Vaderlandsche historie. Deel 5

[p. 245]

Zevende hoofdstuk.

brabant onder hendrik iii. - ellendige staet des ryks. - dit verdeeld tusschen twee vreemdelingen. - hendriks dood. - afstand des oudsten erfgenaems ten voordeele van jan i. - deze erkend door rodolf van habsburg.

1248-1273.

Volgorde der keizers.

Frederik II,	† 1250.
Koenraet IV, laetste Hohenstaufer,	† 1254.
Willem van Holland,	† 1256.

Groote tusschenregering.

(Rykhart van Cornwall en Alfons X van Castielje.)

Rodolf van Habsburg, gekozen in 1273.

Frederik II was bezig met krygvoeren tegen de Welfen van Lombardyë, alwaer hy sedert lang Parma vruchteloos belegerde, terwyl zyn zoon Koenraet aen deze zyde der Alpen worstelde om

[p. 246]

zich in Germanië staende te houden, maer ook al zonder gunstigen uitslag. Aken nogtans hield het nog altyd met de Hohenstaufers, en dewyl in deze stad de onlangs gekozen koning moest gekroond worden⁽¹⁾, besloten Willems vrienden haer met geweld in te nemen.

Hertog Hendrik III had nauwelyks zyn' vader begraven, of hy trok met 's lands adel naer de keizerlyke vesting om zynen neef by te staen. De inwoonders verweerden zich dapperlyk gedurende bykans zes maenden; maer in 't eind, ziende dat zy van Koenraet geene hulp kregen, en reeds beginnende honger te lyden, gaven zy op het laetste van October 1248 de stad by verdrag over, en Willem werd er gekroond den 1^sten November. Deze godsdienstige plegtigheid moest veel bybrengen om zyne zaken in Duitschland voort te zetten, onder de wyze leiding des hertogs van Brabant, die aen den jongen koning tot raedsman gegeven werd⁽²⁾, te samen met bisschop Otto van Utrecht⁽³⁾. Wil-

(1) Zie boven, bl. 234, aenteek. 2.

(2) Dit getuigt De Dynter, II, bl. 192; maer hy geeft Hendrik III kwalyk op voor oom van koning Willem. - Zie mede Des Roches, II, bl. 136.

(3) Deze kerkvoogd was de tweede zoon van Floris IV graef van Holland, en derhalve de vaderlyke oom van koning Willem.

[p. 247]

lem maekte vooral groote vorderingen na de dood van zyn' tegenstander Frederik II, die den 4 December 1250 overleed. 't Is waer, Frederiks zoon nam aenstonds den titel van keizer aen, en haestte zich naer Italië om in bezit te komen van hetgeen de vader daer behouden had; maer terwyl hy aen gene zyde van 't gebergte de vyanden van zyn stamhuis bevocht, en ja eenig voordeel behaelde, viel hem heel het Noorden van Duitschland af, waer Willems heerschappy genoegzaem algemeen erkend werd. Zelfs de koning van Bohemen, de hertogen van Beijeren en Saksen, de markgraef van Brandenburg onderwierpen zich in 1252 aen Willem, doende hem hulde als aen hun wettig hoofd⁽¹⁾, waerdoor de vorst zoo veel moed kreeg, dat hy nog hetzelfde jaer eenen ryksdag te Frankfort beschreef. Daer verklaarde hy zyn' mededinger vervallen van het hertogdom van Zwaben, en deed uitroepen dat de vasallen der duitsche kroon, die binnen jaer en

(1) Zie Ernst, IV, bl. 242, aenteek. 3, en bl. 250, aenteek. 2. - Zie mede Meerman, Geschied. van graef Willem van Holland, Roomsch-Koning, II, bl. 58.

[p. 248]

dag hunne leenen uit zyne handen niet zouden verheven hebben, daerdoor zelf alles wat zy van het ryk hielden zouden verbeuren⁽¹⁾.

Hy mogt eerlang nog stouter spreken, toen Koenraet, op het oogenblik dat hy gereedschap maekte om naer Duitschland weêr te komen, den 21 Mei 1254 uit de wereld gerukt werd, in den ouderdom van 26 jaren. Van dan af, mag men zeggen, vond Willem van Holland nergens tegenspraek meer, en was hy meester in het ryk, voor zoo veel namelyk de ellendige staet der maetschappy alsdan toeliet.

Het is moeijelyk zich een denkbeeld te maken van de wanorde, welke uit de langdurige twisten tusschen de geestelyke en de wereldlyke magt voortgesproten was, vooral in Duitschland. Al de maetschappelyke banden waren er, ik zeg niet verslapt, maer verbroken; niemand gehoorzaemde aen het openbaer gezag; regt en wetten lagen geknakt; overal heerschte geweld en moedwil; nergens was veiligheid; de landen werden afgeloopen van struikroovers en moordenaers, de waters van

(1) Zie Meerman, bl. 84.

[p. 249]

zeeschuimers; de edellieden, de leenmannen, niet te vrede met de kroon te bestelen en zich, waer zy konden, een stuk der koninklyke domeinen aen te matigen, bouwden kasteelen op de hoogste strandrotsen van Rhyn en Elbe⁽¹⁾, van waer zy als verhongerde grypvogels op de voorbyvarenden nederstortten, om ze uit te schudden of hun ondragelyke tollen af te persen.

Alle koophandel was dus gestremd, alle maetschappelyke voortgang opgeschorst, en de steden, te voren reeds bloeijend, moesten vallen, dewyl het vorstelyk gezag haer niet beschermen kon, of zy moesten de een de ander ondersteunen, en bondgenootschappen aengaen om malkander te verdedigen tegen de velerlei vyanden der gemeene welvaert. Dit middel verkozen zy. In 1254 werden te Mainz de grondslagen gelegd van het dusgenaemd Rhynsch-Verbond, waer aenstonds meer dan zeven-

(1) Zoo bouwde, in 1246, de graef van Catzenellebogen het heden nog bestaend, doch gansch vervallen slot Rheinfels beneden St. Goar. De nabygelegen steden, die het meest van den edelen roover te lyden hadden, belegerden het eenige jaren later, maer vruchteloos. Zie Meerman, II, bl. 193.

[p. 250]

tig duitsche steden in traden, en dat door koning Willem bekrachtigd werd⁽¹⁾. De steden van het Noorden, Lubeck, Bremen, Hamburg, en die naby de Oostzee gelegen waren, als Rostock, Stralsund, Stettin, Dantzig, Königsberg en andere, volgden dat voorbeeld na⁽²⁾, zich verbindende om gezamenderhand de zeeroovery tegen te gaen en den handel voort te zetten. Uit dit laetste bondgenoot-

(1) Zie Meerman, bl. 194, vlgg. en de oorkonde by van Mieris, I, bl. 276, of by De Dynter, II, bl. 197. Het volgende jaer kreeg dat bondgenootschap zyn volle beslag, door de toetreding van nog andere steden en van onderscheiden vorsten, doch vooral door het opstellen zyner statuten, inzonderheid strekkende tot handhaving van den openbaren vrede, en tot inrigting van eene genoegzame krygsmagt om zich tegen alle vyanden te kunnen verweren, hoofdzakelyk om den Rhyn vry te houden. Hiervoor moesten de steden gelegen tusschen Basel en den uitloop der Moezel honderd, en die beneden de Moezel gelegen vyf honderd sterk getimmerde en wel bemande schepen in gereedheid hebben. Zie Meerman, bl. 262, vlgg.

(2) De eerste stap werd gezet door Hamburg en Lubeck die, in 1241, een byzonder handelsverdrag sloten. Maer de Duitsche Hanse kwam eerst later en allengskens tot stand. Zie Sartorius, Geschichte des Hanseatischen Bundes, I, bl. 61 en 379.

[p. 251]

schap ontstond met der tyd de Duitsche Hanse⁽¹⁾, zoo vermaerd geworden om hare zeemagt, en om de uitgebreide handels-betrekkingen welke zy met Brabant en Vlaenderen, vooral met Brugge aenknoopte⁽²⁾, werwaerts zy de koopwaren van het Noorden aenvoerde, om die te ruilen tegen de voortbrengsels van Oost en Zuiden⁽³⁾.

In de Nederlanden, alwaer de wanorde op verre na zoo groot niet was, gevoelden echter de steden even als de vorsten de noodwendigheid om, door onderlinge verdragen en verbindtenissen, zich te beschutten tegen vyandlyke aenvallen van buiten

(1) Het woord Hanse, van onzekeren oorsprong, beteekent gezelschap, bondgenootschap, by Kiliaen societas.

(2) Zie Warnkoenig, Hist. de la Flandre, I, bl. 199.

(3) Sedert de ontdekking van Amerika, of de dusgenaemde West-Indiën, die een nieuwen zeeweg opende voor den koophandel, is, na eenen bloei van bykans dry eeuwen, de handel der Duitsche Hanse noodwendig vervallen, en het verbond der steden allengskens los geraekt: zoodanig dat er met der tyd niets meer van overbleef dan zekere voorregten, genoten door Hamburg, Lubeck en Bremen, welke dry uit dien hoofde den naem van Hansesteden bewaerd hebben.

[p. 252]

of woelingen van binnen. Aldus sloot hertog Hendrik III, in 1248, een verbond met graef Willem van Vlaenderen⁽¹⁾, waerby deze op zich nam Brabant te helpen tegen alle vyanden, uitgezonderd alleen Vlaenderens leenheeren⁽²⁾. Zoo verbonden zich nog dat zelfde jaer onze hertog, de bisschop van Luik en de graven van Gelder en van Loon om elkander by te staen met hunne vasallen en al hunne magt tegen al wie een van hen zou durven aenranden⁽³⁾. De brabantsche steden, op hare beurt, zochten omtrent denzelfden tyd de inwendige rust te waerborgen, en de neringen harer burgeryen te beschermen, door onderlinge overeenkomsten, gelyk er in 1249 eene getroffen werd tusschen Brussel en Antwerpen, alsmede tusschen de eerste dier beide steden en Diest⁽⁴⁾.

(1) Versta Willem van Dampierre, oudste zoon van Margreet van Constantinopelen. Zie ons vierde Deel, bl. 405, en de aenteek. 6 aldaer.

(2) Namelyk de koning van Frankryk en de keizer. - Zie het bewys by Ernst, IV, bl. 236, aenteek. 1.

(3) Zie Butkens, bl. 253, en de oorkonde in zyne Preuves, bl. 91.

(4) De bewyzen staen by Henne en Wauters, Hist. de Brux. I, bl. 62.

[p. 253]

De herstelling van het keizerlyk oppergezag kon alleen den vrede en de openbare veiligheid doen herleven in deze landen, doch vooral in Duitschland, alwaer de onlusten het meeste kwaed gesticht hadden. Koning Willem zag dat wel genoeg in: ook beriep hy den duitschen adel, alsmede de afgezanten der voornaemste steden op eenen ryksdag, die te Worms gehouden werd in de maend October 1255. In deze vergadering sloeg men raed over de beste middelen om orde in de zaken des ryks te brengen, en om de wederspannige leenmannen, die hunne baet zochten in plondertogten en knevelary, tot hunnen pligt weêr te brengen en tot de gehoorzaemheid. Daer werd mede besloten dat de koning het aenstaende jaer naer Roomen reizen zou, om de keizerskroon uit de handen van paus Alexander IV⁽¹⁾ te ontvangen⁽²⁾, opdat hy aldus zyne volle magt en weerdigheid zou bezitten, en nog beter in staet wezen om de gewenschte orde in het ryk te herstellen.

(1) Deze Paus was in 1254 op Innocentius IV gevolgd.

(2) Alexanders voorganger had koning Willem daer reeds toe uitgenoodigd by brieven van het vorige jaer. De oorkonde staet by Mieris, I, bl. 291.

[p. 254]

Ongelukkiglyk moest Willem nimmer de keizerskroon dragen⁽¹⁾. Hy wilde, alvorens zich over de Alpen te verwyderen, eerst de Westfriezen⁽²⁾ temmen, die tot dan zyne heerschappy miskenden en versmaedden. Dat wrevelige volk, in zyn' overdreven vryheidszin, had sedert eeuwen de graven van Holland onophoudelyk bekommerd en, ofschoon meer dan eens overwonnen, telkens het hoofd weêr opgebeurd om halsstarrig in zyne ongehoorzaemheid voort te gaen. Koning Willem had zulks van het begin zyner regering ondervonden; want niet alleen was, in 1254, een eerste veldtogt tegen hen zonder goeden uitslag gebleven, maer een tweede, het jaer daerna te midden van den zomer ondernomen, was grootendeels mislukt, omdat 's ko-

(1) Ook voert Willem van Holland, in zyne diplomen, niet dan den titel van Roomsch-Koning. Wy hebben hem echter in onze geschiedenis van Vlaenderen den naem van Keizer gegeven, omdat daer gehandeld werd over de betrekkingen tusschen de graven van dat land en hun duitschen leenheer, die gewoonlyk in de hoedanigheid van Keizer voorkomt.

(2) De West-Friezen van dien tyd bewoonden een aenzienlyk gedeelte van het hedendaegsche Noord-Holland.

[p. 255]

nings leger tusschen de meiren en kreken, die het land doorsnyden, en over den moerassigen bodem niet diep genoeg had kunnen indringen om de landzaten door eene ernstige nederlaeg tot onderwerping te brengen. Hy had dan besloten er op nieuw in den winter heen te trekken, wanneer de wateren zouden bevrozen en de weeke gronden in vaste vloeren veranderd zyn, bekwaem dus om talryke drommen van krygslieden te dragen. De togt werd inderdaed ondernomen in January 1256, met des te meer hoop, daer de vorst sedert ruim veertien dagen begonnen was, en aenhield. Tot aen de kanten van Medemblik⁽¹⁾ voortgerukt zynde, verdeelde de koning zyne magt in tweëen, gevende het eene deel te bestieren aen den heer van Brederode, en stellende zich zelven aen het hoofd van 't andere. Jammer maer, de vorst was al te driftig, al te gejaegd om zyne wederspannige onderdanen op het lyf te vallen; want in stede van den bodem door anderen te doen beproeven, reed hy zelf vooruit,

(1) Aen de Zuider-Zee, maer die in de twaelfde eeuw daer ter plaetse ongelyk smaller was dan hedendaegs. Zie de kaert van Acker Stratingh, Aloude staat... des Vaderlands, op het einde des eersten Deels.

[p. 256]

zwaer geharnast en zittende op een strydpeerd dat zelf met stalen deksels overladen was: toen op eens het ys van Berkmeir⁽¹⁾ onder des ruiters voeten brak, zyn klepper tot aen den buik in den modder zonk, en de Koning, terwyl hy moeite deed om los te geraken, door de Friezen, welke uit eene hinderlaeg toeschoten, dood geslagen werd, eer hy den tyd had om zich te doen erkennen, of hulp van de zynen te krygen⁽²⁾.

Zoo sneuvelde, den 28 January 1256, koning Willem, in den bloei zyner jaren, tot groot leed van geheel Holland, doch vooral tot ramp van het duitsche ryk, dat van zyne wysheid en kloeken moed alles had mogen verhopen, en nu op het onvoorzienst in de uiterste ellende gestort werd; want voortaen was er aen geen herstel van orde of gezag te denken. De troon stond ledig, de kroon lag op den grond, en men vond niemand wien men ze aen kon bieden. De laetste Hohenstaufer, Koenraets zoon en naemgenoot⁽³⁾, was een vierjarig

(1) Een toenmalige plas, thans geheel of gedeeltelyk in de Zuider-Zee verzwolgen.

(2) Zie Meerman, II, bl. 285, vlgg.

(3) Koenraet V, doch meer gekend onder den naem van Conradino, dien de Italianen hem gaven.

[p. 257]

kind⁽¹⁾, gansch onbekwaem in zulke nare omstandigheden⁽²⁾: en behalve de koning van Bohemen, die zich weigerig toonde, had niet één der ryksvorsten geld of magt genoeg om den wankelen troon van Duitschland te beklimmen, met eenig vooruitzigt van hem zynen vroegeren luister weêr te geven.

Wat de verwarring nog grooter maekte, was, dat de aertsbisschop van Mainz die, als deken of voorzitter van het kies-kollegie, de keurvorsten samen moest roepen, in dat oogenblik gevangen zat⁽³⁾, en derhalve niets verrigten kon. Hy werd dan vervangen door den keulschen kerkvoogd,

(1) Geboren den 25 Meert 1252.

(2) De ongelukkige Conradino, in 1262 uit het hertogdom van Zwaben gestooten, beproefde sedert in bezit te komen van het koningryk Sicielje, dat door Karel van Anjou overweldigd was, maer viel, na met de hulp der Gibelienen eenig voordeel behaeld te hebben, in de handen van zyn' mededinger, die hem den 29 October 1268 te Napels het hoofd deed afslaen.

(3) De kerkvoogd had de wapens opgevat in het voordeel van twee Brunswycksche leenmannen, door hunnen hertog belegerd; maer hy was in het veld verrast geworden en naer Brunswyck gevoerd, alwaer hy een jaer in de gevangenis doorbragt.

[p. 258]

Koenraet van Hostade die, wetende dat geen der duitsche vorsten in staet was om de kroon te aenveerden, het besluit nam van ze te verkoopen aen eenen vreemdeling, aen Rykhart graef van Cornwall, Hendrik III van Engelands eigen broeder, en des laetsten keizer Frederiks zwager⁽¹⁾. Hy maekte met hem akkoord, stellende wat de kooper aen iederen keurvorst betalen zou; en koos hem vervolgens den 13 January 1257 te Frankfort tot Roomsch-koning, gezamentlyk met den paltzgraef van den Rhyn en den koning van Bohemen. Geeraert van Mainz had zyne stem uit Brunswyck gezonden⁽²⁾. Maer wat deden de andere keurvorsten? Die van Trier, gebelgd omdat zyn keulsche medeambtenaer voor hem minder gevraegd had, en daerenboven opgestookt door den koning van Frankryk, belegde op zyne beurt eene andere kiesvergadering, en samenspannende met den hertog van

(1) Frederik II was in derde huwelyk getrouwd geweest met Isabelle van Engeland, dochter van koning Jan, en Rykharts zuster.

(2) Kort daerna betaelde Rykhart, uit dankbaerheid, het losgeld van den aertsbisschop, en stelde hem aldus op vrye voeten.

[p. 259]

Saksen en den markgraef van Brandenburg, kozen deze dry, den 1 April, koning Alfons X van Castielje, bygenaemd den Sterrekyker⁽¹⁾, tot hoofd van het duitsche ryk.

Zoo was dan dat ryk op nieuw verdeeld, dit mael zelfs tusschen twee vreemdelingen, die niet dan te worstelen hadden voor de oppermagt, om het luttel welvaert dat er in Duitschland nog over mogt blyven, onherstelbaer te vernielen. - Gelukkiglyk had Alfons X in zyn eigen land de handen zoo vol met de Mooren, welke nog gedeeltelyk van Spanje meester waren, dat hem tyd en lust ontbraken om over de Pyreneën te komen en zyn' mededinger in den weg te loopen. Hy beproefde dit wel door brieven, stellende by voorbeeld onzen hertog Hendrik III⁽²⁾ aen tot Vicaris des ryks⁽³⁾ tusschen Bra-

(1) Alfons X van Castielje was van zyn moeders kant de kleinzoon van wylen keizer Philip van Zwaben.

(2) Hendrik III en Alfons X waren gezusters kinderen.

(3) De gewoone Vicarii des ryks, by het openstaen van den troon, waren de hertog van Saksen en de paltzgraef van den Rhyn. Maer de Keizers of Roomsch-Koningen, wanneer zy buiten Duitschland gingen, hadden de gewoonte eenen of meer stedehouders te noemen voor den tyd hunner afwezigheid. En zelfs in buitengewoone gevallen stelden zy eenen Vicarius aen over byzondere deelen des ryks, waer het noodig was klem aen de regering te geven. Zie Du Cange, VI, col. 1556-57.

[p. 260]

bant en den Rhyn⁽¹⁾, en zendende hem geld in overvloed om aenhangers onder de leenmannen te winnen en den Engelschman tegen te werken⁽²⁾. Maer zulks kon weinig afdoen, noch belette dat Rykhart op O.-H. Hemelvaert te Aken gekroond werd; want deze ook had schatten van geld meêgebragt om vrienden te koopen, - en hertog Hendrik hield van geen twisten of van het bloed zyner onderdanen voor vreemde belangen op te offeren.

Hendrik gaf daer, hetzelfde jaer 1258, een bewys van, toen de voogd des jongen graefs van Holland Floris V⁽³⁾, te Antwerpen op een steekspel by ongeluk gekwetst, aen zyne wond gestorven was, en hy, met Adelheid, Floris moei, tot de voogdy geroepen werd. De hertog nam dien last aen; maer ziende dat het getwist en de yverzucht van 's lands

(1) Butkens, in zyne Preuves, bl. 95, en De Dynter, II, bl. 417, geven het diploom, maer met valsche datums.

(2) Zie de oorkonde by Butkens, loc. cit.

(3) Floris V, eenige zoon van den Roomsch-Koning Willem, was geboren in 't begin van 1254.

[p. 261]

edellieden hem in moeijelykheden zouden verwikkeld hebben waer hy wilde buiten blyven, gaf hy wysselyk zyn ontslag⁽¹⁾.

Het is niet nogtans dat Brabants vorst, wanneer het zyn regt of zyne pligten gold, zich ontzag van handen uit de mouw te steken: neen, hy wist waer zyn zweerd hing, en toonde dit meer dan eens in zyne hoedanigheid van Groot-voogd van Sint Truijen, welks burgery hy moedig beschermde tegen de onbillyke eischen des luikschen kerkvoogds⁽²⁾. Hy was zelfs zoo hoog in zyn wapens, dat het hem als beneden zyne weerdigheid scheen te moeten manschap doen aen den hertog van Limburg voor het gedeelte van Daelhem, dat een Limburgsch leen was⁽³⁾: ook kocht hy, na er veel voeten voor verzet te hebben, in 1258 dat leenregt af van hertog Walraven IV, voor eene som van zes honderd keulsche marken, waermede hy het graefschap in vollen eigendom kreeg, zonder daer aen iemand

(1) Zie Butkens, bl. 264, en Des Roches, Epitome, enz. II, bl. 147.

(2) Zie Butkens, bl. 259 en 261. - Zie mede Des Roches, II, bl. 144.

(3) Zie boven, bl. 217, aenteek. 1.

[p. 262]

ter wereld nog iets voor verschuldigd te blyven⁽¹⁾.

In 1260 bereidde zich hertog Hendrik tot eenen togt naer het heilig Land, maer zyne reis werd verhinderd door eene ziekte die haestig toenam, en aldra zoo groot gevaer meêbragt, dat de vorst aen iets anders denken moest, namelyk om schikkingen van uitersten wil te maken. Hierin volgde hy het schoon voorbeeld van zynen vader, door een testament nagenoeg in denzelfden zin begrepen, maer nog gunstiger bepalingen voor de onderdanen inhoudende⁽²⁾.

Dit stuk is gedagteekend van den 26 February 1261, en de hertog stierf den laetsten dag derzelfde maend. Hy werd begraven in de kerk der Predikheeren te Leuven, wier klooster hy vier jaer vroeger gesticht had⁽³⁾.

(1) Zie Butkens, bl. 263, en de oorkonden in zyne Preuves, bl. 96, 97.

(2) Zie het testament van Hendrik III by Butkens, bl. 265, en de oorkonde in zyne Preuves, bl. 99. - Zie mede Des Roches, bl. 149, en hiervoren, bl. 241.

(3) Zie den giftbrief by Miraeus, I, bl. 426, en De Ram, sur les Sépultures des ducs de Brab. à Louvain, bl. 19.

[p. 263]

Het was jammer dat Hendrik niet tevens gedacht had om zyne opvolging te regelen, alsmede om voor de voogdy zyner kinderen te zorgen; want beide die belangen verwekten veel onrust in het land, en dreigden uit te leiden op burgerkryg. De verstorven hertog liet dry zonen na, Hendrik, Jan en Godevaert, allen nog onmondig⁽¹⁾, en eene dochter met name Maria. Deze vonden, 't is waer, de gereedste bescherming in hunne moeder Adelheid van Burgondië⁽²⁾, die eene uitstekende vrouw moet geweest zyn; maer dewyl de voogdy als van zelf gepaerd ging met het bestier des lands gedurende de minderjarigheid van den oudsten erfgenaem, maekte zy de heerschzucht en den nayver gaende onder de naestbestaenden van het huis van Brabant. De landgraef van Hessen, als halve broeder des overledenen hertogs⁽³⁾, bood zich den

(1) Jan was in zyn tiende jaer, geboren zynde anno 1251. De jaren zyner broeders worden door de geschiedschryvers niet aengeduid; maer De Dynter zegt dat de oudste nog zoo klein was, dat hy, even min als de twee andere, wapens dragen kon.

(2) Hertog Hendriks gemalin was de dochter van Huig IV, hertog van Burgondië.

(3) Zie boven, bl. 216 en 228.

[p. 264]

eerste aen, doch werd zonder veel moeite afgewezen. Adelheid had er meer met Hendrik van Leuven, heer van Gaesbeke die, zwaerdmaeg der kinderen zynde⁽¹⁾, daerenboven land en banier in Brabant hebbende, en vooral de openbare achting genietende, zich feitelyk in de regering drong, tot groot mishagen niet alleen van de hertogin weduwe, maer naer 't schynt van vele anderen; want Adelheid, door de baronnen aengemoedigd, riep graef Otto van Gelder met diens broeder den bisschop van Luik, beide door hunne moeder na verwant aen de weezen⁽²⁾, tot onderstand, en bragt het zoo ver, dat zy Hendrik van Gaesbeke het land deed ruimen⁽³⁾.

Maer in de handen van Otto, die toch eenigzins vreemd aen Brabant en dikwyls afwezig was, kon het bestier niet blyven, zoo min als in die des luikschen kerkvoogds. Ook zocht weldra de herto-

(1) Zie hiervoren, bl. 210, aenteek. 2, en Butkens, bl. 610.

(2) Zy waren zonen van Geeraert IV graef van Gelder, en van Margriet, dochter van Hendrik I. Zie de Stamtafel op het einde van dit boekdeel.

(3) Zie Butkens, bl. 279.

[p. 265]

gin zich van hen beleefdelyk te ontmaken, en kwam ten laetste met 's lands edellieden overeen dat zy de voogdy harer kinderen alsook 't bewind des hertogdoms waer zou nemen, gezamentlyk met heer Godevaert van Perweys⁽¹⁾ en Wouter Berthout van Mechelen. Deze keus werd dan ook algemeen bygestemd, als zynde hiermeê de belangen der vorsten en der onderdanen even wel gewaerborgd.

Adelheid van Burgondië had dus de eerste moeijelykheid gelukkig overwonnen; doch eene tweede kwam achterna, en was ja veel ernstiger van aert. Haer oudste zoon gaf weinig blyken van schranderheid, en scheen nimmer bekwaem te zullen worden om de teugels te houden van eenen aenzienlyken Staet. Zyn broeder Jan, in tegendeel, een ryzige jongeling, vol van vuer, van moed en van vernuft, toonde reeds dat hy met der tyd aen het hoofd der brabantsche ridderschap zou kunnen in het perk treden, en den roem van zyn stamhuis, ik zeg niet handhaven, maer verheffen, ja ten top

(1) Deze Godevaert was van hertogelyke afkomst, zynde de kleinzoon van Willem, uit het tweede huwelyk van hertog Godevaert III voortgesproten. Zie boven, bl. 107, aenteek. 2. Zie mede Butkens, bl. 634.

[p. 266]

voeren. Geen wonder dus dat de moeder hem liever zag, of ten minste dat zy van toen af den wensch koesterde om de opvolgingsorde te onderbreken, en haer tweeden zoon in Hendriks plaets te stellen. Die wensch was allenzins wettig, zoodanig dat de beide medevoogden de hertogin in de hand werkten om haer voornemen tot stand te brengen. Doch, gelyk het gaet in zulke hooge staetsbelangen, de gevoelens van adel en burgeryen liepen uiteen: velen, het zy uit beginselen van geregtigheid, het zy uit vrees voor de gevolgen - twist tusschen de broeders, onlusten in het land -, waren er tegen dat Hendrik onterfd wierde, die dan toch, zeiden zy, bejaerd geworden zynde, met behulp van wyze raedslieden het roer van den Staet wel zou kunnen bestieren.

Van dat gedacht was Leuven, de hoofdstad van Brabant, niet zoo zeer misschien door eigen overtuiging dan wel opgestookt door den naburigen heer van Wesemale, die 't niet verkroppen kon dat de voogdy zyner klein-neven⁽¹⁾, aen een' Bert-

(1) Arnout van Wesemale was inderdaed de oudoom van Adelheids kinderen, getrouwd geweest zynde met eene dochter van hertog Hendrik I. Zie de Stamtafel.

[p. 267]

hout toevertrouwd, en hy, erfmaerschalk van Brabant, voorbygezien werd, als een onweerdige. Hoe 't zy, heel de stad raekte welhaest in rep en roer: de burgers liepen verdeeld in twee vyandlyke partyen, de Blanckaerts en de Colvers⁽¹⁾, waervan de eersten het met de hertogin hielden, de anderen Hendriks regten waenden voor te staen. Na meer dan een jaer woelens, waer veelal bloed gestort, lichamen verminkt, ja levens by ingeschoten werden, kwamen in 1264 de Blanckaerts boven, en joegen hunne tegenstanders de stad uit, terwyl de heer van Wesemale, die voor den aendryver der Colvers genoegzaem bekend was, van hooger hand vermaend werd om aen zyn oproerig gedrag een eind te stellen. Hy zou dat mogelyk gedaen hebben, ware niet dit zelfde jaer Godevaert van Perweys uit de wereld gescheiden, en Hendrik van

(1) Zy hadden haren naem Van Wouter Blanckaert en Geert De Colvere, beide ridders, behoorende tot het adelyk Geslacht van Uten-Lieminghen. Zie Divaeus, Res Lovanienses, bl. 23 en 30. - Van de Leuvensche zeven Geslachten zal later spraek zyn.

[p. 268]

Bautershem, een aenverwant van Wouter Berthout⁽¹⁾, in zyne plaets gesteld als medevoogd der kinderen van Brabant⁽²⁾; maer nu was er aen Wesemaels woede geen houden meer. Hy zet zich opentlyk aen het hoofd der Colvers, maekt zich meester van de stad, verdryft met geweld de Blanckaerts, sluit zelfs de poorten voor de hertogin en haren zoon Jan, en stelt Geert de Colvere aen tot burgemeester. Het is nog niet al. Vuer en vlam als hy was tegen Berthout, op wien hy al de schuld wierp van zyne ter-zyde-stelling, leidde hy, in 't begin van 1266 de Leuvenaers met stille trommel naer Mechelen, om daer zynen wrok te gaen uitwerken op de inwoonders, alsof die verantwoordelyk waren voor hetgeen hun Dynast aen het hof van Brabant verrigtte. Zulke onderneming was dus al te onregtveerdig om niet kwalyk uit te vallen. Inderdaed, Wouter Berthout had er in tyds lucht van gekregen; maer verre van zyne stad te laten

(1) Divaeus zegt (Annal. Op. Lov. bl. 10) dat de heer van Bautershem insgelyks vermaegschapt was met het huis van Brabant; maer hy is mis. Zie Butkens, II, bl. 208.

(2) Zie Butkens ter beroepen plaets.

[p. 269]

verrassen, kwam hy zelf aen de spits der Mechelsche en Brusselsche burgery die van Leuven te gemoet, en viel hun zoo driest op het lyf, dat zy, met een merkelyk verlies van manschap, tot Thieldonck toe terug geslagen werden⁽¹⁾, en ja twee neven van hunnen opleider⁽²⁾ in de handen der overwinnaers lieten⁽³⁾.

Hiermede was de heer van Wesemale een beetje getemd, en de Leuvenaers ook, zoodanig dat zy het jaer daerna reden verstonden, toen de hertogin hun een bezoek deed om uitleg te geven van hare loffelyke inzigten. Dit mael stemden zy zelfs in alles wat gedaen was, of voorgeslagen werd, bereidwillig toe, ingenomen, naer 't schynt, door het gunstig voorkomen van den jongen vorst die de moeder vergezelde. Ook werd er eerlang eene plegtige verzoening getroffen, door de voornaemste steden gewaerborgd⁽⁴⁾, en zoo was de rust in

(1) De groote baen van Leuven naer Mechelen liep toen ter tyd over Thieldonck.

(2) Wouter de Colvere, en Ridder Geeraert uit het geslacht der Van den Steenen. Zie Divaeus, Res Lov. bl. 71.

(3) Zie Divaeus, Annal. enz. bl. 10.

(4) De oorkonde is door Willems gegeven, in zyn' Codex diplomaticus op de Rymkronyk van Jan van Heelu, bl. 393.

[p. 270]

het volkryk Leuven weêr gelukkiglyk hersteld⁽¹⁾.

Zy werd het aldra in geheel het land door den plegtigen afstand dien Hendrik deed ten voordeele van zynen jongeren broeder. In eene vergadering gehouden te Cortenberg⁽²⁾, tusschen Leuven en Brussel, den 14 Mei 1267⁽³⁾, in het bywezen der voornaemste abten, edellieden en steden, door hare wethouders vertegenwoordigd⁽⁴⁾, droeg Adel-

(1) Zie Butkens, bl. 282.

(2) Namelyk in de groote zael der Benedictyner Vrouwen-abtdy, aldaer gesticht in de elfde eeuw. Zie Miraeus, I, bl. 447, in de noten.

(3) In die zelfde vergadering werd de pasgemelde verzoening van Leuven gesloten en geteekend.

(4) Sommige schryvers, van deze byeenkomst te Cortenberg sprekende, noemen haer eene vergadering der Staten van Brabant. De waerheid is dat de elementen, waer naderhand die Staten uit bestonden, adel, geestelykheid en burgery, aldaer vereenigd voorkomen. Maer de eigentlyk gezegde Staten van Brabant zyn van lateren dag, gelyk wy op zyne plaets zeggen zullen. Zie voorloopig de aenteekening van Willems op bl. 24 der reeds beroepen Rymkronyk.

[p. 271]

heids oudste zoon⁽¹⁾, met vryen wil en uit eigen beweging⁽²⁾, al zyne erfelyke regten op het hertogdom van Brabant en wat daer toe behoorde, over aen zyn volgenden broeder Jan, zwerende op het heilig Evangelie dat hy nimmer op deze overdragt weêr zou komen, ontslaende al de onderdanen en edelen van hunne trouw en manschap aen hem beloofd, en bevelende dat zy Jan voortaen erkennen zouden voor hertog van Brabant, alsmede hem in die hoedanigheid hulde en dienst bewyzen. Van dezen afstand en overdragt werden vervolgens openbare brieven opgesteld door den bisschop van Kameryk, onder de getuigenis van eene menigte edellieden⁽³⁾.

Aldus was dan de groote moeijelykheid wegens de hertogelyke opvolging in Brabant beslist; maer de zaek had haer volle beslag niet, zoo lang de keizer, als leenheer van Brabant, er zyne toestem-

(1) De Dynter, II, bl. 419, getuigt dat Hendrik toen meerderjarig geworden was.

(2) Liberè et spontaneè, zegt het charter.

(3) De oorkonde staet by Butkens, Preuves, bl. 101, alsmede by Miraeus, I, bl. 433, en by De Dynter, II, bl. 422.

[p. 272]

ming niet aen gegeven had. Daer werd dan ook haestig voor gezorgd. Een brabantsch gezantschap vertrok naer Stratford by Londen (alwaer de Roomsch-Koning zich ophield) om het verrigte te Cortenberg door het hoofd des ryks bevestigd te krygen. Dit ging zoo goed als van zelf. Rykhart, bly genoeg dat men zyn gezag van zoo verre erkennen kwam, gaf last aen bisschop Nicolaes van Kameryk, bekleed met het ambt van kanselier, om, in zynen naem en by voorraed, de gedane overdragt te bekrachtigen, de gewoone hulde van Jan te ontvangen, en hem het verlei te geven van alles wat in Brabant leenroerig was van het ryk⁽¹⁾.

Wy zeggen, by voorraed; want het was in Rykharts lastbrief besproken dat, wanneer hy zelf naer deze landen zou komen, de Brabantsche leenman

(1) De oorkonde staet by Butkens, Preuves, bl. 102, en by Miraeus, I, bl. 433; maer vollediger nog by De Dynter, II, bl. 420. Het diploom is gedagteekend van den 3 Juny 1267. - Wat eigentlyk de brabantsche vorsten van het ryk te leen hielden, zal later gezegd worden.
De verleibrieven des bisschops van Kameryk volgen by De Dynter, bl. 423, maer zy dragen er een valsch datum.

[p. 273]

zyne hulde in 's konings eigen handen vernieuwen zou. Dit geschiedde dan ook den 16 Augusty 1268, alswanneer de Engelschman, na eene lange afwezigheid Duitschland op nieuw bezoekende, eenigen tyd zyn verblyf hield te Kameryk, alwaer hy Adelheids zoon tot den eed van trouw en manschap ontving, en hem vervolgens het plegtig verlei gaf, uitdrukkelyk bevelende dat Jan voortaen als ryksvorst en wettige hertog van Brabant door allen erkend wierde⁽¹⁾.

Aldra van Kameryk weêrgekeerd, deed hertog Jan zyn blyde intrede eerst vooral, gelyk de gewoonte meêbragt, te Leuven, alwaer hy den eed van getrouwigheid afnam, en op zyne beurt de voorregten der burgery bezwoer⁽²⁾. Daer verzoende hy

(1) De koninklyke verleibrief staet by De Dynter, II, bl. 424, alsmede in den Codex diplom. van Willems, bl. 394. Butkens en Miraeus hebben dien niet gekend: zy geven slechts het koninklyk diploom, den 20 September uitgevaerdigd, tot bevestiging van den lyftogt of het douaire aen de hertogin weduwe door wylen Hendrik III vergund. Zie Butkens, Preuves, bl. 102, en Miraeus, I, bl. 434.

(2) Zie Butkens, bl. 282. De oorkonde in de Brabantsche Yeesten, I, bl. 664.

[p. 274]

zich ook met Arnout van Wesemale⁽¹⁾, ontvangende diens hulde, en vervolgens die van al de andere leenmannen; want allen stemden nu met geestdrift toe aen hetgeen vroeger zoo veel tegenspraek had geleden. Des hertogs oudere broeder Hendrik vertrok met zyn' grootvader Huig van Burgondië, om te Dijon⁽²⁾ het kloosterlyk leven te omhelzen in de abtdy van Sint Stephanus, alwaer hy het jaer daerna zyne plegtige belofte deed⁽³⁾. Wat den jongsten broeder, Godevaert van Brabant raekt, hertog Jan gaf hem voor zyn erfdeel of appanagie een jaerlyksch inkomen van dry duizend pond, daervoor aenwyzende de stad van Aerschot met een aental dorpen, landen, weiden en bosschen, van welke Godevaert de vruchten naest alle heerlyke regten genieten moest⁽⁴⁾, mits het geheel te leen te houden van zynen broeder en diens opvolgers in het hertogdom⁽⁵⁾.

(1) Zie de Kronyk van Van Heelu, bl. 27.

(2) De hoofdstad van Burgondië en de gewoone verblyfplaets der hertogen.

(3) Het bewys staet by Miraeus, I, bl. 436.

(4) Ook voerde Godevaert, onder andere titels, dien van graef of heer van Aerschot. Zie Butkens, bl. 574.

(5) De oorkonde staet by Butkens, in zyne Preuves, bl. 205. Op de volgende bladzyde geeft hy den oorspronkelyken brief, waerby Godevaert verklaert voldaen te wezen, en alle andere regten te verzaken.
Deze Godevaert van Brabant woonde met zyn eenigen zoon, in 1302, den slag van Kortryk by, waer zy alle twee het leven verloren, zoodat deze zytak van den brabantschen stam alleen door dochters in andere huizen voortleefde. Zie daeromtrent Butkens, bl. 576, vlgg.

[p. 275]

Thans was des vorsten eerste zorg om door den echt zyn eigen stamhuis te ondersteunen. De gemalin, van in 's vaders tyd aen Jans ouderen broeder bestemd, werd nu de zyne, Margareet namelyk, de dochter van den heiligen koning Lodewyk van Frankryk, met wie hy in 1269 het huwelyk aenging, maer eilaes! niet lang gelukkig was; want de edele vrouw bezweek in haren eersten arbeid, nemende hare spruit meê naer den hemel. In 1273 hertrouwde Jan met eene andere Margareet, dit mael de dochter van graef Wyt van Vlaenderen⁽¹⁾, welk huwelyk even spoedig gezegend werd en langer duerde. Nauwelyks echter waren de bruiloftsfeesten afgeloopen, of de hertog verloor zyne teer-

(1) Zie ons vierde Deel, bl. 453, aenteek. 2.

[p. 276]

geliefde moeder Adelheid van Burgondië, den 23 October van dat zelfde jaer overleden.

Wy bebben hier nog eene andere dood te melden, die van den Roomsch-Koning Rykhart van Cornwall, welke den 2 April 1271 in Engeland gestorven was, latende de duitsche kroon zonder aenspraek van wege zyne kinderen. Het is waer zyn mededinger, Alfons X van Castielje, leefde nog; maer deze had nimmer eenen voet in Duitschland gezet, en mogt volstrekt op geenen byval rekenen van den kant der groote leenmannen, die meer dan ooit de noodwendigheid voelden van een' inlandschen vorst aen hun hoofd te hebben, om het ryk op te beuren uit den ellendigen staet van regeringloosheid en wanorde, waer het sedert zoo langen tyd in gedompeld lag. Ongelukkiglyk wist men niet wien de kroon aen te bieden, want bykans niemand was bekwaem om er den last met eere van te dragen. Na meer dan een jaer gedraeld en getwyfeld te hebben, besloten ten laetste onderscheidene keurvorsten zich te wenden tot koning Ottocar van Bohemen, werwaerts de aertsbisschop van Keulen aen het hoofd van een groot gezantschap vertrok, om het voorstel te doen;

[p. 277]

maer dit werd met een soort van versmading afgeslagen. Zoo stond dan de kroon van Duitschland voortdurend ledig, wanneer in September 1273 de keurvorsten te Frankfort vergaderd zynde, doch het onder hen niet eens kunnende worden, zich verlieten op Lodewyk den Strenge, paltzgraef van den Rhyn, met voorafspraek van den keus dien hy doen zou gezamentlyk by te treden. Dus gebeurde het: Lodewyk verklaerde zyne stem te willen geven aen den graef van Habsburg⁽¹⁾; de overige keurvorsten te Frankfort tegenwoordig vereenigden zich daermeê⁽²⁾, en zoo kwam de zaek tot eenen uitslag den 29^sten der opgemelde maend.

Deze uitslag verwekte eene algemeene vreugd door geheel Duitschland: en te regt, want het ryk kreeg in Rodolf van Habsburg⁽³⁾ een' man

(1) Het kasteel van Habsburg, dat zynen naem gaf aen een klein graefschap van Zwitserland, bestaet nog op den dusgenaemden Wülpelsberg in Aargau, of het Canton d'Argovie.

(2) Uitgezonderd alleen de koning van Bohemen die zyne stem aen Rodolf weigerde, en hem sedert tot hoofd des ryks niet wilde erkennen.

(3) Rodolf was de zoon van Albrecht, landgraef van den hoogen Elsasz, waer hy mede zyn' vader opvolgde. Roomsch-koning genoemd zynde, veroverde hy, in 1278, op Ottocar van Bohemen die hem de hulde weigerde, de oostelyke marken of grenslanden van het ryk, en gaf die te leen, te samen met Stiermarken, Kärntben en Carniole, aen zynen zoon Albrecht. Van dan af namen de graven van Habsburg den titel van hertog van Austrië. Rodolf werd aldus de stamvader van het heden nog bloeijende huis van Oostenryk.

[p. 278]

van groote verdiensten, wys en kloekmoedig, in staet om een eind aen de wanorde te stellen en de vervallen welvaert allengskens te doen herleven. Den 24 October werd hy te Aken plegtiglyk gekroond, in het bywezen van eene menigte ryksvasallen, onder welke hertog Jan van Brabant een der voornaemste was, en te dier gelegenheid het verlei zyner leenen van den nieuwen Roomsch-Koning ontving, met bevestiging tevens van al de regten, vryheden en voordeelen door Rodolfs voorgangers aen onze vorsten vergund⁽¹⁾.

Van dat oogenblik was Jan I in zyn hertogdom geankerd; want mogt al de erkentenis van Rykhart, die slechts den naem van koning had, niet veel

(1) De koninklyke verleibrieven staen by Butkens, bl. 105 zyner Preuves.

[p. 279]

afdoende geweest zyn, het verlei van Rodolf stopte al de monden, en liet geen plaets meer voor de geringste tegenspraek.

Het tydvak van zeventien jaren, verloopen tusschen de dood van koning Willem van Holland en de verheffing van Rodolf van Habsburg, draegt in de Geschiedenis den naem van Groote-tusschenregering.