om de vroegere verwoesting van Kerpen op den bisschop te wreken⁽⁴⁾.

Dit alles, gelyk men ziet, was niet geschikt dan om den twist over Limburg te vereeuwigen, en van dag tot dag heviger te maken. Nogtans moet er in den uitgang van 1284, of kort daerna, een nieuw bestand zyn gesloten geworden, of het oude vernieuwd, tusschen graef Reinout en hertog Jan van

(1) Zie Van Heelu, bl. 96.

(2) Twee dorpen aen de kanten van Kerpen en van Lechenich, wederzyds de Erft.

(3) Zie Van Heelu, bl. 97.

(4) Waerschynlyk was het woeden der Brabanders op Geldersch grondgebied ook niets anders dan wederwraek, wegens vyandlykheden op brabantschen bodem aen die kanten gepleegd door het volk van graef Reinout.

[p. 338]

Brabant⁽¹⁾; want het volgend jaer, tegen het einde van Meert⁽²⁾, vertrok onze vorst naer Parys, om met zyn' zwager koning Philip deel te nemen aen diens krygstogt ter verovering van het koningryk Arragon⁽³⁾. Het bewind van Brabant bleef toevertrouwd aen Wouter Berthout, heer van Mechelen, terwyl onderscheidene andere baronnen, als Godevaert van Aerschot, 's hertogs broeder, Hendrik van Gaesbeke, Willem van Hemricourt, Vrank van Wesemale, Raes van Gaveren en zelfs Geert van Luxemburg heer van Durbuy⁽⁴⁾, ieder met een aental ridders of onderhoorige leenmannen, den hertog vergezelden⁽⁵⁾.

Terwyl ginds in het Zuiden de vorst der Brabanders nieuwe lauweren aen 't plukken was, spookte het hier te lande, even zoo fel alsof er

(1) Zie hoe Ernst dat bewyst, IV, bl. 445, vlgg. - Zie mede Divaeus, Rer. Brab. bl. 126 van onder.

(2) Zie Ernst, bl. 445 en de aenteek. 1. - Zie mede Willems op Van Heelu, bl. 98, in de noten.

(3) Zie Van Heelu, bl. 99.

(4) Zie op welke voorwaerden de twee laetstgenoemden den brabantschen vorst volgden, in den Codex diplomaticus van Willems, bl. 434-36.

(5) Zie Butkens, bl. 305.

[p. 339]

nimmer van wapenschorsing gerept was geworden. De graef van Luxemburg schynt de eerste geweest te zyn die het bestand brak, met het slot van Fraipont⁽¹⁾ te overrompelen⁽²⁾. Hierover verontweerdigd, voer de heer van Hoogstraten en van Cuick⁽³⁾, een van 's hertogs trouwste bondgenooten, de Maes over om in het Geldersche te vrybuiten; maer graef Reinout, op zyne beurt, rukte volk byeen en trok naer Grave⁽⁴⁾, met het opzet van die stad in asch te leggen. Zulks gelukte hem

(1) Fraipont was en is een luiksch dorp, op de Vesdre gelegen, tusschen Chaud-Fontaine en Verviers. Waerschynlyk had de bisschop dat slot ingeruimd aen de Brabanders om hun daer eenen vasten voet te geven tegen het Limburgsche.

(2) Zie Van Heelu, bl. 99, en Butkens, bl. 305.

(3) Het graefschap van Cuick was toen ter tyd een leen dat onmiddelyk van het ryk gehouden werd; doch later werd het een leen van Brabant, en een achterteen van het ryk. Zie Butkens, I, bl. 396 en 506. - Zie mede hiervoren, bl. 115.

(4) De stad Grave, aen de Maes, was een allode der heeren van Cuick, welke haer sedert aen de hertogen van Brabant opdroegen, om ze van hen te leen te houden. Zie Butkens, bl. 395, en hiervoren, bl. 114, aenteek. 4.

[p. 340]

echter niet; want behalve dat Grave goed versterkt was, had de Ruwaert van Brabant den tyd om by te springen, en dwong den Gelderschman tot den aftogt, nadat hy reeds een' zyner voornaemste ridders, heer Tielman van Schinne⁽¹⁾ verloren had⁽²⁾.

De veldtogt van Arragon, in zyn geheel genomen, liep vry ongunstig af: koning Philip stierf er van de pest; vele brabantsche edellieden⁽³⁾ lieten mede hun gebeente aen gene zyde der Pyreneën, en ja hertog Jan zelf kwam er zoo ziek van weder, dat hy te Parys moest blyven liggen, en dat men zeer beducht was voor zyn leven⁽⁴⁾. Hy genas nogtans, en haestte zich om naer zyn land terug te keeren⁽⁵⁾, alwaer de kryg, gedu-

(1) Schinne is een dorp naby Sittart in Hollandsch Limburg.

(2) Zie Van Heelu, bl. 100, vlg. en Butkens, bl. 306.

(3) Zy worden opgenoemd by Van Heelu, bl. 104-105, alsmede by Butkens, loc. cit.

(4) Zie Van Heelu en Butkens, ter beroepen plaetsen.

(5) Hy moet weêrgekomen zyn omstreeks November; want men vindt by Mieris, I, bl. 463, eenen brief door hertog Jan uitgeveerdigd te Brussel den elfden dag dier maend.

[p. 341]

rende zyne afwezigheid, nauwelyks onderbroken was geweest, doch nu vooral met nieuwen drift stond voortgezet te worden.

De zoon van Koenraet Snabbe, die nog altyd te Genappe gevangen zat, geen middel wetende hoe anders zyn' vader los te krygen, trad met den hertog in geheime onderhandeling, en leverde hem de vier kasteelen welke aen zyn stamhuis toebehoorden⁽¹⁾, namelyk Lonzen⁽²⁾, Spremont⁽³⁾, Herve⁽⁴⁾ en Lybois⁽⁵⁾. Zulks was eene groote aenwinst voor de Brabanders, welke reeds dry

(1) Het zy als alloden, het zy als leenen van Limburg gehouden.

(2) Heden nog een dorp beoosten Henri-Chapelle. Koenraet Snabbe was heer van Lonzen.

(3) Spremont, met een aenzienlyk grondgebied bewesten Spa, was een der negen heerlykheden leenroerig van Limburg. Zie Ernst, I, bl. 30, 31.

(4) Het slot van Herve moet dus in 1285 herbouwd of ten minste hersteld zyn geworden. Zie Ernst, IV, bl. 448.

(5) Niet verre van Hoei, zegt Willems, in zyne aenteek. op Van Heelu, bl. 72; maer het dusgenaemde Huis van Lybois moet te midden in het Limburgsche gelegen hebben, als men opmaken kan uit hetgene Butkens er van zegt, bl. 308.

[p. 342]

andere sloten in handen hadden, Heinenburg⁽¹⁾, Ringelbergh⁽²⁾ en Withem⁽³⁾, zoo dat zy thans niet alleen in het hart van Limburg genesteld, maer zelfs meester waren van bykans al de sterkste punten.

Thans begon het er voor Reinout van Gelder erg uit te zien. Vergeefs zocht hy steun by graef Wyt van Vlaenderen, met diens dochter Margareet ten huwelyk te vragen⁽⁴⁾: het baette niet; hertog Jan wilde naer den raed zyns voormaligen schoonvaders niet meer luisteren⁽⁵⁾, te min, daer hy een nieuw verbond had aengegaen met graef Floris van Holland⁽⁶⁾, en op het punt stond van zich ook te verbinden met Dirk van Kleef⁽⁷⁾, zoodat hy voor-

(1) Of Heinsberg, beoosten Maseyck.

(2) Zie hiervoren, bl. 284, aenteek. 1.

(3) Niet ver van Gulpen of Galoppe.

(4) Zie ons vierde Deel, bl. 453, aenteek. 7. - Zie mede andere byzonderheden over dat huwelyk, by Ernst, IV, bl. 448-52.

(5) Zie Oudegherst, Annales de Flandre, II, bl. 233.

(6) Zie de oorkonde by Mieris, I, bl. 463.

(7) Graef Dirk van Kleef, aenvankelyk bondgenoot van Reinout, viel dezen af, en begon in 1286 of 87 met Brabant te heulen. Zie Butkens, bl. 310, en onderscheidene oorkonden daeromtrent, by Mieris, I, bl. 464-66, of met verbeterde datums, by Willems, bl. 446, vlgg.

[p. 343]

taen meer kans had dan ooit om zyne groote onderneming tot een goed eind te brengen. Heel het jaer 1286 verliep in vyandlykheden, grootendeels gepleegd op de Beneden-Maes, waer Gelderland en Cuick aen elkander paelden, en die wy, om kort te zyn, als van geringer belang wezende onaengeroerd laten⁽¹⁾. In den nazomer echter ging Reinout met zyne bondgenooten het slot van Lonzen belegeren, maer deed daer gedurende zes weken verloren arbeid, tot dat hertog Jan, met een talryk leger de Maes overgekomen zynde, het kasteel ontzette, want de Gelderschen hadden het hart niet om tegen hem de krygskans te wagen. Verre van daer, de aertsbisschop van Keulen week naer de burgt van Wassenberg, de graef van Vlaenderen betrok Namen⁽²⁾, Reinout zelf zocht zyne zekerheid in het kasteel van Neustadt by Sittart,

(1) Zie de feiten verhaeld by Van Heelu, bl. 108, vlgg. by Ernst, bl. 453, vlgg. en by Butkens, bl. 307-308.

(2) Namen behoorde toen ter tyd aen graef Wyt toe, zoowel als Vlaenderen. Zie ons vierde Deel, bl. 452.

[p. 344]

terwyl de graef van Luxemburg met zyn' broeder zich schuil stelden in het sterke Limburg, de hoofdstad van het hertogdom, alwaer de jonge gravin van Gelder zich op dat oogenblik ook bevond⁽¹⁾. Hertog Jan had derhalve niets te verrigten; doch willende nogtans zynen tyd besteden nam hy eenige sloten in, onder anderen dat van Sinnich⁽²⁾, dat van Reimersdale⁽³⁾, alsmede die van Woude⁽⁴⁾ en Wilhenru⁽⁵⁾, uit welke de Gel-

(1) Zie Van Heelu, bl. 123. - Ernst, bl. 457, en Butkens, bl. 308.

(2) Niet verre van Withem, zegt Willems, in zyne aenteekeningen op Van Heelu, bl. 124; maer de dry andere weet hy niet t' huis te wyzen, en Ernst, bl. 458, laet ze ook zonder nadere aenduiding. In het zevende Deel van zyn werk geeft hy, op 't eind, een ouden index geographicus, alwaer Sinneche voorkomt als gelegen in de huidige parochie van Teuven, benoorden Aubel, en daer moet men 't eigentlyk zoeken.

(3) Wat zuidelyker dan het voorgaende, en wel naby het hedendaegsche Hombourg, volgens den pasberoepen index.

(4) Vermoedelyk Weltene, eene kleine villa, zegt de index, in de parochie van Heerlen, beoosten Valkenberg.

(5) Waerschynlyk het huidige Wylré, bezuiden Heerlen.

[p. 345]

derschen gewoon waren het naburig land van Daelhem plat te loopen en te plonderen.

Daermeê gedaen hebbende, leidde de hertog zyn volk, met ontrolde banieren⁽¹⁾, tot onder de vesten van Limburg, alwaer hy links en regts huizen blaekte, om die van binnen te tergen en te honen. Deze konden het niet verduren, maer kwamen in menigte uit, en werden slaegs met de Brabanders op de boorden der Vesdre, zoo nogtans

(1) De banier was een vierkante lap, min of meer kostbaer bestikt of beschilderd met 's heeren wapen, en aen eenen stok vastgemaekt, rond welken het gerold bleef, tot dat men den voet zette op vyandlyken bodem: alsdan liet men de bannier fladderen, en het spel ging aen den gang.
De edele ridders, die het regt hadden van met hunne eigen banier in het veld te verschynen, hieten uit dien hoofde baenderheeren. Zy wisten hoe veel volk zy dienden meê te brengen. De enkele Basseliers of jonge edellieden, die door kloeke daden naer de ridderlyke weerdigheid streefden, mogten ten stryd gaen met een Ponjoen, in 't Fransch pennon, zynde eene langwerpige vaen, waer men enkel den steert af te snyden had om ze, wanneer de Basselier ridder werd, tot eene banier te maken. Van daer het fransche spreekwoord faire de pennon bannière.

[p. 346]

dat, na eene bloedige worsteling, by welke Arnout van Diest en Wouter Berthout sneuvelden, de Gelderschen het te kwaed krygende genoodzaekt werden terug achter hunne muren te trekken, van waer zy de voorstad moesten zien in brand steken, zonder daer beletsel te kunnen aen stellen, en bykans versmachtende van den almagtigen rook die naer binnen sloeg⁽¹⁾.

Hertog Jan, na deze schitterende krygsbedryven, keerde triomfantelyk naer huis om den winter door te brengen, welke echter niet zonder herhaelde vyandlykheden verliep, zoo verbitterd waren van wederzyde de gemoederen⁽²⁾. Men moest zich derhalve, voor het volgend jaer, aen grootere ondernemingen verwachten, des te meer daer de graef van Gulik met al de heeren van zyn stamhuis het Geldersch bondgenootschap verliet, om voortaen de party des hertogs te volgen⁽³⁾. Deze sloot daerenboven een nieuw verbond met den bisschop van Luik, die op zich nam Jan te helpen

(1) Zie Van Heelu, bl. 125; Ernst, bl. 458; Butkens, bl. 308.

(2) Zie Van Heelu, bl. 128, vlgg.

(3) Zie Ernst, bl. 468.

[p. 347]

en by te staen tegen wien het ook zyn mogt, by uitzondering van zyn' vader, graef Wyt van Vlaenderen en van zyne broeders⁽¹⁾. Hertog Jan bevond zich derhalve al beter en beter gerugsteund; maer nogtans, tegen alle waerschynlykheid in, werd er dat jaer 1287 weinig met de wapens verrigt. Was het misschien omdat keizer Rodolf er ten laetste tusschen kwam, en door brieven van den 9 Mei, tot den keulschen kerkvoogd gerigt⁽²⁾, aen de twistende vorsten beval alle vyandlykheden te staken, tot dat hy hun geschil zelf onderzocht hadde en volgens de geregtigheid uit mogt wyzen, gelyk hy beloofde te zullen doen vóór het einde van July? Wat daer van zy, zeker is het dat den 2^den dier zelfde maend hertog Jan en Floris van Holland met den Gelderschman en diens bondgenooten een bestand sloten dat duren moest tot half Septem-

(1) De oorkonden staen by Willems, bl. 449-51.

(2) Zie dat belangryk stuk by Willems, bl. 452. Men vindt het ook in den Codex diplom. van Ernst, bl. 335.
Zou men daer niet mogen uit besluiten dat de keizer hertog Jan met het limburgsch leen tot dan toe nog niet verleid had, en dat Adolf van Berg dat verlei niet vroeger had gevraegd? Zie boven, bl. 301, aenteek. 2.

[p. 348]

ber⁽¹⁾. Ja meer, wanneer die tyd verstreken was, hernieuwden zy nogmaels hun verdrag, en verlengden de wapenschorsing tot op den feestdag van Sinte Catharina, 25 November⁽²⁾, gevende aldus te kennen dat zy ditmael wederzyds genegen waren het pleit, hetwelk reeds zoo lang geduerd had, op eenen anderen voet te vervolgen, zonder verdere landverwoesting of bloedvergieting.

En het hadde waerlyk wel mogen zyn; want Limburg, na bykans vier jaren van onafgebroken kryg, geleek aen geen bewoond land meer. De dorpen lagen in asch, de akkers braek, de kasteelen in puinen; de stedelingen waren verjaegd, de boeren uitgeschud; de kloosters hadden alles ingeschoten wat zy bezaten, en bezweken onder hunne schulden⁽³⁾; de adel, van zynen kant, deelde

(1) De oorkonde staet by Willems, bl. 454, en by Ernst, VI, bl. 335-36.

(2) Zie Pontanus, Historiae Gelricae Lib. XIV, bl. 163.

(3) De abt van Rolduc, in eenen akt van verkooping van 1290, klaegt aen den bisschop van Luik dat zyn klooster veertien honderd marken zilvers op interest heeft moeten nemen, hetwelk, volgens de berekening van Ernst (bl. 476) heden eene somme zou uitmaken van iets boven de 76,055 livers tournois, of nagenoeg zoo veel francs. Men make zich, uit dit enkel bewys, een denkbeeld van de schade die heel het land van Limburg moet geleden hebben.

[p. 349]

in den algemeenen rouw: want behalve dat ieder huis de dood te betreuren had van eene menigte stamgenooten of aenverwanten, stond voor allen de armoede aen de deur, door het verlies van leenen en alloden, beurt om beurt de prooi geworden het zy van uitheemsche vrybuiters, het zy van inwendige plonderaers⁽¹⁾.

Groot en klein snakte dus naer vrede, naer verzoening tusschen de vorsten, als zynde dit het eenigste middel om aen zoo verregaende rampen een eind te zien gesteld worden.

(1) Van Heelu getuigt inderdaed dat de twee factiën van Schavendries en Mulrepas zoo veel kwaed aen Limburg deden, als de oorlog zelf. Zie de Kronyk, bl. 144.