Vaderlandsche historie. Deel 5

[p. 161]

Vyfde hoofdstuk.

vervolg.

hendrik verwikkelt zich in 's ryks twisten. - zyn kryg met luik. - de slag van steps by montenaken. - hendrik bezwykt met den welfschen keizer te bouvines. - hy geeft vryheden en keuren aen de brabantsche steden en dorpen. - begunstigt de kloosters en kerken. - zyne dood.

1203-1235.

Volgorde der keizers.

Philip van Zwaben,	† 1208.
Otto IV van Brunswyck,	† 1218.
Frederik II, sedert 1211.

In 1203 waren de zaken van koning Otto niet weinig achteruit gegaen. Zyn mededinger, Philip van Zwaben, had zich in Duitschland weten te ankeren, vooral door de medehulp des franschen konings Philip-Auguste, die zich de gibeliensche belangen ernstiglyk aentrok. Vervolgens had hy op den Neder-Rhyn, met geld en schoone beloften, meer dan eenen ryksvorst overgehaeld, verzwak-

[p. 162]

kende aldus de party van zynen tegenstander. Otto's eigen broeder, Hendrik de Lange, paltzgraef van den Rhyn, viel hem af⁽¹⁾, uit vrees dat hy anders zyn leen mogt kwyt geraken. Zoo deed mede de graef van Gulik die, wat meer te verwonderen was, den aertsbisschop van Keulen deed omslaen, hem die tot dan zoo yverig voor den welfschen vorst gewerkt had. Deze kerkvoogd ontving negen duizend marken zilvers tot loon van zynen afval, en tevens om er nog anderen meê te sleepen, gelyk hy werkelyk deed; want kort daerna bragt hy den hertog van Brabant zelf op Philips hand, wiens zaek daerdoor in Nederduitschland zoo goed als gewonnen was⁽²⁾.

In November 1204 trok Hendrik met een talryk gevolg van edellieden naer Coblenz, om de leenen, welke hy van het ryk hield, uit Philips han-

(1) Namelyk in het jaer 1304. Zie Ernst, bl. 285, aenteek. 1.

(2) Butkens beweert, bl. 167, dat hertog Hendrik den welfschen keizer verliet, omdat deze de hem verloofde Maria van Brabant, welke thans huwbaer was, weigerde te trouwen. Doch zulks wordt met grond tegengesproken door Ernst, bl. 286, in de aenteek.

[p. 163]

den te verheffen, en werd daer overladen van weldaden. De koning, vol van vreugd dat hy een zoo magtigen vorst bywon, wist niet hoe hem zulks genoegzaem te vergelden. Hy beleende hem met de stad en de abtdy van Nyvel⁽¹⁾; hy gaf hem Maestricht met al de heerlyke regten zoo buiten als binnen de stad, mitsgaders de kerk van Sint-Servatius, tot een erfelyk leen⁽²⁾; hy stond hem

(1) Versta dat de hertog van Brabant, door dit verlei, de geregte leenheer werd van de abtdy, welke tot dan toe aen den keizer zelf hulde gedaen had, zonder van iemand anders af te hangen. Wat echter Hendrik in 1204 van Philip verwierf, werd hem in 1209, op de klagten der toenmalige abtdis Bertha, door koning Otto weêr ontnomen, en de abtdy in hare onmiddelyke afhankelykheid van het ryk hersteld. De oorkonde staet by Miraeus, I, bl. 734. Van dien tyd af behielden de hertogen van Brabant te Nyvel niets anders dan erfelyke voogdy-regten: ook noemt zich dezelfde Hendrik Voogd van Nyvel in een diploom van 1225, by Miraeus, I, bl. 742. - Zie hiervoren, bl. 24, aenteek. 2.

(2) Deze beleening van 1204 is de ware grond der regten, welke de hertogen van Brabant gedurende de middeleeuwen in Maestricht geoefend hebben. Zie Pélerin, Essais hist. et crit. sur le département de la Meuse inférieure. Maestricht, 1803, in-8^o, bl. 223, vlgg. Van de tegenspraek en de eischen der luiksche bisschoppen zal later melding zyn.

[p. 164]

Duisburg⁽¹⁾ af, tot onderpand voor eene jaerlyksche rent van 250 marken zilvers, uit de stedelyke tollen op te brengen; hy verzekerde hem de geheele erfenis van graef Albrecht van Dasburg⁽²⁾, indien deze kinderloos te sterven kwam; hy schonk aen de inwoonders van 's Hertogenbosch en van Tiel vrydom van tollen door het gansche ryk; eindelyk, naest andere gunsten, verleende hy aen den brabantschen vorst het regt om jaerlyks zestig karren wyns te halen, deels te Boppart aen den Rhyn, deels te Baldenbern⁽³⁾ in den Elsasz. Maer hetgeen Hendrik nog het meeste genoegen gaf was, dat de koning het hertogdom van Brabant tot een vrouwelyk leen maekte, willende dat voortaen de dochters, by gebreke van mannelyke erfgenamen,

(1) Op de Ruhr, tusschen Wesel en Dusseldorp.

(2) Deze Albrecht was de eigen oom van hertog Hendrik. Hy bezat, naest de heerlykheid van Walef, het graefschap van Moha, beide in het Luiksche, en had van keizer Frederik I dat van Dasburg in 't Luxemburgsche gekregen. Zie Butkens, bl. 113 en 647.

(3) Zoo staet de naem by Butkens, doch het is onzeker welke plaets daerdoor gemeend wordt.

[p. 165]

haer vader wettiglyk zouden mogen opvolgen⁽¹⁾, en aldus haer stamhuis handhaven⁽²⁾.

Op dien zelfden ryksdag van Coblenz, alwaer koning Philip tevens de hulde van andere leenmannen had ontvangen, werd ook besloten dat hy naer Aken zou gaen om daer door den Keulschen aertsbisschop gekroond te worden, gelyk dit werkelyk plaets had op Dry-Koningen dag 1205, ondanks al de moeite van Otto's wege aengewend om het te beletten⁽³⁾.

Kort daerna vertrok de welfsche vorst naer Engeland, latende voor het oogenblik zyn' mededinger volkomen meester van het ryk. Deze nam den tyd waer om zich de vasallen van Neder-Duitschland nog nauwer te verbinden, inzonderheid den hertog van Brabant, aen wiens oudsten

(1) De opvolging der vrouwen in de hertogdommen en graefschappen moet beschouwd worden als een verloop van het leenstelsel, hier en daer feitelyk ingevoerd, elders van 's keizers wege toegestemd, maer strydig met het oude regt des ryks. Zie boven, bl. 16.

(2) De oorkonden staen by Butkens, in zyne Preuves, bl. 55, 56; doch nauwkeuriger by Kluit, II, bl. 279, en by Bondam, 294, 95.

(3) Zie Butkens, bl. 169, en Ernst, bl. 286.

[p. 166]

zoon koning Philip zyne dochter Maria, in 1208, ten huwelyk gaf⁽¹⁾. Maer nauwelyks was die hooge echt voltrokken, of de koning werd te Bamberg verraderlyk vermoord door den paltzgraef van Wittelspach, den 22 Juny van het zelfde jaer⁽²⁾.

Dit treurig toeval wierp de gibeliensche zaken weêr omver, want de ongelukkige vorst had niet nagelaten dan dochters, welke van de troons-opvolging uitgesloten bleven, weshalve Otto andermael aen de kans kwam. Inderdaed eenige Saksische leenmannen vergaderden den 22 September te Halberstadt⁽³⁾, en kozen hem daer tot hoofd des ryks, keus die vervolgens door de meeste duitsche heeren, omstreeks half November te Frankfort samengekomen, zoo goed als eenpariglyk bekrachtigd werd.

(1) Zie Butkens, bl. 172, en de huwelyks-voorwaerde in zyne Preuves, bl. 59.

(2) Philip had zyne oudste dochter verloofd aen Otto van Wittelsbach, doch wilde zyn woord niet houden, waeruit de haet ontsproot die den paltzgraef tot deze moorddaed bragt.

(3) In 't Zuidwesten van Maegdenburg, thans Saksisch Pruissen.

[p. 167]

Daer ontbrak thans aen Otto, om al zyn gezag naest den keizerlyken titel te kunnen voeren, niets anders meer dan dat hem de kroon door den paus zelf op het hoofd gesteld wierde. Daer legde hy dan ook aenstonds op aen. Hy begaf zich naer Italië; hy trad in onderhandeling met 's pauzen afgezanten, en beloofde hun zoo plegtiglyk niet alleen de regten der Kerk te zullen eerbiedigen, maer tevens al de ongelyken herstellen welke de Hohenstaufers den heiligen Stoel hadden aengedaen, dat Innocentius, staet makende op Otto's woord, hem met eigen handen kroonde den 27 September⁽¹⁾ 1209. Maer het duerde niet lang of het hoofd der Kerk beklaegde zyne inschikkelykheid; want de keizer was zoo haest niet in bezit van de oppermagt, of hy sloeg zyn gedanen eed in den wind. Verre van iets weêr te geven van 't geen zyne voorgangers den Stoel van Roomen ontweldigd hadden, toonde hy aldra zynen onwil door nieuwe aenslagen op de regten en de eigendommen der Kerk, tot dat de Paus, na vergeefsche poogingen te hebben aengewend om den meineedigen

(1) Anderen zeggen den 4 October. Aen de krooning door den Paus was de titel van keizer verbonden.

[p. 168]

vorst over te halen, hem op het laetste van 1210 in den ban deed, en van den troon vervallen verklaerde door eene uitspraek welke hy overal in Duitschland beval af te kondigen, op straf, tegen alwie hem voortaen tot keizer erkennen zou, van buiten de Kerk gesloten te worden. Meteen ried de Paus aen de ryksvorsten om Frederik II, koning van Sicielje⁽¹⁾, in Otto's plaets op den troon te stellen, gelyk zy het werkelyk deden in eene vergadering het jaer daerna te Coblenz gehouden, zoo nogtans dat uit dien keus eene nieuwe scheuring in het ryk geboren werd; want vele leenmannen bleven, ondanks de pausselyke bedreigingen, Otto aengekleefd, terwyl anderen zich voor Frederik verklaerden, en beide partyen in het harnas vlogen om boven te geraken.

Onder de aenhangers van keizer Otto was hertog Hendrik van Brabant met zyn' oom van Limburg en andere vorsten van Nederduitschland; maer de Luikenaers en hun bisschop, Huig van Pierrepont⁽²⁾, hielden het met den Gibelienschen koning

(1) Zie boven, bl. 143, aenteek. 3.

(2) Hugo, zoon des heeren van Pierrepont in Lorreynen, was in 1200 op den Stoel van Luik verheven geworden.

[p. 169]

Frederik, in hunne oogen het alleen wettig hoofd des ryks. Daer hadden zy juist geen ongelyk aen; doch Otto was op den kerkvoogd fel gebeten, omdat deze de pausselyke bullen tegen den welfschen vorst in zyn bisdom had doen aflezen⁽¹⁾. Ongelukkiglyk stelde onze hertog zich tot uitvoerder en werktuig van Otto's wraekzucht; want zynde dien, omstreeks half Meert, op den ryksdag van Frankfort gaen vinden, kreeg en ontving hy den last van de Luikenaers op 's keizers hand te brengen, of hunne stad ten gronde te verwoesten⁽²⁾.

Zulke verfoeijelyke taek zou de Brabander zeker niet opgeladen hebben, hadde hy niet reeds met den luikschen kerkvoogd in de war gelegen; maer de beide vorsten waren in geschil sedert 1206, wanneer de bisschop, ondersteund door den graef van Loon⁽³⁾, in 't geheim naer Maestricht getrok-

(1) Zie Ernst, bl. 307.

(2) Zie Aegidius van Orval, by Chapeauville, II, bl. 204.

(3) De toenmalige graef van Loon was Lodewyk II, die in 1195 of 96 zyn' vader in het graefschap opgevolgd was. Hy had vele broeders en zusters, onder anderen Hendrik, Proost van Maestricht, en Arnout, die heer van Steyn by Sittard schynt geweest te zyn. Beide volgden later, de een na den ander, hun' broeder op, welke geene kinderen had achtergelaten.

[p. 170]

ken was, en de versterkingen door den hertog daer aengelegd, zoowel als de brug die over de Maes leidde, feitelyk afgebroken had⁽¹⁾. Deze twist was door de tusschenkomst van vrienden, by middel van een huwelyk tusschen Arnout van Loon en Hendriks dochter Adelheid⁽²⁾, eenigzins gesmoord geworden; doch daer bleef den hertog altyd iets in den krop tegen bisschop Hugo, tot dat het afsterven des graven van Dasburg en Moha de oude vete op nieuw kwam ontsteken. De graef van Moha, geene kinderen hebbende⁽³⁾ had in

(1) Zie Butkens, bl. 170, en Aegidius van Orval, by Chapeauville, II, bl. 203.

(2) Zie Butkens, loc. cit. en bl. 209, alsmede in zyne Preuves, bl. 58, alwaer hy de oorkonde geeft; doch deze is zonder jaerteeken. Mantelius, Hist. Loss. bl.168, brengt hetzelfde bewys by, en stelt het huwelyk een paer jaren later.

(3) Hy had twee zonen gehad, maer die nog kinderen zynde, met wapens spelende, elkander dusdanig gekwetst hadden, dat zy er beide in 1201 van gestorven waren. Zie Butkens, bl. 647. Zie mede Polain, Hist. de Liége, I, bl. 291, en Villenfagne, Essais critiques, I, bl. 281.

[p. 171]

1202 al zyne eigendommen, leenen zoo wel als alloden, vermaekt aen zynen neef⁽¹⁾ van Brabant⁽²⁾, die hem daervoor vyftien duizend marken zilvers toegezegd, en gedeeltelyk reeds betaeld had⁽³⁾: toen kort daerop, om welke redenen weet men niet⁽⁴⁾, de graef andere gedachten krygende zyne alloden van Walef en Moha⁽⁵⁾ aen de kerk van Luik plegtiglyk opdroeg, met besprek nogtans dat, indien hy nog kinderen kreeg, deze in bezit

(1) Het maegschap tusschen den graef van Moha en hertog Hendrik ligt in het duister. Villenfagne heeft echter beproefd dit op te helderen in zyne Essais crititiques, I, bl. 326, vlgg.

(2) Deze schikking was door koning Philip toegestemd en bevestigd geworden in 1204. Zie boven, bl. 164 en de aenteek. 2. Zie mede Butkens, bl. 648.

(3) De oorkonde staet by Butkens, bladz. 234 der Preuves.

(4) Zoo spreekt Butkens; maer Villenfagne, in zyne Essais critiques, I, bl. 262, meent die redenen geraden te hebben.

(5) Deze beide alloden bestonden in twee kasteelen, met daertoe behoorenden grond, gelegen van wederzyde de Mehaigne, die by Hooi in de Maes loopt.

[p. 172]

van zyne erfenis zouden komen, en de twee gemeende eigendommen van den bisschop te leen nemen⁽¹⁾. Daer werd hem inderdaed sedert eene dochter geboren, met name Gertrudis⁽²⁾, tot groote teleurstelling des luikschen kerkvoogds, die niet te min, na de dood des vaders, in 1211 voorgevallen, de beide sloten van Moha en Walef op zekere voorwendsels deed bezetten, en daerdoor den hertog van Brabant geweldig verbitterde. Hendrik, als bloedverwant en voogd der jonge Gertrudis, maekte aenspraek op het bestier harer goederen, inzonderheid van hare alloden, als zynde die uit het huis van Leuven voortgekomen; weshalve hy regt meende te hebben om de twee sloten in handen te houden, des te meer dat de afgestorven graef zyn schuldenaer was gebleven voor groote sommen gelds, welke uit de opbrengsten der alloden dienden gekweten te worden⁽³⁾. Maer de bisschop had daer geen ooren naer.

(1) De oorkonde staet by Butkens, loc. cit. en by Chapeauville, I, bl. 202.

(2) Zoo wordt zy genoemd in de Kronyk van Albericus, by Butkens, bl. 235 der Preuves.

(3) Zie Butkens, bl. 176, en Aegidius van Orval, by Chapeauville, II, bl. 103.

[p. 173]

Zoo ver stond die zaek, toen, in 1212, de hertog, van Frankfort wederkeerende, over Luik kwam, om den bisschop nog eens in persoon aen te manen tot het ruimen der kasteelen. Misschien sprak hy daer op al te hevigen toon: evenwel de kerkvoogd liet Hendrik zonder veel antwoord heengaen; maer deze vertrok met het opzet van eerlang nader bescheid te vragen door zyne wapens.

Inderdaed, hy riep zonder uitstel zyn volk op, en, bygestaen door zyn halven broeder heer Willem van Perweys⁽¹⁾, door Walraven⁽²⁾ des hertogs zoon van Limburg, en door eene menigte van Brabantsche edellieden, trok hy moedig naer het land van Luik, alwaer hy in 't geheel niet verwacht werd. Bisschop Hugo meende dat Hendrik het slot van Moha zou hebben aengerand, en had het daerom goed doen voorzien; maer te Luik zelf dacht hy niets te vreezen te hebben, en was alles in volstrekte ongereedheid, wanneer het hertogelyk leger, onderrigt van dien toestand, regelregt op de hoofdstad aftrok. De tyding kwam daer

(1) Zie boven, bl. 156, aenteek. 3.

(2) Dit is de nederduitsche naem van Waleramus of Walramnus. Zie Ernst, bl. 291, aenteek. 1.

[p. 174]

aen den eersten Mei, zynde Dynsdag voor O.H. Hemelvaert. De Luikenaers liepen verbaesd door hunne straten, niet wetende wat aen te vangen; velen vlugtten met den bisschop over de Maes; maer eenige voorname edellieden spraken de overigen moed in 't hart, en Raes Desprez⁽¹⁾, hebbende den standaert van Sint Lambertus in de kerk gaen halen, stelde zich aen het hoofd eener krygsschaer om den vyand te gemoet te trekken. Zy vonden dien te Horion⁽²⁾, doch al te sterk in getal om hem tegen te houden of te bevechten, weshalve Raes Desprez raedzaem oordeelde met zyn volk den rug te toonen, en ja haestiger dan zy gekomen waren naer de stad te keeren, waervan zy, door hunnen aftogt zelf, den toegang voor de Brabanders openden.

Deze maekten dan ook gebruik van de omstandigheden, en vielen in Luik den volgenden Donderdag, zonder eenigen tegenstand te beproeven.

(1) By Butkens heet hy, te regt of te onregt, heer van Warfusée. Zeker is het dat de Desprez tot een der oudste en der edelste huizen van Luik behoorden. Zie Fisen, I, bl. 288.

(2) Een dorp gelegen in het westen van Luik.

[p. 175]

Men denke echter niet dat zy daerom te minder razerny lieten blyken: in tegendeel, de stad werd deerlyk gehavend, uitgemoord en leeg geplonderd, zonder onderscheid van heilig of onheilig, zonder mededoogen voor vrouwen of kinderen. Den dag daerna ging het nog woester. Graef Geert van Gelder was met krygslieden derwaerts gekomen om zyn' schoonvader te ondersteunen; maer niets te doen vindende in de weerlooze stad, vernielden of roofden zy wat die van Brabant mogten gespaerd hebben: en, alsof die verregaende baldadigheid den overmoed des vyands nog niet gekoeld had, werd er ten laetste gesproken van Luik aen de vier hoeken in brand te steken, gelyk het te Frankfort bestemd was. Dat barbaersche opzet zou ongetwyfeld uitgevoerd zyn geworden, hadden niet de heer van Perweys, de kastelein van Brussel⁽¹⁾, en eenige andere brabantsche edellieden den hertog dringend aengemaend om van zulk gruwelfeit af te zien. De huizen en de kerken bleven dan gespaerd; maer den derden dag ontbood Hendrik de

(1) Deze edelman, zegt Fisen, had eenen zoon in Sint Lambrechts kapittel.

[p. 176]

geestelykheid, en de weinige burgery die het tot dan toe ontkomen was, in het bisschoppelyk paleis, en eischte dat zy gehoorzaemheid zwoeren aen keizer Otto, gelyk zy dan ook allen deden, want niemand had het hart van tegen te spreken⁽¹⁾.

Den vyfden dag vertrok hertog Hendrik met zyn leger naer Moha om het slot in te nemen, doch vond het zoo sterk bezet dat hy 't niet aen dorst randen. Het krygsvolk had daerenboven te veel buit gemaekt om nog lust te hebben voor een beleg dat langdurig kon wezen, weshalve de vorst besloot naer huis te keeren⁽²⁾.

Hoe bisschop Hugo te moede was, toen hem het rampzalig lot zyner hoofdstad geboodschapt werd, kan men raden. Hy hield in dat oogenblik zich op te Hooi, alwaer hy de luiksche prelaten byeen ge-

(1) Zie Butkens, bl. 177. - Fisen, I, bl. 288, vlgg. - Villenfagne, Recherches sur l'Histoire de Liége, I, bl. 139, vlgg. - Aegidius van Orval, by Chapeauville, II, bl. 205-210.

(2) Butkens zegt dat de Brabanders het slot van Walef verlaten vonden, en 't in bezit namen; maer de luiksche geschiedschryvers zwygen daervan.

[p. 177]

roepen hebbende, een plegtig banvonnis velde tegen den hertog van Brabant, den graef van Gelder, en alle hunne aenhangers. Doch niet te vrede met deze geestelyke wapens tegen zynen vyand gewend te hebben, maekte hy eerlang gereedschap om hem met krygsmagt aen te vallen. Hy verbond zich met den graef van Vlaenderen en Henegau⁽¹⁾, met de graven van Namen⁽²⁾, van Loon⁽³⁾ en van Rhetel⁽⁴⁾, met den hertog van Lorreynen⁽⁵⁾ en andere vorsten, zoodat hy een leger te been bragt, waer meer dan vyfhonderd ridders⁽⁶⁾ met hun tal-

(1) Ferdinand van Portugael die, wegens het graefschap van Henegau, manschap aen Luik verschuldigd was.

(2) Philip-de-Edele, die het slot van Samson, tusschen Namen en Andenne, te leen hield van den bisschop.

(3) De graef van Loon was insgelyks leenman van Luik.

(4) De graef van Rhetel was een bloedverwant van bisschop Hugo, zelf afkomstig, door zyne moeder, uit het huis van Rhetel.

(5) Thibout I, die getrouwd was met Gertrudis, des graven van Moha erfdochter.

(6) Wy volgen de opgave van Jacques de Hemricourt, by Villenfagne, Recherches, enz. I, bl. 154. Butkens spreekt van twee duizend vyf honderd ridders, en Aegidius, by Chapeauville, van dry duizend. Maer deze schryvers hebben, naer 't schynt, ridders en ruiters samengerekend.

[p. 178]

ryk gevolg van edellieden⁽¹⁾ in geteld werden, behalve de voetknechten die ontelbaer waren.

Met deze magt kwam de kerkvoogd, tegen het einde van July, naer Brabant af, doch zonder veel uit te zetten. Het was juist in dat oogenblik zoo geducht warm, dat de ruiters, onder hunne pantsers en helmetten, niet ademen konden, en dat geheel het leger, peerden zoo wel als menschen, te midden eener langdurige droogte die al de grachten had uitgeheveld, stikten van dorst, en niet zagen van het stof dat hun op den weg in de oogen woei⁽²⁾.

Dit zonderling toeval kwam den hertog te stade, die anders voor de overmagt had moeten zwichten. Maer nu vond hy ligtelyk gehoor by de graven van Vlaenderen en Namen, om door hunne bemidde-

(1) Versta adelborsten die, in den kryg, de ridders volgden, om op hunne beurt, door dapperheid denzelfden titel te verdienen.

(2) Zie de getuigenis van Aegidius, by Chapeauville, bl. 213.

[p. 179]

ling een bestand te treffen, belovende hy van zynen kant den buit van Luik meêgebragt, of de weerde daervan, te zullen wedergeven en alle schade herstellen, belofte waer de vlaemsche vorst borg voor bleef. En zoo schudde Hendrik den last van zyne schouders.

Daer was het den hertog alleen om te doen, niet om den vrede met Luik te koopen. Want toen eenigen tyd daerna graef Ferdinand hem zyne belofte indachtig maekte, gaf hy voor antwoord dat hy 't geld nog niet had kunnen byeenbrengen, om den bisschop te betalen. De zaek bleef dan sleepen, tot dat den 8 October de graef van Namen vroegtydig te sterven kwam, latende eene kinderlooze weduwe, Maria van Frankryk, koning Philips eigen dochter. Daer Hendrik juist het jaer te voren zyne eerste gemalin verloren had, haestte hy zich de fransche vorstin van haer vader ten huwelyk te vragen, ziende daer een goed middel in om zyne zaken te redden; want hy wist vooraf dat de koning, die op dat oogenblik met Vlaenderen in geschil was⁽¹⁾, er hoogen prys zou op stellen de

(1) Zie ons vierde Deel, bl. 352.

[p. 180]

Brabanders meê te hebben. Inderdaed, Philip-Auguste stemde des hertogs vraeg gereedelyk toe, en het huwelyk werd in de maend April 1213 te Soissons⁽¹⁾ voltrokken, alwaer de koning zyne leenmannen gedagvaerd had om hem behulpzaem te wezen op zyn' krygstogt naer Engeland⁽²⁾. Dat hertog Hendrik insgelyks beloofde zyn nieuwen schoonvader te zullen bystaen, spreekt van zelf; maer om de handen daer ruim voor te hebben, verzocht hy den koning door brieven of gezanten zoo veel te doen, dat de bisschop van Luik zich stil hield. Philip gaf daer gevolg aen, schryvende aen den kerkvoogd om hem tot vrede met Brabant te vermanen⁽³⁾: en daer de Luikenaers van toen af gewoon waren naer Frankryk te luisteren, dorst Hugo dien raed niet opentlyk verwerpen; maer ging toch voort met zyne stad te versterken en de noodige toebereidselen te maken om, byaldien de hertog zyne beloften niet vervulde, hem den oorlog aen te doen.

(1) Op de Aisne, 25 mylen in 't noord-oosten van Parys.

(2) Zie ons vierde Deel, bl. 354.

(3) Zie Aegidius, by Chapeauville, II, bl. 213-14.

[p. 181]

In den tusschentyd had koning Philip van zynen togt naer Engeland moeten afzien⁽¹⁾, en had zyne wapenen tegen Vlaenderen gerigt, alwaer hy vry wat onheil stichtte, gelyk wy in ons vierde Deel verhaeld hebben⁽²⁾. Tot in het hart des lands doorgedrongen zynde, sloeg hy het beleg om Gent, vooral met de hulp van brabantsche krygsbenden⁽³⁾, en bragt het, tegen 't eind van Juny, tot overgaef; maer keerde kort daerna terug naer Frankryk, want hy zelf had groote verliezen beproefd, inzonderheid dat van zyne schoone vloot, die te Damme verbrand was geworden⁽⁴⁾. Aldus raekte voor het oogenblik graef Ferdinand weêr boven in Vlaenderen en, vuer en vlam als hy was tegen hertog Hendrik, zond hy gezanten naer den bisschop van Luik, hem berigt gevende dat hy voornemens was uiterlyk den 10 October met volle magt in Brabant te vallen. Van zynen kant moest de kerkvoogd met zyn bondgenooten zich gereed maken om ter zelver tyd naer Haspengau af te

(1) Zie waerom, in ons vierde Deel, bl. 355.

(2) Ter aengehaelde plaetse, en verder.

(3) Zie Butkens, bl. 180.

(4) Zie ons vierde Deel, bl. 357-58.

[p. 182]

komen, ten einde hun gemeenen vyand tusschen twee vuren te stellen.

Wel overleid was dat genoeg, als men ziet, maer het viel niet even goed uit; want ter nauwernood had graef Ferdinand den voet op brabantschen bodem gezet, of hy kreeg tyding dat de Franschen een nieuwen inval gedaen hebbende, bezig waren met Ryssel in kolen te leggen, zoodat hy geen oogenblik te verliezen of geenen man te veel had om zyn eigen land te beschermen, en derhalve dat van zynen nabuer aenstonds moest ruimen⁽¹⁾. De Luikenaers hadden op denzelfden dag den krygstogt aengevangen, toen het nieuws van pas gemeld toeval hen insgelyks deed achteruit trekken. Maer hertog Hendrik, die van zynen kant mede een talryk leger verzameld had, viel nu zelf in hun land, verbrandde Walef, Tourinne⁽²⁾, en Waremme op de Geer, van waer hy naer Tongeren trok, hetwelk op zyne beurt wreed gehavend werd. Te Xhendermael⁽³⁾ hield hy stil, om raed te slaen of men Luik

(1) Zie Meyer, Annales Flandriae, ad ann. 1213.

(2) Een dorp in 't noordwesten van Walef.

(3) Een dorp niet ver van den huidigen steenweg van Tongeren naer Luik.

[p. 183]

aen zou randen. Eenigen waren van gevoelen dat er niet moest gedraeld worden; doch de meesten, wetende hoe wel de stad versterkt en de bisschop door zyne leenmannen ondersteund was, achtten het voorzigtiger te wachten, en te zien wat de Luikenaers zelf verrigten zouden. In dien zin besloot de hertog; maer dewyl de plaets waer hy zich bevond ongunstig was, week hy, des Zaterdags 12 October, naer den kant van Montenaken⁽¹⁾, om een steunpunt te hebben op Landen en Hannut, van waer hy tevens mondkost trekken kon. Denzelfden avond verscheen het vyandlyk leger, veel sterker in getal dan dat des hertogs⁽²⁾, en kwam vernachten in het dorp van Lens op de Zecker⁽³⁾,

(1) Montenaken ligt een paer mylen bezuiden Sint Truijen.

(2) Butkens wil dat de bisschop eens zoo veel manschap had als de hertog.

(3) Zoo zegt het Butkens, bl. 181; maer de luiksche geschiedschryvers spreken van Lens op de Geer. Daer zyn dry dorpen van dien naem in Luikerland: Lens-sur-Geer, Lens-St.-Remy en Lens-St.-Servais. Het laetste ligt digtst by Montenaken, en by een water dat op de kaert van Ferraris niet genoemd wordt. Het is waerschynlykst dat men dit Lens hier te verstaen heeft.

[p. 184]

dusdanig dat de beide kampen slechts een paer mylen van elkander verwyderd waren⁽¹⁾.

Des anderdags zou dan het pleit beslist worden. Inderdaed, met het eerste morgenkrieken ontwikkelde de hertog zyne magt in het plein van Steps⁽²⁾, alwaer de vyand hem eerlang den stryd kwam aenbieden. De graef van Loon, met zyn volk over Brusthem aengekomen, voerde het bevel op den regter vleugel; Diederik van Walcour leidde den linker vleugel op, waer die van Dinant zich bevonden, terwyl de bisschop zelf in het midden stond, aen 't hoofd der stedelingen van Luik en Hooi. Op de brabantsche zyde was het leger verdeeld in vier drommen, bestierd, de twee eerste door de graven Thibout van Bar en Diederik van Kleef, de derde door Willem van Perweys, en de laetste door hertog Hendrik zelf, die, by den aen-

(1) Zoo spreken al de schryvers, en daerom meenen wy dat de Luikenaers te Lens-sur-Geer niet kunnen gelegerd hebben, want dat is verder van Montenaken.

(2) Zoo hiet men de vlakte die zich uitbreidt in het westen van Montenaken.

[p. 185]

vang des gevechts, de zynen toeriep: ‘Dringt aen op den heer van Loon; als wy dien houden liggen, zullen de anderen haest gaen loopen.’ Daerop gaf hy het sein, en de worsteling begon. Zy was schrikkelyk. Die van Lier en van Leuven, vervoegd by de Gelderschen, stortten op de Luikenaers, welke, met hunne pieken, in de aerde gestoken en de punten vooruit, den eersten schok ontvingen, en moeite hadden om hem door te staen. Gelukkiglyk werden zy ondersteund door de leden van het vleeschhouwers ambacht, gewapend met aksen en slagtmessen, die, tusschen de pykeniers in vechtende, de vyandlyke ruiters in 't zand smakten, of hunne peerden de buiken open reten en de mannen het hoofd kloven.

De burgers van Dinant en omliggende steden hadden te doen met den graef van Kleef, en insgelyks hun volle werk. Doch de hitte des stryds was aen den kant waer Lodewyk van Loon den bevelstaf voerde. Vyf der koenste ridders van Brabant waren gelast hem levend of dood meê te brengen; en daer de graef aen de spits der zynen vocht, werd hy ook aldra omringd, ja tweemael van zyn' klepper geslagen, en zou zeker omgekomen wezen

[p. 186]

krygsgevangen gemaekt, hadde niet zyn broeder Hendrik⁽¹⁾ hem uit den drang geholpen. De graef raekte dan weêr te peerd, doch zyn vallen had wanorde gebragt onder de voelknechten die reeds begonnen te deinzen, een kwaed voorbeeld gevende aen het overig des luikschen legers. De voorspelling van hertog Hendrik was dus op het punt van waergemaekt te worden; maer het zy dat de brabantsche ridders te veel acht sloegen op het geen aen dien kant omging en al te menigvuldig daerheen drongen; het zy dat de raagt aen de zyde van Luik inderdaed ongelyk grooter was: terwyl des bisschops regter vleugel wankel stond, schoot de baljuw van Franchimont, met sint Lambrechts standaert in de hand, vooruit, en plantte dien te midden van de Brabanders, welke op eens als overstelpt werden van de luiksche baronnen. Meteen gelukte het den graef van Loon zyn volk te hereenigen, en aldus den stryd te herstellen, - nu geheel en al ten voordeele van den kerkvoogd. Te vergeefs deed de hertog alles wat hy kon om de zynen aen te moedigen; te vergeefs sprong hy by

(1) Zie boven, bl. 169, aenteek. 3.

[p. 187]

waer het noodigst was: zyn lot was geworpen en hy verloor het spel, zoo volkomen zelfs dat, zonder Hein van Huldenberg die hem zyn eigen kolder op de schouders wierp, om den vorst minder erkennelyk te maken, deze waerschynlyk zelf op het slagveld zou gebleven zyn⁽¹⁾.

Daer bleven er toch meer dan twee duizend in het plein, ongerekend de menigte van gevangenen, en geheel de tros of bagaedje, door de Luikenaers buit gemaekt.

Hertog Hendrik onderging de straf voor het kwaed dat hy te Luik had bedreven of laten bedryven.

Nog den eigen avond waren de overwinnaers te Hannut, dat zy den volgenden morgen leeg plonderden en in brand staken. Zoo deden zy ook met Landen, Zout-Leeuw, Thienen en andere steden,

(1) Zie Aegidius van Orval by Chapeauville, II, bl. 216-22, alsmede bl. 624, vlgg. - Zie ook Fisen, I, bl. 295-97, en Butkens, bl. 181. - Ter gedachtenis van deze victorie, werd jaerlyks te Luik, op den 13 October, de groote klok geluid. Dit gebruik is voortgezet tot op het einde der verleden eeuw. Zie Villenfagne, Recherches, I, bl. 219.

[p. 188]

behalve twee-en-dertig dorpen, die mede aen het vuer prys gegeven werden⁽¹⁾.

En nog bepaelden zich daerby de rampen niet welke Brabant, ten gevolge van 's hertogs nederlaeg, te lyden had. Nauwelyks was Hendrik van zynen ongelukkigen veldtogt weêrgekeerd, of hy kreeg te doen met den graef van Vlaenderen die, na het vertrek der Franschen, den tyd vond om zyn onderbroken opzet te hernemen. Bygestaen door Reinout van Dammartin⁽²⁾ en den graef van Salisbury⁽³⁾, viel hy eerlang⁽⁴⁾ in Brabant⁽⁵⁾, en drong door tot aen de poorten van Brussel; want de hertog had in dat oogenblik de middelen niet

(1) De Brabanders hadden in Luikerland veertig dorpen neêrgeblaekt, altyd volgens het rampzalig vooroordeel van die eeuwen: hoe meer verwoesting, hoe meerder eer.

(2) Ferdinands bondgenoot. Zie ons vierde Deel, bl. 360.

(3) Hoe die Engelschman hier tusschen kwam, kan men zien in gemeld vierde Deel, ter zelver plaets.

(4) Den 20 October, zegt Fisen.

(5) De Vlamingen kwamen door het land van Aelst, van waer zy gewoon waren Brabant aen te randen, wanneer de vorsten der beide landen in twist geraekten.

[p. 189]

om hem tegen te houden. Verre van daer, hy moest het hoofd in den schoot leggen, en, kost dat kost, trachten vrede te maken, wilde hy een zyner schoonste steden niet laten innemen, of, erger nog, half het land zien verwoesten. Hendrik maekte dan van den nood een deugd. Hy beloofde herstelling van schade en opentlyke boete aen den bisschop van Luik, in wiens naem en met wiens toestemming de graef een bestand sloot tot den feestdag van Lichtmis naestvolgende, maer eischte, tot waerborg van 's hertogs gegeven woord, diens beide zonen Hendrik en Godevaert, welke hem met der daed uitgeleverd en naer Gent gevoerd werden⁽¹⁾.

Aldus hadden dan de vyandlykheden met Luik een eind, en bisschop Hugo ruimde den brabantschen bodem⁽²⁾.

(1) Zie Meyer, ad ann. 1213.

(2) De Luikenaers vertrokken, zegt Fisen, den 23 October. Verder dan Thienen en Zout-Leeuw waren zy niet geweest. Zy hadden echter lust om naer Leuven te komen, toen die van Hooi levensmiddelen voor het leger aengebragt hebbende, klaegden dat zy te Hannut leelyk mishandeld, en zelfs eenigen dood geslagen waren geweest: weshalve heel het luiksche heir daer aenstonds heen trok, om het de burgery betaeld te zetten. Zie daer meer van by Fisen, bl. 298.

[p. 190]

Maer het was den graef van Vlaenderen thans niet uitsluitelyk meer te doen, om hertog Hendrik tot het volbrengen zyner beloften aen te zetten: hy wilde vooral hem meêsleepen in het groote verbond tegen Philip-Auguste, dat op het punt stond van gesloten te worden, en waer Reinout van Dammartin de voornaemste aenlegger van was⁽¹⁾. Deze driftige edelman gebruikte al zyne welsprekendheid om den Brabander over te halen⁽²⁾ die, onstandvastig van aert, en daerenboven op zyn' schoonvader gebelgd, omdat deze hem in den steek had gelaten, te ligter gehoor gaf, dewyl hy van den eenen kant zich genoodzaekt vond te buigen voor zynen Vlaemschen nabuer, en van den anderen verzekerd was dat de koning het tegen de bondgenooten moeijelyk zou uitgehouden hebben. Kort,

(1) Zie ons vierde Deel, bl. 360, vlgg.

(2) Men merke hierby op dat Reinout van Dammartin Hendriks zwager was, getrouwd zynde met Ida van Boulogne, de oudere zuster van des hertogs eerste gemalin. Zie hiervoren, bl. 101, aenteek. 2.

[p. 191]

hy stemde toe met den graef meê te doen, en derhalve vrede te maken met Luik, om de handen ruim te hebben.

Dit laetste viel echter den hertog hard, uit hoofde inzonderheid van zekere voorwaerden die er by besproken waren. Ook had hy weinig zin om tegen Lichtmis 1214 naer Luik te gaen, en moest andermael door graef Ferdinand daertoe gepraemd worden⁽¹⁾. In 't eind toch maekte hy van zyn hart eenen steen, beloofde aen bisschop Hugo te zullen betalen vyftien duizend pond wit geld⁽²⁾ voor geleden schade, behalve honderd pond luiksch⁽³⁾

(1) De luiksche geschiedschryvers zeggen zelfs dat bisschop Hugo en Lodewyk van Loon, op nieuw reeds gereedschap maekten om den hertog met de wapens aen te vallen.

(2) Quinse mille Livres blanche monnoye, zegt Butkens, bl. 182. By Aegidius heet het quindecim millia librarum alborum. Anderen mogen dit uitrekenen, met behulp der opgaven van Du Cange, I, col. 288, in voce Albus.

(3) Zoo spreekt Aegidius by Chap. bl. 229. Butkens zegt 800 van de eerstgenoemde ponden, en voegt er by dat de hertog er land moest voor aenwyzen in 't Luiksche gelegen. Deze tweede som moest dus jaerlyks betaeld worden.

[p. 192]

ten behoeve van Sint Lambrechts kerk, en begaf zich⁽¹⁾, den laetsten February, naer de bisschoppelyke stad om openbare boete te doen. Daer werd de arme vorst ten zeerste verootmoedigd. Hy moest, te midden der hoofdkerk en in het bywezen van den adel en de geestelykheid, op zyne kniën vergiffenis vragen, alsmede ontslag van den ban, en het Crucifiks dat, volgens de gewoonte van den tyd, sedert de verwoesting van Luik en het ontwyden der heilige plaetsen, op een handvol doornen gelegen had, van den grond opnemen, waerna de verzoening door eenen kus van vrede voltrokken werd⁽²⁾.

Hoe de hertog, van Luik naer huis keerende, te moede was, meldt de Geschiedenis niet, doch men kan het gissen. En zekerlyk hadden de zaken der bondgenooten tegen Frankryk een goeden uitslag gehad, de kerkvoogd zou Hendriks vernedering

(1) Vergezeld van graef Ferdinand en Reinout van Dammartin; maer niet een Brabander mogt met Hendrik binnen de poorten van Luik komen. Zie Fisen, bl. 299.

(2) Zie Aegidius by Chapeauv. II, 229, en Fisen, bl. 299.

[p. 193]

geducht bezuerd hebben⁽¹⁾. Maer voor het oogenblik had hy niets te vreezen, omdat de gemoederen met iets anders ingenomen waren.

Keizer Otto, meer dan eens door de gibeliensche party geslagen, had in Duitschland weinig of geenen aenhang meer. Hy stelde thans zyne eenigste hoop op het bondgenootschap, waer hy een van de eersten in getreden was, vertrouwende dat, zoo men Philip-Auguste, Frederiks yverigsten voorstander, kon meester worden en van den troon smyten, de welfsche zaken in het hart des ryks wel zouden te herstellen zyn. Van Keulen, waer hy zich ophield, zond hy gezanten tot den hertog van Brabant, om diens dochter Maria, welke hem sedert zoo veel jaren verloofd was⁽²⁾, thans het huwelyk aen te gaen⁽³⁾. De keizer wilde aldus

(1) Eenige dagen vóór den slag van Bouvines, waren de bondgenooten te Nyvel vergaderd, en besloten daer dat zy, onmiddelyk na hunne wederkomst uit Frankryk, den luikschen kerkvoogd van zynen Stoel zouden werpen, en zyne staten onder elkander verdeel en. Zie Aegid. by Chap. II, bl. 234, en de getuigenis aldaer van het Magnum Chronicon belgicum.

(2) Zie boven, bl. 148.

(3) Otto IV was alsdan weduwenaer van zyn eerste gemalin Beatrix van Zwaben, de jongste dochter van zyn vroegeren mededinger Philip. Hy had die, in 1212, getrouwd, om zich de gibeliensche party gunstig te maken; doch de vorstin was kort na haer huwelyk overleden.

[p. 194]

zich verzekeren van Hendriks medehulp tot bereiking van het groote doel. Inderdaed, den 19 Mei, op den tweeden Pinksterdag, werd het huwelyk plegtig gevierd in de stad van Maestricht⁽¹⁾, werwaerts Otto de belgische vorsten gedagvaerd had, en waer hy dan ook zyne eigen krygsscharen over de Maes bragt.

Kort daerna begon de oplogt. In de eerste dagen van July trok Otto met de leenmannen van Neder-Duitschland naer Valencyn, alwaer de bondgenooten moesten samenkomen. De hertog van Brabant vervoegde zich by het keizerlyk leger met eene talryke ridderschap⁽²⁾; zyn oom van Limburg, her-

(1) Zie Butkens, bl. 182, en de Brab. Yeesten, I, bl. 379. - Ernst, bl. 326, wil dat het huwelyk te Aken gevierd werd; doch de getuigenissen waer hy zich op beroept zeggen dat niet.

(2) Butkens noch de andere brabantsche geschiedschryvers bepalen het aendeel dat Hendrik meêbragt; maer Divaeus, bl. 111, zegt dat hy zeven honderd equites (ridders of ruiters) op het slagveld liet.

[p. 195]

tog Thiebout van Lorreynen, de graven van Holland en van Vlaenderen bragten insgelyks groote magt meê: zoodat Otto manschap genoeg had om de victorie te behalen. Hy waegde dan de krygskans te Bouvines, den 28 July 1214; maer ongelukkiglyk voor hem en voor de welfsche belangen, in stede van de overwinning, waer hy zoo stellig op gerekend had, kreeg hy er volkomen de nederlaeg⁽¹⁾. Hy was al aen 't loopen, toen de Brabanders en Limburgers nog altyd kloekmoedig bleven voortvechten; maer eindelyk moesten zy toch ook het opgeven en hun behoud in de vlugt zoeken⁽²⁾.

Na de ramp van Bouvines bleef er Otto niet over dan zyne keizerskroon neêr te leggen. Hy deed dat zonder veel preutelen tegen het lot, en nam de wyk in zyne Brunswycksche eigendommen, alwaer hy den 19 Mei 1218 overleed, latende Maria van Leuven zonder kinderen⁽³⁾.

(1) Zie den slag van Bouvines beschreven in ons vierde Deel, bl. 363, vlgg.

(2) Zie Butkens, bl. 183, en Ernst, bl. 335, aenteek. 1.

(3) Otto's gemalin, die steeds den titel van keizerin bleef voeren, na eenigen tyd in de abtdy van Afflighem doorgebragt te hebben, vestigde zich te Helmont in Peelland (Zie boven, bl. 113), en werd na hare dood te Leuven in Sint Pieters kerk begraven. Zie Butkens, bl. 204, vlgg. Zie mede De Ram, Recherches sur les sépultures des ducs de Brabant, bl. 14, vlgg.

[p. 196]

Meteen kwam Frederik II nu ook voor goed boven, niet alleen in Duitschland, maer tevens in Neder- Lotharingen, alwaer hy nog hetzelfde jaer 1214 verscheen, zynde aen het hoofd van een leger naer Maestricht gekomen, met het inzigt van Brabant te overrompelen, byaldien de hertog zich niet onderwierp. Deze moeite had de keizer kunnen sparen; want Hendrik, hoe krygszuchtig hy zich tot dan toe getoond hadde, voelde te wel zyne zwakheid om op nieuw tegen het hoofd des ryks aen 't worstelen te gaen. Daerenboven was zyne welfsgezindheid eerder op belang dan op overtuiging gegrond, als uit zyn vroeger wanken af te leiden is. Ook aerzelde hy dit mael niet gezanten tot Frederik te stieren om dag en plaets te bespreken, waerop hy met den keizer zou kunnen vriendschap maken en hem hulde doen. Dit was juist wat de Gibelien beoogde. Te Hamal, by Tongeren, ontving hy, tegen het einde van Augusty, hertog

[p. 197]

Hendrik, alsmede diens oom van Limburg, tot den eed van trouw en manschap, en trok met hen den Rhyn over, zoo vergenoegd wegens hunne bereidwilligheid, dat hy de stad Maestricht, onlangs verpand aen den graef van Loon, aen onzen vorst wedergaf, by brieven van den 2 September⁽¹⁾.

Hendrik had tot dus verre, mag men zeggen, niet geleefd dan met de wapens in de hand. Het was dus meer dan tyd dat hy zelf wat rust nam, en rust verleende aen zyn land, hetwelk daer sedert lang naer haekte. Zulks moet hy dan ook begrepen hebben; want voortaen ziet men hem in geene oorlogen meer verwikkeld. Hy raekte in 't vervolg, namelyk na de dood der gravin van Moha en Walef, nog in geschil met den bisschop van Luik, die de beide sloten, waer vroeger over getwist was, weêr feitelyk tot zich trok⁽²⁾; maer in stede van het pleit andermael door het zweerd te beslissen, deed hy zyn regt gelden voor het keizerlyk leenhof van Frankfort, en getroostte het

(1) Butkens geeft de oorkonde, in zyne Preuves, bl. 64.

(2) Zie Butkens, bl. 191.

[p. 198]

zich, wanneer de zaek ten voordeele des luikschen kerkvoogds uitgewezen werd⁽¹⁾.

De hertog rigtte thans zyne werkzaemheid tot een edeler doel. Hy gaf wetten aen de groote steden van Brabant, vrydommen en regten aen de kleine, gunsten en voordeelen aen de inwoonders van sommige dorpen: kortom, de algemeene welvaert, de veiligheid der onderdanen, de openbare orde waren voortaen het voorwerp van al zyne zorg. Hy had reeds in 1192, te midden van zyne krygsbeslommeringen een vryheids-charter geschonken

(1) Zie Fisen, I, bl. 311, en Villenfagne, Recherches, enz. I, bl. 164.
Hertog Hendrik had nog een ander geschil met den bisschop van Luik, wegens de 15,000 en de 800 pond, welke hy beloofd, ja, doch nimmer betaeld had, en waer de graef van Vlaenderen borg voor gebleven was. Ook deze zaek werd later in der minne beslist: graef Ferdinand verschoot de gelden, en gaf onderpand aen den bisschop voor de jaerlyksche schuld van 800 pond, terwyl Hendrik aen zyn vlaemschen nabuer het kasteel van Genappe, beoosten Nyvel, afstond, om dit te bezitten tot dat van 's hertogs wege alles zou voldaen wezen. Zie Butkens, bl. 193, en de oorkonde in zyne Preuves, bl. 71.

[p. 199]

aen de ingezetenen van Vilvoorden⁽¹⁾. Deze, zonder eigentlyk dienstbare lieden of lyfeigenen te zyn, genoten op het einde der twaelfde eeuw geen volkomen vrydom noch burgerlyke regten; maer de hertog gaf hun die. Hy stelde dat alwie burger van de stad wierd, alleen voor de bank der Schepenen mogt te regt geroepen worden⁽²⁾, ten ware in zaken die 's hertogs heerlykheid of bevoegdheid te buiten gingen⁽³⁾. Wie zynen intrek te Vilvoorden nam, zoo haest hy den landheer en de gemeente trouw had gezworen, zou hy en al het zyne onder de bescherming des hertogs staen: en nadat hy jaer en dag in de stad gewoond had, zou hy mogen verhuizen waerheen hy ook wilde, en zyn goed verkoopen, zonder iemands toestemming noodig te

(1) Vilvoorden was een der oudste Alloden van het vorstelyk huis van Brabant. Zie boven, bl. 16, aenteek. 1. Zie mede ons derde Deel, bl. 546, aenteek. 3.

(2) Versta dat, wanneer hy elders, op den bodem van een anderen heer, iets misdreef, deze hem voor de Schepenbank van Vilvoorden moest vervolgen, maer voor geene vreemde regters dagen kon.

(3) By voorbeeld in geestelyke zaken, of die het ryk zelf aengingen, en derhalve door het hof des keizers moesten gewezen worden.

[p. 200]

hebben⁽¹⁾. De burgers zouden voortaen vry zyn van allen krygsdienst buiten de palen van het hertogdom, en niet verpligt wezen den landheer te volgen over de Maes of den Dender, noch boven Antwerpen of Nyvel⁽²⁾. Zy zouden insgelyks vry wezen van lasten en schattingen⁽³⁾, behalve dat zy hulpgelden⁽⁴⁾, door de stedelyke overheid te bepalen, zouden op te brengen hebben wanneer de hertog, in 's vyands handen gevallen zynde, moest vrygekocht worden, wanneer hy zynen zoon ridder liet slaen⁽⁵⁾, of een zyner kinderen uit-

(1) Dat regt van verhuizen hadden alleen de vrye lieden. De onvrye mogt zich niet verplaetsen zonder toestemming van zynen heer, die hem overal volgde, en zynen persoon zoo wel als zyne have weêr mogt eischen. Zie Grimm's Alterhümer, bl. 286 en 345.

(2) Binnen de palen van het hertogdom moesten zy voortdurend den vorst bystaen, en zyn land verdedigen.

(3) Hoe de dienstbare lieden afgeperst en uitgeschud werden, kan men zien in ons derde Deel, bladzyde 250, vlgg.

(4) In 't Latyn auxilia, subsidia, donativa.

(5) Dat gebeurde met plegtigheden en feesten, en kostte altyd veel geld.

[p. 201]

huwde⁽¹⁾, of eindelyk met den keizer over de Alpen moest gaen⁽²⁾. Zy werden ontslagen van alle vroondiensten of dwangwerken⁽³⁾, behoudens dat zy, in den hooityd, des hertogs weiden moesten afmaeijen en het gras droog maken⁽⁴⁾. Zy zouden vry zyn van alle vorige cynzen⁽⁵⁾, uitgezonderd

(1) En derhalve eenen uitzet of bruidschat meê moest geven.

(2) Het zy om kryg te voeren in Italië, het zy om 's keizers krooning by te woonen.
By deze vier gevallen, altyd uitgezonderd wanneer de vorsten hunne onderdanen schotvry maekten, vindt men er gewoonelyk nog twee andere: aenkoop van domeinen en, in den tyd der kruistogten, reis naer de landen van over-zee. Men bemerke dat al deze uitgezonderde gevallen tot eer en luister strekten van het land, zoo wel als van den landheer. Derhalve was het billyk dat ook de vrye onderdanen hun deel in den last droegen, en den vorst ter hulp kwamen door onderstandgelden.

(3) Zie daer byzonderheden over in ons derde Deel, bl. 249.

(4) Zoo oud zyn de weiden tusschen Brussel en Vilvoorden.

(5) Zie de velerlei cynzen welke de dienstbare lieden vroeger te betalen hadden, in ons derde Deel, bl. 251-52.

[p. 202]

de oude landcyns⁽¹⁾, welke op Dry-Koningen dag moest betaeld worden, en de nieuwe vryheidscyns⁽²⁾, voor iedere hoef⁽³⁾ te kwyten. Daerentegen zouden de ingezetenen van Vilvoorden het eigen en volle gebruik hebben van den meersch⁽⁴⁾ gelegen tusschen het allode van heer Godevaert van Scoten te Perk, en de bouwlanden van Melsbroeck en Machelen⁽⁵⁾, zoodanig dat die van buiten den

(1) Excepto antiquo agrorum debito, zegt de latynsche oorkonde. Versta het dusgenaemde agrarium, terraticum of terragium, een oud regt dat de boeren moesten dragen voor den onbebouwden grond, dien de landheer hun afstond om te bewerken. Zie Du Cange op Terraticum en de andere woorden. Zie mede Raepsaet, OEuvres compl. IV, bl. 447, vlgg.

(2) In 't Latyn staet excepto novo libertatis debito. Waerschynlyk eene schuld die hun was opgelegd, toen de hertog of zyn vader hun de persoonlyke vryheid geschonken had.

(3) Versta huizing en grond.

(4) Men gaf en geeft nog dien naem aen eenen beemd die 's winters onder water loopt. Kiliaen vertaelt het woord maersche door palus, hetwelk in de latynsche oorkonde mede gebruikt is. Heden noemt men 't in Brabant een broek.

(5) Perk, Melsbroeck en Machelen zyn dry dorpen in de buert van Vilvoorden.

[p. 203]

gemeenden meersch niet meer mogten benuttigen ten zy tot vrygeweide voor hun vee, en zonder schade der burgers⁽¹⁾.

Zoo vrygevig en mild toonde zich hertog Hendrik, in het begin zyner regering, voor de burgers van Vilvoorden. In 1211 schonk hy aen Leuven, eene eigentlyk gezegde Keure⁽²⁾, inhoudende eene reeks van bepalingen omtrent den regtshandel, de verschillende boeten wegens begane misdaden, de erfenissen der burgers, alsmede omtrent de tollen aen den landheer verschuldigd van hetgene er op de markt verkocht werd⁽³⁾. Dat zelfde jaer maekte

(1) Dan komen er nog andere bepalingen over het uitdeelen van turf aen de burgers, over het inbrengen van kalengierbare goederen, over het verantwoorden voor schulden, enz. Wy gaen ze kortheidshalve voorby. Zie Butkens, bl. 150-51, en de oorkonde in zyne Preuves, bl. 46.

(2) Zie wat men door het woord Keure eigentlyk te verstaen heeft, in ons vierde Deel, bl. 246 in de aenteekening.

(3) Divaeus, in zyne Annales Lovan. bl. 7, heeft de oorkonde meêgedeeld volgens een oud charter, maer dat door motten en wurmen half opgegeten, en dus niet goed meer te lezen was. - Eene andere keur staet in de Brabantsche Yeesten, I, bl. 638.

[p. 204]

hy de inwoonders van Neêryssche⁽¹⁾ vry van het schoofregt⁽²⁾, van dat der doode hand of des Besten-Katheils⁽³⁾ en van alle schot of dwanggeld⁽⁴⁾. In 1213 begunstigde hy de inwoonders van Zout-

(1) Beoosten Tervueren.

(2) Waerby de negende, tiende of twaelfde schoof voor den heer was. Zie Raepsaet, OEuvres compl. IV, bl. 457, vlgg. - Zie mede Grimm, Alterthüm. bl. 363, en ons derde Deel, bl. 251, aenteek. 2.

(3) Zie daerover ons derde Deel, bl. 252 en de aenteek. 5; alsmede Raepsaet, V, bl. 27, vlgg.
In 1200 had hertog Hendrik die van Thielt, by Aerschot, insgelyks ontslagen van de doode hand, hen voor de overige geregtigheden, aen den vorst verschuldigd, gelyk stellende aen de burgers van Aerschot, behalve dat, waer deze twaelf deniers en twee kippen, die van Thielt twee stuivers en twee kapuinen zouden te geven hebben. De oorkonde staet by Willems, Brabantsche Yeesten, I, bl. 617.

(4) Zoo nogtans dat de inwoonders, voor de hun vergunde vryheid, jaerlyks aen den hertog, op Sinte Remeeus dag, twaelf pond moesten uitkeeren, door zes daertoe gekozen persoonen op allen te verdeelen. Bovendien moest ieder huisgezin jaerlyks een koppel hoenderen aen den hertog leveren, wegens zyn voogdyregt te Neêryssche, welk dorp eigentlyk toebehoorde aen de kerk van Corbeije. Zie de oorkonde by Willems, bl. 617-18.

[p. 205]

Leeuw, hen ontslaende van alle schattingen, lasten, tollen en krygsdienst, behoudens des noods hunne hulp niet die der andere steden tot verdediging van het vaderland. Hy schonk hun daerenboven eene achtdaegsche jaermerkt, des Zondags voor O.H. Hemelvaert aen te vangen, en gebood, ten voordeele van den stedelyken handel, dat de schepen die de Geete opvoeren tot boven Haelen, voortaen nergens dan te Leeuw mogten lossen, of hunne waren te koop stellen. Hy beval dat de landstraet door de stad gerigt wierde, met verbod van eenen anderen weg te nemen voor alwie goederen te vervoeren had, het zy naer onder of naer boven. Hy gaf hun het regt van de wapenproef of het tweegevecht, door vreemden of ingezetenen voorgeslagen, te weigeren⁽¹⁾, willende voort dat al de geschillen, zoo buiten als binnen ontstaen, door schepenenvonnis geslecht wierden, en dat de burgers zes Gezworenen⁽²⁾ kozen om, met de sche-

(1) Hier, ziet men, is geen spraek van andere proeven des godgeregts. Men mag er uit besluiten dat die toen reeds in Brabant afgeschaft waren. Zie ons derde Deel, bl. 274, vlgg.

(2) Zie ons vierde Deel, bl. 437.

[p. 206]

penen, alle buitensporigheden te vervolgen, alsmede om voor de eer en het welzyn der stad te waken⁽¹⁾.

Maer het was vooral in de latere jaren, toen de hertog in vrede leefde met de naburige vorsten, dat hy zich bevlytigde om door goede wetten en gewenschte vryheden den bloei zyner steden en het heil zyner onderdanen te bevorderen. In 1221 bevestigde Hendrik⁽²⁾ het akkoord, vroeger aengegaen⁽³⁾ met het kapittel van Sinte Waldruit te Bergen⁽⁴⁾, om Herenthals tot eene stedelyke gemeente te verheffen⁽⁵⁾. Het jaer daerna schonk hy aen de burgery van Waver dezelfde vryheden als die de Leuvenaers genoten⁽⁶⁾. Gelyke gunst bewees hy, in 1226, aen de ingezetenen van In-

(1) De oorkonde staet by Willems, bl. 618.

(2) Of evenwel zyn oudste zoon in 's vaders naem.

(3) Namelyk in 1209. De oorkonde staet by Miraeus, I, bl. 197.

(4) De kerk van Herenthals is toegewyd aen de Patrooners van Bergen in Henegau. Het kapittel van Sinte Waldruit trok de tienden van de plaets, ofschoon die een allodiael eigendom was der hertogen van Brabant.

(5) De oorkonde staet by Willems, bl. 622.

(6) De oorkonde aldaer, bl. 624.

[p. 207]

court, by Geldenaken⁽¹⁾. In 1229 verleende hy eene uitgebreide Keure aen Diest⁽²⁾, alsmede aen de stad van Brussel, die daerdoor haer eigen wetboek ontving, tot vervolging en bestraffing der misdaden, tot verzekering van de eigendommen en de veiligheid der inwoonders, tot handhaving van de openbare orde, zonder welke er geene welvaert mogelyk was⁽³⁾. Het volgend jaer kregen die van Ter Hulpe⁽⁴⁾ insgelyks hunne Keure⁽⁵⁾. Nog andere steden en dorpen werden verrykt met pri-

(1) De oorkonde by Willems, bl. 627.

(2) De oorkonde aldaer, bl. 630.

(3) De nederduitsche tekst dier oudste Keure van Brussel staet in den Luyster van Brab. I, bl. 37; maer hy is zeer gebrekkelyk. De latynsche tekst is gedrukt in de Bibliothèque des Antiquités Belgiques van Marshall en Bogaerts, Antwerpen, 1833, in-8^o, I, bl. 183, vlgg. met eene oude vlaemsche vertaling, aldaer, bladzyde 205, vlgg. - De heeren Henne en Wauters hebben er de voornaemste bepalingen van meêgedeeld in hunne Histoire de Brux. I, bl. 55, vlgg.

(4) In 't Fransch La Hulpe, bewesten Waver.

(5) De tekst staet by Willems, bl. 632. Al deze keuren zyn van denzelfden aert als die welke wy in ons vierde Deel hebben gekenmerkt, bl. 247: de strafwetten maken er den hoofdinhoud van.

[p. 208]

vilegiën, met vrydommen en gunsten: zoo dat de regering van Hendrik I, als tydvak van bevordering der algemeene volksbelangen, volkomen gelyk staet met die van Philip van Elsaten in Vlaenderen⁽¹⁾.

Maer de brabantsche steden⁽²⁾ en dorpen niet alleen: ook de kerk en de godsdienst waren het voorwerp van 's hertogs yver en milddadigheid. In 1201 stichtte hy de Bernardyner vrouwen-abtdy van Ter Cameren by Brussel, gevende niet slechts aen de vrome maegd Gisela den noodigen grond om een klooster te bouwen, maer dry mansi⁽³⁾ heide en bosch, een deel van zyn schoofregt te Ruysbroeck, en twintig bunderen lands, voor het onderhoud der kloosterzusters⁽⁴⁾. Vyf jaer later stichtte hy te Leuven, in de kerk van de H. Gertru-

(1) Zie ons vierde Deel, bl. 244, vlgg.

(2) Antwerpen werd, onder Hendrik I en door zyn toedoen, merkelyk vergroot. Zie daeromtrent de Geschiedenis van Antwerpen door Mertens en Torfs, I, bl. 268, vlgg.

(3) Zie boven, bl. 37, aenteek. 2.

(4) Zie de oorkonde by Miraeus, I, bl. 400; alsmede de bevestiging van het sticht door den bisschop van Kameryk, aldaer, bl. 401.

[p. 209]

dis⁽¹⁾, een kapittel van Reguliere Kanoniken, ryk begiftigd uit zyne inkomsten en eigendommen⁽²⁾. In 1216 stichtte Hendrik, naby dezelfde stad, het klooster van Ter Bank⁽³⁾, en in 1233 de vermaerde abtdy van Sinte Bernaerts aen de Schelde⁽⁴⁾, zonder te spreken van andere giften en gunsten door denzelfden vorst aen de kloosters, de kapittels en andere geestelyke gestichten van Brabant bewezen, en waer de optelling al te lang zou van zyn, want Hendriks mildheid was onuitputtelyk.

(1) De kerk van Sinte Geertruid te Leuven werd in 1200 afgescheiden van Sint Pieters, en tot eene byzondere kapellanie, of onderhoorige parochie-kerk, verheven. Zie de oorkonde by Miraeus, I, bl. 725.

(2) Zie de oorkonde by Miraeus, I, bl. 114; alsmede een anderen giftbrief, aldaer, bl. 736.
Dat kapittel van Augustyner kanoniken werd, in 1449, tot eene abtdy verheven door Paus Nikolaes V; en in 1652 kregen de abten het regt van myter en staf. Zie Miraeus, I, bl. 114, in de aenteekeningen.

(3) Ter Bank was eigentlyk een Lazarus-huis opgerigt ten voordeele der melaetschen, gelyk men er in de middeleeuwen nagenoeg by al de steden een vond. Zie Butkens, I, bl. 185. De oorkonden by Miraeus, II, bl. 987.

(4) Zie de oorkonde by Miraeus, I, bl. 578.

[p. 210]

In 1235 ontving hy, op de heerlykste wyze, Isabelle, de zuster des konings van Engeland, welke aen keizer Frederik ten huwelyk was beloofd. De hertog had den vereerenden last opgeladen van de engelsche vorstin naer Mainz te vergezellen, waer het hoofd des ryks haer opwachtte, en de echt in Oostmaend moest gevierd worden. Hendrik woonde er al de plegtigheden en feesten by, maer op zyne terugreis werd hy onvoorziens door eene ziekte aengerand, en stierf, na weinige dagen lydens, den 5^den November⁽¹⁾, latende van zyne eerste gemalin twee zonen⁽²⁾ en vyf dochters⁽³⁾, naest twee andere welke uit zyn huwelyk met Maria van Frankryk overbleven⁽⁴⁾.

(1) Butkens en Divaeus zeggen den 5 September; maer het Anonymi chronicon, door Matthaeus uitgegeven, stelt den 5 November. Daermede houdt het Desroches, Epit. II, bl. 126, en de schryvers der Art de vérifier les dates.

(2) Hendrik, die volgt, en Godevaert van Leuven, heer van Gaesbeke by Brussel, wiens geslacht Butkens opgeeft, bl. 599.

(3) Zie de Stamtafel op het einde van dit boekdeel.

(4) Zie Butkens, bl. 204, vlgg. - Hendrik werd begraven in Sint Pieters kerk te Leuven, alwaer insgelyks de rustplaets was van zyne eerste vrouw Mathilde, en van zyne oudste dochter Maria. Zie De Ram, Recherches, enz. bl. 8.