Vaderlandsche historie. Deel 5

[p. 211]

Zesde hoofdstuk.

brabant onder hendrik ii. - zyn veldtogt tegen de stadingers. - zyne huwelyken en kinderen. - aenwinst van het graefschap daelhem. - onlusten in het ryk. - opkomst der keurvorsten. - des hertogs laetste verordeningen. - zyne dood.

1235-1248.

Volgorde der keizers.

Frederik II.
Hendrik Raspe, gekozen in 1246,	† 1247.
Willem van Holland, gekozen in 1247.

Hendrik II, bygenaemd de Grootmoedige, was zes-en-veertig jaer toen hy zyn' vader in het hertogdom van Brabant opvolgde. Van zulken rypen ouderdom mogten de onderdanen wysheid verwachten, met des te meer trouw dat de vorst zacht van aert en vredelievend was, zoowel als yverig

[p. 212]

voor het welzyn des volks. Het is nogtans niet dat het hem aen moed of dapperheid mangelde: neen, hy had zelfs het jaer te voren blyken gegeven dat hy, des noods, het zwaerd kon zwaeijen en de zynen ter overwinning leiden, toen hy aen het hoofd des brabantschen adels naer het noorden van Duitschland getrokken was, om de Stadingers te onderwerpen. De Stadingers waren een mengelmoes van vreemdelingen, aen welke de aertsbisschoppen van Bremen grond hadden afgestaen by den uitloop der Weser⁽¹⁾, mits jaerlyks zekere cynzen aen de kerk te betalen, en vooral de tienden. Dit deden zy een en tyd lang; maer opgestookt, naer 't schynt, door den graef van Oldenburg, die hun de hand boven 't hoofd hield, eindigden zy met alle schatting te weigeren: en daer misschien de geestelykheid op de regten der Kerk wat te vurig aendrong, dreven zy al de priesters met geweld het land uit. Tot daer toe was het slechts opstand, doch het bleef er niet by. Uit haet tegen de geestelyken sproot haet tegen het Christendom zelf, dat de Stadingers allengskens afvielen, en zich lieten voort-

(1) In het hedendaegsche Oldenburg.

[p. 213]

sleepen tot allerlei dwalingen, ja tot verregaende buitensporigheden⁽¹⁾. Het kwaed rees tot zulke hoogte, dat paus Gregorius IX zich verpligt achtte er tusschen te komen en, dewyl al de middelen, door den Breemschen kerkvoogd aengewend, vruchteloos waren gebleven, of eerder de hardnekkigheid der Stadingers nog vermeerderd hadden, deed hy in 1234 eenen kruistogt prediken, om de kettery in haren oorsprong uit te roeijen en de besmetting der naburige volkeren voor te komen.

Des hertogs zoon van Brabant was van de eersten om het kruis op te nemen. Aen de spits van 's lands baronnen trok hy naer de Weser, vergezeld van de graven van Kleef en van Gulik. By hen vervoegde zich Floris van Holland, die met ongeveer dry honderd schepen afgekomen was. Met vereende krachten vielen zy aldra in het land der Stadingers, en leverden hun slag den 24 Juny aen de kanten van Aldenesch⁽²⁾, met zulk gevolg dat er meer dan zes honderd van den kant des vyands sneuvel-

(1) Zie Ernst, Hist. du Limb. IV, bl. 131, vlgg. Zie mede het Chronicon Dynteri, uitgegeven door den eerw. heer kan. De Ram, II, bl. 369.

(2) Beöosten Oldenburg.

[p. 214]

den⁽¹⁾, terwyl anderen naer Friesland de vlugt namen en de overigen zich aen het gezag des aertsbisschops van Bremen ootmoediglyk onderwierpen.

Dit was, wel niet de eenigste, maer toch de voornaemste krygstogt, waer Hendrik II deel aen nam. Na zyns vaders dood bevlytigde hy zich vooral om het goed dat deze begonnen had, voort te zetten en uit te breiden, zonder nogtans den luister van zyn vorstelyk huis te verwaerloozen; maer wetende door vreedzame middelen, door verdragen of verbonden, datgene te bewerken, wat anderen alleen met de wapens gezocht hadden. Zoo werd, in 1239, graef Arnout van Loon vrywilliglyk des hertogs lidig man⁽²⁾, belovende op de plegtigste wyze, in zynen naem zoo wel als in den naem zyner opvolgers, dat hy Hendrik en diens nakomelingen met raed en daed by zou staen, tot behoud en verdediging hunner erfenis, tegen alle tegen-

(1) Dit getal wordt by Butkens opgegeven, bl. 226. Andere schryvers scheppen vermaek in het getal te vergrooten, en spreken van 2,000; sommigen zelfs van 40,000.

(2) Het Fransch zegt homme lige. Zie Du Cange, op het woord Ligius, IV, col. 200.

[p. 215]

woordigen en toekomenden⁽¹⁾. Gelyke belofte ontving onze hertog van graef Otto van Gelder⁽²⁾.

Hendrik II was niet minder gelukkig in het uithuwen zyner dochters. De oudste, Mathilde van Brabant, trouwde, in 1237, met graef Robrecht van Artois, den eigen broeder van Lodewyk IX, koning van Frankryk⁽³⁾. De tweede, Beatrix, trad in den echt met Hendrik Raspe, landgraef van Thuringen en heer van Hessen⁽⁴⁾. Eene derde dochter, Maria, verbond zich aen Lodewyk van

(1) Daer was het juist dat de ligeitas in bestond. Zie de oorkonde by Butkens, bl. 82 der Preuves.

(2) Zie de oorkonde by Butkens, ter aengehaelde plaetse, en by Bondam, bl. 428.

(3) Deze Robrecht stierf in het Oosten op het einde van 1249. Zyne weduwe trad in tweede huwelyk met Wyt van Châtillon, graef van Sint-Pol. Zy stierf in 1288. Zie Butkens, bl. 240, vlg.

(4) Beatrix van Brabant verloor haren gemael in 1247, en hertrouwde met Willem van Dampierre, oudsten zoon van Margareet gravin van Vlaenderen. Na Willems dood, voorgevallen in 1251, ontving zy eene lyfrent van hare schoonmoeder, en koos haer verblyf te Kortryk. Daer eindigde zy haren levensloop in de abtdy van Groeningen, die zy gesticht had. Zie Butkens, bl. 242.

[p. 216]

Beijeren, paltzgraef van den Rhyn⁽¹⁾, terwyl de jongste, Margareta van Brabant, het kloosterlyk leven verkoos in de abtdy van 's Hertogendael⁽²⁾, door haer vader gesticht in 1230⁽³⁾.

Niet lang na het huwelyk van Mathilde, verloor de hertog zyne eerste gemalin, Maria van Zwaben. Hy bertrouwde, in 1239, met Sophie van Thuringen, dochter van wylen den landgraef Lodewyk IV, en van de heilige Elisabeth van Hongaryë. Uit dezen tweeden echt werden nog twee kinderen geboren: Elisabeth van Brabant, sedert getrouwd met hertog Albrecht van Brunswyck, en Hendrik van Brabant, de stamvader van het vorstelyk huis van Hessen⁽⁴⁾.

Het jaer zelf van Hendriks huwelyk bragt moeijelykheden meê van wege den nieuwen aertsbisschop van Keulen, Koenraet I van Hostade⁽⁵⁾. De

(1) Zie Butkens, bl. 243.

(2) By Leuven.

(3) Zie Miraeus, III, bl. 687, aenteek. 2, en de oorkonde op de volgende bladzyde.

(4) Zie Butkens, bl. 245.

(5) Deze Koenraet was, in 1238, gevolgd op bisschop Hendrik van Molenarcken.

[p. 217]

oorzaek van den twist lag in het kasteel van Daelhem⁽¹⁾, dat de hertog in 1228 op graef Lotharis II veroverd en sedert bezet gehouden had⁽²⁾.

(1) Daelhem, heden een stedeken 's lands van Luik, maekte eertyds, met ongeveer een twintigtal dorpen, een graefschap uit dat in de dertiende eeuw toebehoorde aen het huis van Hostade of Hochstade. De graven bezaten het voor een gedeelte als allodiael eigendom, terwyl zy het ander gedeelte te leen hielden van Limburg, en voor het slot zelf hulde deden aen den hertog van Brabant. Zie Butkens, II, bl. 318.

(2) Lotharis II, graef van Hostade en van Daelhem, heulde in 1228 met bisschop Hendrik van Keulen, die een slot, toebehoorende aen den hertog van Limburg, veroverd en in puinen gelegd had. Daerop riep de Limburgsche vorst Hendrik I van Brabant ter hulp, wiens zoon het kasteel van Daelhem innam, en dat van Randenrode (Zie Butkens, II, bl. 329) verwoestte. Zie Butkens I, bl. 194, en Ernst, Histoire du Limbourg, IV, bl. 187, en V, 223.
Volgens De Dynter, II, bl. 185, zou het innemen van Daelhem, door Hendrik II, later en om andere redenen hebben plaets gehad. Hiermede stemt Jan van Heelu overeen, in zyne Rijmkronijk, door Willems uitgegeven, bl. 6, alsook de schryver der Brab. Yeesten, I, bl. 389; maer geen van hen brengt het minste bewys by voor die tydrekening. Wy hebben het dan, in ons verhael, met Butkens gehouden, gelyk Des Roches ook doet in zyn Epitome, II, bl. 129, eensdeels omdat er weinig aen gelegen is, en dat ten andere de gebeurtenissen, naer de voordragt van Butkens, beter samen hangen.

[p. 218]

De kerkvoogd eischte dat weêr voor zynen neef Diederik II⁽¹⁾; maer geen gehoor vindende by onzen vorst, kwam hy met bondgenooten van zyne maegschap het slot belegeren. Te vergeefs nogtans; want die van binnen verweerden zich dapperlyk gedurende dry volle weken, zoodat de hertog tyd genoeg had om, van zynen kant, met magt van wapenen by te springen, toen Koenraet, onderrigt van Hendriks nadering, haestiglyk het beleg opbrak en terug naer Keulen trok. De Brabanders volgden hem op de hielen tot aen zyne bisschoppelyke stad, alwaer zy echter niet in geraekten, maer hunnen togt voortzettende naer Bonn, staken zy het vuer aen des kerkvoogds wynbergen, en verwoestten geheel de omstreek deerlyk. De vyandlykheden, ook in het Limburgsche by wyze van wederwraek gepleegd door Koen-

(1) Aertsbisschop Koenraet was de eigen broeder van graef Lotharis II, in 1237 of 38 opgevolgd geworden door zyn' zoon Diederik II. Zie Ernst, V, bl. 226.

[p. 219]

raets aenhangers, duerden geheel den zomer: doch het volgend jaer besteedde zich graef Otto van Gelder, met eenige andere vrienden, om er een eind aen te krygen, en bragt het zoo ver, dat het tusschen de twisters tot eenen plegtigen zoen kwam, by middel van een paer huwelyken, gelyk het veelal de gewoonte was⁽¹⁾. Namelyk Koenraets zuster Margareet trouwde Adolf van Berg⁽²⁾ des Limburgers oudsten zoon, terwyl eene dochter van diens broeder Walraven⁽³⁾ in den echt trad met Diederik II van Hostade.

Hiermede staekte het loopen en stroopen op Keulschen en Limburgschen bodem: maer wat

(1) Zie Butkens, I, bl. 238-39, en Ernst, IV, bl. 189, vlgg.

(2) Deze Adolf was de zoon van Hendrik IV, hertog van Limburg en van Ermengardis, erfgravin van Berg. Het graefschap van dien naem, sedert verheven tot een hertogdom, lag aen gene zyde des Rhyns, hebbende Dusseldorp tot hoofdstad, en eene uitgestrektheid van zestien mylen lang op zeven breed.

(3) Deze Walraven, jongere broeder van Hendrik IV, was door zyne moeder heer van Valkenberg en van Montjoie, in 't Latyn Mons Jovis, aen Limburg palende.

[p. 220]

kwam er van het slot van Daelhem? Dit bleef buiten het vredeverdrag van 1240⁽¹⁾, derhalve in de handen van hertog Hendrik, waer Diederik van Hostade het moeijelyk uit zou halen, ten zy met de hulp van magtige vrienden, doch welke daer voor het oogenblik weinig lust schenen voor te hebben. In tegendeel, de graef van Gelder, Hendrik van Sayn⁽²⁾ en andere vorsten vonden geraden dat Diederik zyn kasteel, met wat er toe behoorde, aen den leenheer van Brabant op zekere voorwaerden af zou staen, liever dan vergeefsche poogingen aen te wenden om het weêr te krygen, en er misschien andere eigendommen by te verspelen. Deze raed werd gevolgd. Op Sinte Mathysavond 1244, sloot Diederik een verdrag met onzen hertog, waerby hy niet alleen het slot van Daelhem, maer al de leenen en alloden welke daermêe verbonden waren, mits eene rent van honderd Keulsche marken, vrywillig afstaet, ten voordeele

(1) Het was door een byzonderen akt uitdrukkelyk uitgesloten. Zie de oorkonde by Butkens, Preuves, bl. 82.

(2) Het graefschap van Sayn was gelegen aen genen kant van den Rhyn, naby Coblenz.

[p. 221]

van hertog Hendrik en diens nakomelingschap, met verzaking van alle regten en aenspraken welke hy of zyne erfgenamen daer kunnen op hebben. Van dit alles werden plegtige brieven opgesteld; de hertog, boven de jaerlyksche rent, beloofde nog twee duizend marken klinkend geld, in 't verloop van twee jaren af te tellen; de groote steden van Brabant bleven daer borg voor, en zoo werd Hendrik II voor altyd volle eigenaer van het graefschap van Daelhem, op welks kasteel hy tot dan slechts leenheerlyke regten had bezeten⁽¹⁾.

Terwyl onze vorst aldus zyne magt uitbreidde, en zyn huis van dag tot dag in grooter aenzien bragt, hield hy tevens het oog gerigt op hetgene in het ryk omging: niet om, naer zyns vaders voorbeeld, tusschen Welfen of Gibelienen party te nemen en het brabantsch bloed te vergieten voor vreemde belangen; maer om zyn gedrag te regelen naer den eisch der omstandigheden, ten einde door de gebeurtenissen zelf niet overheerscht te worden. In het ryk zag het er deerlyk uit. Sedert

(1) Al de oorkonden tot deze overdragt betrekkelyk, staen by Butkens, bl. 85, 86 en 87 der Preuves.

[p. 222]

de dood van den welfschen keizer Otto, was Frederik II ja algemeen erkend geworden in Duitschland zoo wel als in Italië. Zelfs in 1220, den 22 November, had paus Honorius III⁽¹⁾ hem met eigen handen keizer gekroond, een nieuwen blyk gevende van zyne genegenheid voor het huis van Hohenstaufen. Maer nauwelyks was Frederik ontslagen van den kommer, die hem tot dan toe had op 't hart gelegen, of, vergetende alle vroeger gedane beloften, gaf hy den vollen toom aen zyne eerzucht, aen zyne onzedigheid, aen zynen moedwil, vooral tegen de Kerk, die hy onder 't jok zocht te brengen, met vernietiging zelfs van de tydelyke magt der pauzen in de stad van Roomen.

Wy zullen hier niet uitweiden over eene reeks van feiten, welke aen onze geschiedenis grootendeels vreemd zyn, en te veel plaets zouden innemen. Het zy genoeg te hebben doen opmerken dat er sedert 1222 haest geen oogenblik vriendschap of vrede meer bestond of mogelyk was tusschen den keizer en het hoofd der Kerk. Zoo lang echter

(1) Honorius had in 1216 den zetel van Roomen beklommen, na de dood van Innocentius III.

[p. 223]

de zachtmoedige, de verduldige Honorius leefde, kwam het tot geene uitersten; maer toen in 1227 Gregorius IX hem op den roomschen Stoel verving⁽¹⁾, had het dralen haest een eind. Meer dan tien mael had de keizer stellig beloofd, en zelfs plegtig gezworen, dat hy naer het heilig Land zou trekken aen het hoofd van eenen kruistogt, die destyds noodzakelyker was dan ooit, niet alleen om de verdrukte Christenen van Jerusalem te troosten en te steunen, maer vooral om de heillooze vorderingen der Saracenen tegen te gaen. Daer waren meer dan honderd duizend kruisvaerders in Italië verzameld, met ongeduld wachtende om den keizer te volgen, toen deze, na negen lange jaren den paus in den draei te hebben gehouden, door Gregorius aengemaend werd om zonder verderen uitstel zyn woord gestand te doen en zyne pligt te vervullen. Frederik vertrok dan ten laetste uit de haven van Brundusium, en stak in zee den 8 September 1227; maer twee dagen daer na kwam hy

(1) Gregorius IX was de neef van Innocentius III, en niet min vast van karakter, ofschoon hy het vier- of vyf-en-tachtigste jaer zyns ouderdoms bereikte, toen hy den heiligen Stoel beklom.

[p. 224]

terug aen land onder valsche voorwendsels. Het was alsdan dat de paus den meineedigen vorst buiten de gemeenschap der Heiligen sloot door een vonnis, geveld den 29^sten der zelfde maend, vernieuwd den 11 November, en nog eens bekrachtigd door eene plegtige Bulle uitgevaerdigd op Witten-Donderdag van het volgend jaer 1228.

De stoornis welke dit banvonnis in het ryk veroorzaekte, was naer gewoonte zeer groot. Nogtans bleven vele ryksvorsten, onder anderen de hertog van Brabant, getrouw aen Frederik II⁽¹⁾. Maer toen, in 1234, diens oudste zoon Hendrik, denwelken hy in 1220 tot Roomsch-Koning had doen kiezen en kroonen⁽²⁾, zich tegen den vader in vollen opstand stelde en Duitschland tot afval tokkelde, werd de verwarring van dag tot dag grooter. De koninklyke muiteling, 't is waer, verspeelde er

(1) Zie de bewyzen by Butkens, Preuves, bl. 78 en 79.

(2) De jonge Hendrik werd den 8 Mei 1222 te Aken gekroond, in het bywezen des hertogs van Brabant, welke daer de bevestiging kreeg van hetgeen Philip van Zwaben aen Hendriks vader in 1204 vergund had. Zie Butkens, bl. 188, en in zyne Preuves, bl. 68. - Zie mede hiervoren, bl. 162, vlgg.

[p. 225]

zyne kroon by; want Frederik zynde het volgende jaer over de Alpen gekomen, deed op eenen ryksdag te Mainz gehouden zynen zoon plegtiglyk afzetten, en sloot hem vervolgens op in een kasteel van Italië, waer hy nimmermeer uit geraekte⁽¹⁾, Hy werd vervangen door zyn' broeder Koenraet, in 1237, op den ryksdag van Spier, tot Roomsch-Koning verheven, alhoewel deze kwalyk negen jaer oud was.

Te midden van deze onlusten, die de wanorde in het ryk niet weinig vermeerderden, ging de worsteling voort tusschen het hoofd der Kerk en den keizer, nu eens zich verzoenende met den paus, dan weêr zyne gramschap ontstekende door nieuwe aenslagen op de regten of eigendommen van den heiligen Stoel. Na de dood van Gregorius IX⁽²⁾, en na die van zynen opvolger Celestinus IV, welke geene dry weken regeerde, beklom, in 1243, Innocentius IV den pauselyken troon. Aldra echter genoodzaekt door de vlugt zich te onttrekken aen de geweldenaryen des keizers, nam

(1) Hendrik stierf in de gevangenis, anno 1242.

(2) Deze paus stierf, bykans honderd jaer oud, den 21 Augusty 1241.

[p. 226]

de nieuwe kerkvoogd de wyk naer Frankryk, en vond schuilplaets in de vrystad van Lyons⁽¹⁾, alwaer hy, in 1245, een algemeen Concilie vergaderde. Daer, in de tegenwoordigheid van honderd veertig bisschoppen en vier patriarken, en in het bywezen van keizer Boudewyn van Constantinopelen, alsmede van den heiligen koning Ludovicus, werd Frederik andermael in den ban gedaen, en vervallen verklaerd van al zyne keizerlyke regten⁽²⁾.

Dit mael trof de slag, en van dan af verminderde dagelyks het getal van 's keizers aenhangers in Duitschland, tot zoo verre dat eenige ryksvorsten het volgend jaer vergaderd zynde te Hochheim by Wurzburg, de kroon van Germanië opdroegen aen Hendrik Raspe⁽³⁾ landgraef van Thuringen en schoonzoon des hertogs van Brabant⁽⁴⁾, die

(1) Lyons maekte in dien tyd een soort van republiek uit, maer keerde in 1312 weder onder den scepter des konings van Frankryk.

(2) Frederik was voor de kerkvergadering geroepen om zich te verantwoorden, maer weigerde er te verschynen.

(3) Men heet hem in 't Fransch Henri Raspon.

(4) Zie boven, bl. 215.

[p. 227]

daer in persoon tegenwoordig was en aen den keus deel nam met den hertog van Saksen, den markgraef van Brandenburg, de aertsbisschoppen van Keulen en Mainz en een aental andere zoo geestelyke als wereldlyke leenmannen⁽¹⁾.

Het spreekt van zelf dat Koenraet, Frederiks zoon, zich tegen dien keus verhief, en de wapens opvatte; maer de krygskans sloeg hem niet meê, want hy werd den 4 Augusty overwonnen aen de kanten van Frankfort, en genoodzaekt naer zyne erflanden van Zwaben te wyken, ten einde daer nieuwe manschap op de been te brengen. Aldra echter volgde hem Hendrik met een talryk leger, en ging het beleg slaen om de stad Ulm op den Donau⁽²⁾, doch werd daer ongelukkiglyk getroffen door eenen pyl, in het wild van op de vesten geschoten, en stierf aen zyne wond⁽³⁾ den 17 February 1247, zonder kinderen na te laten⁽⁴⁾.

(1) Die keus geschiedde den 22 Mei 1246. Zie Butkens, bl. 236, en Ernst, IV, bl. 214-216.

(2) Ulm, in Zwaben, behoort thans aen het koningryk van Wurtemberg.

(3) Anderen zeggen aen buikloop.

(4) Zie Butkens, bl. 236.

[p. 228]

De naeste erfgenaem van Hendrik Raspe was de hertogin van Brabant, zyne eigen nicht⁽¹⁾, die geene moeite spaerde om in bezit van het landgraefschap te komen, of dit ten minste aen haren zoon te verzekeren. Maer keizer Frederik, Brabant thans zeer ongenegen, trok het openstaend domein, als een mannelyk leen zynde, tot zich, en gaf er het verlei van aen den markgraef van Meissen en Lausitz⁽²⁾, die door zyne moeder insgelyks uit het huis van Thuringen afstamde: zoo nogtans dat de allodiale bezittingen van dat huis, te weten de heerlykheid van Hessen met eenige andere eigendommen, aen de hertogin van Brabant bleven, en vervolgens aen haren zoon, die sedert den naem van landgraef van Hessen gevoerd heeft.

In het ryk zag het er voortdurend zeer slim uit, en stond alles het onderste boven. Frederik II volhardde in zynen moedwil, niet ophoudende de

(1) Hendrik Raspe, vaderlyke oom van Sophie van Thuringen, was, in 1241, haer broeder Herman II, die geene kinderen had nagelaten, in het landgraefschap opgevolgd.

(2) In 't Fransch la Misnie en la Lusace, twee gewesten van hedendaegsch Saksen.

[p. 229]

Kerk te plagen, maer ziende daerdoor zelf het getal zyner vrienden van dag tot dag smelten, vooral in Neder-Duitschland, alwaer over 't algemeen de ryksvorsten 's pauzen uitspraek voor wettig en geldend beschouwden. De kardinael Petrus Caputius, door Innocentius naer deze landen afgevaerdigd, kwam hertog Hendrik van Brabant met dringende redenen uitnoodigen om de Roomsch-koninklyke weerdigheid te aenveerden, hem verzekerende dat hy op al de gunst en de hulp van het hoofd der Kerk rekenen mogt⁽¹⁾. Maer onze vorst, vry van onbescheiden heerschzucht, was te wys en te voorzigtig om zulken last op te laden, dien hy overigens, uit hoofde van zyne jaren en ziekelyken toestand, moeijelyk hadde kunnen dragen. Hy weigerde dan het aenbod van den pauselyken gezant, doch wees meteen op zynen neef graef Willem van Holland⁽²⁾, die een jongeling was⁽³⁾ van

(1) Zie Butkens, bl. 236. - Zie mede De Dynter, II, bl. 191.

(2) De toenmalige graef van Holland, Willem II, was de zoon van Floris IV en van Mathilde van Brabant, hertog Hendriks eigen zuster.

(3) Willem was slechts op zyn negentiende jaer.

[p. 230]

ridderlyken aert, ryk aen verstand en schitterende begaefdheden, van wien men alles verhopen mogt. De kardinael luisterde naer dit voorstel, handelde vervolgens met eenige groote leenmannen, en bragt het zoo ver dat, in eene vergadering te Neuss gehouden den 29 September 1247, de jeugdige graef door een aental geestelyke en wereldlyke ryksvorsten tot Roomsch-Koning gekozen, en nog denzelfden dag of kort daerna⁽¹⁾ ridder geslagen werd, dewyl het betaemde dat hy, die eerlang de kroon zou dragen, reeds vooraf het zweerd aengordde.

Door welke ryksvorsten graef Willem van Holland tot de koninklyke weerdigheid in 1247 verheven werd, is twyfelachtig⁽²⁾; maer het blykt dat hy niet op dezelfde wyze als zyne voorgangers is gekozen geweest. Wy nemen daer gelegenheid uit

(1) Volgens anderen zou de vergadering op Sinte Michiels dag aenvang genomen, maer de wapening eerst den 3 October plaets hebben gehad. Zie den Regel der Ridderorde die aen Willem voorgesteld en door hem bezworen werd, by Mieris, Charterboek van Holland, I, bl. 243.

(2) Zie hoe verschillig daerover gedacht wordt, by Ernst, IV, bl. 242.

[p. 231]

om over de verandering welke, omtrent dien tyd, in het kiezen van het hoofd des ryks insloop, eenige byzonderheden meê te deelen, die de weetgierige lezer elders moeijelyk vinden zou, en welke tot verstand onzer geschiedenis onontbeerlyk zyn.

Tot in de dertiende eeuw toe bragt het voorouderlyk gebruik meê dat al de leden of de leenmannen van het duitsche ryk hun kiesregt uitoefenden en, by het openvallen van den troon, door meerderheid van stemmen den opvolger aenwezen die aen hun hoofd zou staen⁽¹⁾. Aldus was nog in 1198 Philip van Zwaben tot het voeren van den ryksscepter gekozen geworden⁽²⁾, en Frederik II zelf had mede in 1211 zyne verheffing aen zoodanig eenen keus te danken, ofschoon dit mael de welfsgezinde leenmannen zich op zyde hielden⁽³⁾. 't Is waer, van in de eerste tyden af hadden de ryksdagen, door zoo vele belang hebbende vorsten bygewoond, wanorde meêgebragt, en was het telkens moeijelyk geweest de stemmen op hem te vereeni-

(1) Zie boven, bl. 67, en de aenteek. 3 van bl. 68.

(2) Zie boven, bl. 145.

(3) Zie boven, bl. 168.

[p. 232]

gen die het beste regt of de meeste verdiensten had tot de kroon⁽¹⁾. Maer zulks werd volstrekt onmogelyk sedert dat het ryk door staetspartyen verdeeld was, die ieder al haer vermogen inspanden om haren lieveling door te halen en boven te krygen. Alsdan ook had de regerende keizer grooten last om de leenmannen te vergaderen op andere ryksdagen, waer men staets- of regtszaken te verhandelen had, en die verzuimd werden door de misnoegden of onverschilligen. Het gevolg van dat alles was dat, met der tyd, het hoofd des ryks, voor gewigtige belangen en die geenen uitstel leden, zich vergenoegde met den raed of de goedkeuring der voornaemste hofambtenaren, als daer waren de Kanselier, de Kamerling, de Seneschalk⁽²⁾ en andere staetsdienaren, immer van de grootste edellieden of leenmannen der kroon. Zoo verwierven van lieverlede de dry aertsbisschoppen van Keulen, Trier en Mainz, als Groot-kanseliers des

(1) De wanorde en de verdeeldheid op de landdagen van Polen, zyn ook de eerste oorzaek geweest van den ondergang des poolschen koningryks.

(2) Zie over die dry en andere hofambten, ons derde Deel, bl. 70, vlgg.

[p. 233]

ryks⁽¹⁾ meestal aen het hof des keizers of in diens gevolg, een overwegenden invloed. Zoo kwamen almede op den voorgrond de hertog van Saksen in zyne hoedanigheid van Groot-maerschalk⁽²⁾,

(1) In de oudste tyden hadden de keizers slechts éénen Kanselier; doch sedert uit hoofde der menigvuldige werkzaemheden aen dit ambt verknocht, werd het in dryën gesplitst en aen de genoemde kerkvoogden toevertrouwd, zoodanig dat de aertsbisschop van Mainz des keizers kanselier was voor heel Duitschland, de Keulsche voor Italië, en de Triersche voor Gallië, of liever voor het koningryk van Arles, dat in de elfde en twaelfde eeuw van den keizer afhing. Ieder der dry kanseliers zegelde de verleibrieven, de diplomen, enz. en verrigte zyne overige ambtspligten volgens dat de keizer in die verschillende landen zich ophield. Zie Du Cange, op het woord Archi-cancellarius, I, col. 646.

(2) Zie ons derde Deel, bl. 73, aenteek. 1. Wanneer de keizer hof hield, moest de hertog van Saksen of, in zyne afwezigheid, 's ryks erfmaerschalk de graef van Pappenheim, zich te peerd begeven naer eenen hoop haver (zoo hoog dat het beest er tot aen den buik of de stygbeugels in trad), dragende in de hand eene zilveren maet en een' zilveren strykstok, samen van twaelf marken gewigts. Hy schepte de maet vol haver, streek ze af, en gaf den inhoud aen eenen hofknecht, waerna hy den stok in de haver stak. Deze werd vervolgens aen het volk uitgedeeld door den onder-maerschalk van Pappenheim, die de maet en den stryker voor zyn moeite had.

[p. 234]

de paltzgraef van den Rhyn⁽¹⁾ als erfelyke Tafeldienaer⁽²⁾, de markgraef van Brandenburg als Groot-kamerling⁽³⁾, en de koning van Bohe-

(1) De erflanden van den paltzgraef (of het Palatinaet) breidden zich uit wederzyds den Rhyn: aen dezen kant, tusschen den Elsasz, Lorreynen en het bisdom van Mainz; aen den anderen kant, over het noordelyk gedeelte van het hedendaegsch Groot - hertogdom van Baden.

(2) In 't Latyn archi-dapifer. Op de groote hofmalen kwam de paltzgraef te peerd in de eetzael, met vier beladen schotels, ieder van dry marken zilvers, en afstygende zette die voor zyn' meester. By het kroonfeest, eerst te Aken, doch later veelal te Frankfort gehouden, volstond hy met uit de keuken een stuk van een gebraden os op eene gulden schotel te halen, en die den keizer voor te dienen. Het overige vleesch was voor de leden van het wynvoerders-ambacht der stad, en de schotel, met zilveren deksel, voor den erfelyken tafeldienaer den graef van Waldburg.

(3) By de groote hoffeesten haelde hy te peerd een zilveren bekken met schenkpot, wegende samen twaelf marken, en droeg die te voet, met den handdoek op den arm, in de eetzael. Pot en bekken behoorden van regtswege aen den onder-kamerling den prins van Hohenzollern.

[p. 235]

men⁽¹⁾ als keizerlyke Groote Hofschenker⁽²⁾.

Frederik II, sedert dat hy in onmin leefde met den Stoel van Roomen, kon natuerlyker wyze zoo veel staet niet meer maken op de getrouwheid of de gehechtheid der ryksvorsten. Maer hy steunde des te meer op zyne groote hofambtenaren, en deed door hen, in het jaer 1237, zyn' zoon Koenraet tot Roomsch-Koning kiezen, zoodanig dat de andere Grooten, op den ryksdag van Spier tegenwoordig, alleen hunne toestemming gaven aen hetgeen zonder hen gepleegd was⁽³⁾.

(1) Bohemen was eerst een onafhankelyk hertogdom, gelegen buiten het ryk van Karel den Groote; maer in de tiende eeuw werd het een leen van de Duitsche kroon. In 1086 werd hertog Wratislaf koning genoemd door keizer Hendrik IV, zoo nogtans dat de koninklyke titel eerst erfelyk is geworden, voor de boheemsche vorsten, op het einde der twaelfde eeuw.

(2) Zyn plegtige hofdienst bestond in het halen en brengen van eene zilveren drinkschael (tien marken zwaer) vervuld met water en wyn, later vervangen door twee bekers, de een met wyn, de ander met water, welke den keizer aengeboden werden. Beide gingen aen den erfelyken hofschenker, den graef van Alton.

(3) Volgens de schryvers der Art de vérifier les dates, zou dit het eerste voorbeeld zyn van eenen keus gedaen door de sedert dusgenaemde Keurvorsten, zonder regtstreeksche deelneming van de andere leden des ryks.

[p. 236]

Aldus verzaekten, met der daed, de duitsche vorsten hun oud kiesregt by de benoeming van Frederiks erfgenaem, en het was te voorzien dat wat zy eens losgelaten hadden, hun later voor goed zou ontsnappen. Zulks werd reeds duidelyker te midden der verwarring, die uit het pauselyk banvonnis van 1245 noodwendig in Duitschland voortspruiten moest. Innocentius beval weldra aen de geestelyke hoogbeambten eenen nieuwen koning te kiezen; en daer de aertsbisschoppen van Keulen en Mainz sedert jaren tegen den keizer in opstand waren, zoo wel als thans de Triersche kerkvoogd, sloegen deze dry de handen ineen om, met eenige leenmannen van den Neder-Rhyn, Hendrik Raspe op den troon te plaetsen. Nagenoeg op dezelfde wyze ging men te werk in 1247, by den keus van Willem van Holland⁽¹⁾; maer het is vooral na

(1) De Dynter (II, bl. 191) en andere kronykschryvers beweren dat Willem van Holland door al de keurvorsten, de wereldlyke zoo wel als de geestelyke, gekozen werd; maer Ernst betwist dat, en met grond. Zie hem, IV, bl. 242, vlgg.

[p. 237]

diens dood dat de zeven hooge hofambtenaren zich het regt aenmatigden van den Roomsch-Koning te kiezen, by uitsluiting van al de andere vorsten des ryks⁽¹⁾: en daer de wanorde nimmer zoo groot was geweest in Duitschland, gelukte het hun dat regt door te dryven, voerende zy van dan af den titel van Keurvorsten. Zulks gebeurde wel niet zonder wederstand van vele duitsche leenmannen, maer, gelyk het gaet, de sterksten hielden het vol en de minderen moesten zwichten, zoo nogtans dat de koning van Bohemen, die de meeste tegenspraek ontmoette, dewyl hy geen duitsch vorst was, een geruimen tyd beroofd bleef van het stemregt, mogende dit alleen gebruiken om, in geval van gelykheid, den evenaer naer de eene of de andere zyde te doen overslaen.

De tegenstribbelingen der duitsche leenmannen

(1) Zy hadden van oudsher, op de ryksdagen, het regt van de eersten hunne stemmen te geven, en daerdoor zelf al grooten invloed op den keus. Men noemde dat jus praetaxationis. Hier breidden zy dat regt uit, en maken het tot een regt van alleen-kiezing.

[p. 238]

verzwakten met der tyd; maer toch was de veertiende eeuw al vry gevorderd, eer alleman zich aen het bestaende gebruik onderwierp: en eerst in 1356 werd dat gebruik gewettigd door de Gouden-Bulle⁽¹⁾ van keizer Karel IV, die het getal der Keurvorsten vaststelt, hunne regten bepaelt, hunne pligten aenduidt, hunne privilegiën en eerambten bevestigt, de wyze en de plegtigheden der kiezing regelt, voorts velerlei wetten voorschryft om den openbaren vrede te handhaven, om de roovers, brandstichters en plonderaers uit te roeijen: met een woord, om de orde en de rust in het ryk zoo veel mogelyk te verzekeren⁽²⁾.

(1) Men gaf den naem van gouden bullen, ter onderscheiding van de zilveren, looden en wassen bullen, aen keizerlyke of koninklyke brieven, voorzien van een gouden zegel, hetwelk men in 't Latyn bulla hiet. De Geschiedenis spreekt van een diploom van Karel den Kale, stichtende de abtdy van Sint Cornelius te Compiègne, en waer een gouden zegel aen gehecht was van acht of tien dukaten weerde. Dat het goud niet gebruikt werd dan voor stukken van groote aengelegenheid, spreekt van zelf. Zie Du Cange, op het woord Bulla, I, col. 1341.

(2) De Gouden-Bul van Karel IV staet onder anderen in het Corps diplomatique van Du Mont, I, P. II, bl. 305. Zy is gevolgd door een ander diploom rakende de bedieningen der keurvorsten op de groote feesten van het keizerlyk hof, en waeruit wy de meeste der bovenstaende byzonderheden ontleend hebben.

[p. 239]

Van dan af waren en bleven de dry aertsbisschoppen van Keulen, Trier en Mainz de geestelyke keurvorsten van het ryk, met welke de vier wereldlyke, de koning van Bohemen, de hertog van Saksen, de paltzgraef van den Rhyn en de markgraef van Brandenburg, het wettig kies-kollegie uitmaekten, om, binnen de dry maenden na 's keizers overlyden, diens opvolger te bestemmen, byaldien deze niet reeds vooraf de weerdigheid van Roomsch-Koning door eenen gelyken keus verworven had. Sedert werd het getal der keurvorsten vermeerderd. In 1623 raekte de Rhyn-graef Frederik V, om reden van hoogverraed, zyn kiesregt kwyt, dat keizer Ferdinand II overdroeg op den hertog van Beijeren, te samen met de weerdigheid van Groot-Tafeldienaer of Seneschalk des ryks. Vyf-en-twingtig jaer later nogtans werd Frederiks zoon, Karel-Lodewyk, hersteld in het keurvorstelyk eerambt, met den titel van Groot-Schat-

[p. 240]

meester des ryks⁽¹⁾: doch dewyl alsdan het kies-kollegie uit acht leden bestond, werd dit later weêr tot een onpaer getal gebragt door de benoeming, in 1692, van den hertog van Brunswyck-Hanover tot negenden keurvorst, met den eertitel van Groot-Standaertdrager des ryks⁽²⁾. En zoo is het sedert gebleven.

Keeren wy thans weder tot onze Geschiedenis.

De verheffing van graef Willem van Holland tot hoofd des ryks, in 1247, was noodwendiger wyze aen sterke tegenkanting bloot gesteld, om welke te boven te komen de jonge vorst raed en hulp noodig had. Hy zou die ongetwyfeld by zyn' oom den hertog van Brabant gevonden hebben; maer deze ontviel hem kort daerna. Hendrik II overleed den 1 February 1248, in den ouderdom van ongeveer 59 jaren, tot groote droefheid zyner onderda-

(1) In 't Latyn archi-thesaurarius. In deze nieuwe hoedanigheid moest de paltzgraef, by het kroonfeest, te peerd springen en, vergezeld van eene dubbele wacht, voor het paleis gaen, om daer, uit twee groote beurzen die wederzyds aen zynen zadel hingen, gouden en zilveren gedenkpenningen onder het volk te strooijen.

(2) In 't Latyn archi-vexillifer.

[p. 241]

nen van wie hy zeer bemind was, gelyk hy ze ook opregt had lief gehad.

Eenige dagen voor zyne dood⁽¹⁾ had hy hun daer een laetste bewys van gegeven, bevelende by schikking van uitersten wil, met toestemming van zyn' zoon en opvolger, dat voortaen al de landzaten zonder onderscheid vry zouden zyn van het regt der doode hand⁽²⁾, alsmede dat de onechtelingen hunne goederen zouden mogen vermaken⁽³⁾, en zelfs, wanneer zy in Brabant geboren waren en zonder testament te sterven kwamen, hunne bloedverwanten van hen zouden erven, moetende voortaen alleen de nalatenschap van onechte vreemdelingen aen den hertog blyven⁽⁴⁾. Voorts gebood hy

(1) Namelyk den 22 January.

(2) Zie boven, bl. 204, en de aenteek. 3.

(3) De goederen van dusdanige persoonen erfden van ouds op den landheer. Zie Grimm's Alterthümer, bl. 485.

(4) Zie hier wat, over 't algemeen, in de middeleeuwen, tot de jura fisci of des landheers inkomsten behoorde:
1^o Alle goederen die, uit hoofde van niet betaelde tollen, pachten of accynzen, aangeslagen of verbeurd waren.
2^o Alle goederen welke, aen onbekwame of onweerdige persoonen vervallen, op hen volgens de bestaende wetten niet erven konden.
3^o De goederen van gestorven uitlanders.
4^o De goederen van ter dood veroordeelden en zelfmoorders.
5^o Een aendeel in de boeten en breuken, door geregtelyk vonnis voor misdaden opgelegd.
6^o De tiende van vele landeryen, onder andere van alle ontgonnen landen, en daerom novale tienden genoemd.
Van deze en andere regten hebben de vorsten met der tyd geheel of gedeeltelyk afgezien, gelyk hier hertog Hendrik II afziet van het dusgenaemde haveschot. Zie Kluit, Hollandsche Staatsregering, IV, bl. 441, vlgg.

[p. 242]

dat al de Baljuws⁽¹⁾ in steden of vlekken zich in 't vervolg, op straf van verbeurte hunner goederen, strengelyk zouden te houden hebben aen hetgene by vonnis van schepenen of andere regters zou gewezen zyn⁽²⁾, met uitzondering van de grove misdaden als brandstichting, vrouwen-kracht, doodslag en andere dergelyke, die aen het oordeel des

(1) Zie ons vierde Deel, bl. 435 en de aenteek. 3 aldaer.

(2) Hieruit kan men afleiden dat de misbruiken in het stuk van justitie groot moesten zyn, en vele klagten verwekten in de steden.

[p. 243]

hertogs en zyner raedslieden onderworpen bleven⁽¹⁾. Hy wilde al verder dat men de uitgaven van het hof, volgens het goeddunken van godvreezende persoonen zou verminderen, ten einde de lasten der onderdanen in evenredigheid mogten verligt worden⁽²⁾. Eindelyk hy gebood dat er jaerlyks vyf honderd pond, te nemen, dry vyfden op de hertogelyke inkomsten van Leuven, Brussel en Thienen, en twee vyfden uit de opbrengsten van Soniën-Bosch⁽³⁾, door vertrouwde handen aen den arme zouden uitgedeeld worden, by wyze van aelmoezen en van vergoeding voor alles wat de hertog of zyne voorzaten onbillyk konden aengematigd hebben⁽⁴⁾.

Dusdanig was het Testament van Hendrik II, geheel en al opgesteld in het voordeel zyner onderdanen, voor wie hy zeker een vaderlyk hart moet gedragen hebben, in tyden waer de belangen des volks maer al te dikwyls opgeofferd werden

(1) Zie ons vierde Deel, bl. 435, aenteek. 2.

(2) Zie daer, bl. 432, 33.

(3) Zie hiervoren, bl. 11.

(4) Zie Butkens, bl. 237, en de oorkonde in zyne Preuves, bl. 89, of by Miraeus, I, bl. 203.

[p. 244]

aen de belangen of zelfs aen den moedwil der vorsten.

Des hertogs eenige zoon uit zyn eerste huwelyk, Hendrik III bygenaemd de Goedertieren, volgde den vader op in al diens Staten, terwyl de hertogin weduwe, Sophie van Thuringen, zich, naer 's lands wetten, te vrede hield met een behoorlyken lyftogt⁽¹⁾.

(1) Deze vorstin leefde tot in het jaer 1275, en werd naest haren gemael begraven in de kerk der abtdy van Villers. Zie Butkens, bl. 238.