Vaderlandsche historie. Deel 5

[p. 116]

Vierde hoofdstuk.

brabant onder hendrik i. - onlusten met den hertog van limburg. - hendriks broeder wordt bisschop van luik gekozen. - maer door den keizer verstooten. - en te rheims vermoord. - wraekoefening van den hertog, en zyne verzoening met den keizer. - kryg met henegau. - des hertogs kruistogt. - dood des keizers. - scheuring des ryks tusschen welfen en gibelienen. - hendrik heult met otto van brunswyck. - twist met de graven van gelder en holland.

1190-1203.

Volgorde der keizers.

Hendrik VI,	† 1197.
Philip van Zwaben en Otto IV, van Brunswyck.

Godevaerts zoon en opvolger draegt niet zonder reden den bynaem van Hendrik den Kryger; want gedurende heel zyn leven vindt men hem met het zweerd in de hand, verwikkeld in allerlei twisten, zelfs in zulke waer hy hadde kunnen uit blyven, en

[p. 117]

waerby het goed regt juist niet altyd zyn aendryver of medevechter was. Reeds voor 's vaders dood had hy niet alleen oorlog gevoerd tegen Namen en Henegau, maer ook tegen zyn' oom den hertog van Limburg, die de voogdy van Sint-Truijen, weleer aen Hendriks moeder ten bruidschat gegeven⁽¹⁾, in 1189 verkocht had aen graef Geeraert van Loon⁽²⁾. Daer kwam de neef tegen op, vallende met een leger van zestig duizend voetknechten en zeven honderd ruiters in het graefschap van Loon⁽³⁾, waer hy veel kwaed deed, en vervolgens gereedschap maekte om Sint-Truijen met geweld in te nemen. Volk had hy daer meer dan genoeg voor; maer de graef van Henegau, op verzoek van dien van Loon, zond krygsbenden naer Brabant om daer wraek te oefenen, zoodat Hendrik genoodzaekt werd het on-

(1) Zie boven, bl. 93, aent. 3.

(2) Zie Ernst, III, bl. 174.

(3) Dat graefschap, in noordelyk Haspengau gelegen, was groot, bevattende Borch-Loon (in 't Latyn Loscastrum) waer 't zyn' naem van ontleende, Hasselt op den Demer, Maeseyck, Hamont, Stockhem, Peer, Brée, Beringen, Bilsen, Herck en een deel van Maestricht. Zie Wastelain, bl. 218, en Mantelius, Historia Lossensis, bl. 295.

[p. 118]

dernomen beleg oogenblikkelyk te staken, en den vyand uit zyn eigen land te jagen.

Hiermede liep de zomer ten eind, en het krakeel werd verzet tot het volgend jaer, toen gelukkiglyk graef Philip van Vlaenderen, onder medewerking van bisschop Bruno van Keulen, de twistende vorsten tot akkoord bragt by middel van een verdrag, waerin besloten werd dat Geeraert van Loon acht honderd marken zilvers aen Hendrik tellen zou, en de gemeende voogdy bewaren tot dat deze som door den hertog van Brabant weêrgegeven wierde, in welk geval de laetste nog twaelf weken toeven moest, eer hy den graef van Loon of diens erfgenamen over het pand aen mogt spreken: alles onder waerborging der beide middelaers⁽¹⁾.

Meteen verzoende zich dan ook Hendrik met den hertog van Limburg die, als wilde hy het ongelyk dat hy zynen neef had aengedaen ruimschoots vergoeden, hem het eigendom gaf van de alloden welke hy had te Arlon en te Rolduc, mitsgaders al de erfelyke goederen die aen zyn huis toebehoorden

(1) Zie Ernst, bl. 178, en Butkens, bl. 147. De oorkonde staet in zyne Preuves, bl. 44.

[p. 119]

in de landen tusschen Maes, Rhyn en Moesel⁽¹⁾, om dat alles voortaen van Brabant te leen te houden; doch op voorwaerde dat Hendrik van zynen kant er datgene nog byvoegde wat hem in 't Limburgsche van den uitzet zyner moeder toekwam, zullende hem daer insgelyks manschap voor gedaen worden⁽²⁾.

Deze overeenkomst werd getroffen in 1191, te goeder ure voor hertog Hendrik, die juist dat zelfde jaer in de zwaerste moeijelykheden verviel, waerby hy zyns ooms raed en onderstand niet ontbeeren kon.

Den 5 Augustus was de luiksche bisschop Roel van Zeringen overleden. Er moest dus een nieuwe kerkvoogd gekozen worden, waer de kanoniken van Sint Lambertus⁽³⁾ den achtsten September voor byeen kwamen. Verre weg de meeste stem-

(1) Het hertogdom van Limburg zelf, en de leenen welke de Limburgsche vorsten van het keizerryk hielden, bleven buiten dit verdrag.

(2) Zie Ernst, bl. 179-80. - Zie mede Butkens, bl. 149, en de oorkonde in zyne Preuves, bl. 45.

(3) Versta het kapittel der hoofd- of bisschoppelyke kerk aen den heiligen Lambertus toegewyd. Die kerk werd in 1794 afgebroken.

[p. 120]

men⁽¹⁾ vielen op hertog Hendriks broeder, Albertus van Leuven, lid van het kapittel en archidiaken van het Kempenland⁽²⁾, die niet alleen door zyne hooge geboorte geschikt was om aen het hoofd van dat geestelyk vorstendom te staen, maer inzonderheid door zyne uitstekende deugd en godsdienstyver den voorkeur zyner choorgenooten allenzins verdiende. Ook was er maer één, Boudewyn van Henegau, die hem tegenwerkte: niet dat deze graef de groote hoedanigheden van Albertus miskende; maer hy kon niet dulden dat het buis van Leuven, waer hy sedert zoo lang op wrokte, een nieuwen luister ontvinge door de verheffing van 's hertogs

(1) Vyf en veertig zegt Aegidius van Orval, by Chapeauville, II, bl. 140. De gelyktydige schryver van het Auctuarium Aquicinctinum, ad ann. 1192, by Pistorius, I, bl. 1002, zonder het getal op te geven, zegt uitdrukkelyk: Lovaniensi Autberto justior pars, sanior et multiplicior favebat.

(2) De archidiakens waren te Luik ten getalle van acht. Zy vervingen den bisschop in het bestier van de onderscheidene deelen des bisdoms, dewyl de kerkvoogd zelf genoodzaekt was dikwyls afwezig te zyn, en ja als leenman des keizers met hem ten oorlog te trekken. Zie Fisen, I, bl. 108, col. 2, en bl. 261, col. 1.

[p. 121]

broeder, te meer daer Albertus, met den stoel van Luik te beklimmen, tevens de leenheer van Henegau worden, en Boudewyn dus hulde zou moeten doen aen iemand dien hy inwendig haette⁽¹⁾.

De Henegauwer had in tyds keizer Hendrik op zyne hand weten te brengen en, na het overlyden van Roel van Zeringen, zyn' neef Albrecht van Rhetel⁽²⁾ aen den keus der kanoniken voorgesteld. Hy maekte er des te beter staet op van er zynen gunsteling door te halen, dewyl deze juist de eigen oom was van de keizerin Constantia⁽³⁾. Maer ondanks die hooge verwantschap, ondanks al de poogingen door den graef aengewend, had zyn neef niet dan vier of vyf stemmen⁽⁴⁾ verkregen, waer-

(1) Hoe Henegau een leen van Luik geworden was, zullen wy verhalen in de geschiedenis van dat graefschap.

(2) Deze Albrecht, insgelyks kanonik van Sint Lambertus en Proost van het kapittel, was de zoon van Gunther graef van Rhetel en van Beatrix van Namen, Boudewyns moederlyke tante.

(3) De gemalin van Hendrik VI was eene dochter van Rogier koning van Sicielje, en van Beatrix van Rhetel, Albrechts zuster.

(4) Gilles d'Orval, by Chapeauville, bl. 140, zegt dat uitdrukkelyk. Men kan er uit opmaken dat het luiksch kapittel toen ter tyd een vyftigtal leden telde.

[p. 122]

schynlyk omdat hy onbekwaem werd geoordeeld en inderdaed was⁽¹⁾ om de bisschoppelyke weerdigheid te bekleeden, en vooral om eenen Staet te regeeren.

De zaek was dus beslist: althans zy hadde voor beslist moeten gehouden worden; want daer ontbrak niets aen den keus van Sint Lambrechts kapittel, en Albertus van Leuven was wettige bisschop van Luik, hebbende slechts zyne bevestiging van wege den paus af te wachten, en, in zyne hoedanigheid van tydelyken vorst, het verlei des keizers te vragen, dewyl hy, als dusdanig, leenman was van het ryk.

Ja, maer de graef van Henegau gaf het zoo haest niet op: hy hoopte nog by den keizer te zullen kunnen stokken in 't wiel steken, en Albertus van Leuven den voet ligten. Zonder dan eenen oogenblik te verliezen deed hy zynen kanselier naer 't Zuiden vertrekken, Hendrik VI te gemoet, die juist

(1) Al de gelyktydige schryvers, Gislebertus zelf niet uitgenomen, zyn het eens omtrent de persoonlyke geringheid van Albrecht van Rhetel.

[p. 123]

op weg was om uit Italië naer Duitschland te komen. Hy moest het hoofd des ryks het een en 't ander in 't oor blazen, en daer op aendringen waer het best naer luisteren zou. Doch dat zelfde oor werd eerlang getokkeld door een' van 's vorsten reisgezellen, graef Dirk van Hostade⁽¹⁾, welke, hoorende dat het bisdom van Luik open gevallen was, het er aenstonds op aenlegde om er zyn' broeder Lotharis⁽²⁾ in te dringen. Zulks was voor hem niet zeer moeijelyk, dewyl hy aen zynen meester veel dienst bewezen hebbende, meer dan anderen

(1) Het graefschap van Hostade of Hochstade was gelegen op den Neder-Rhyn, tusschen Nuyss, Gulik en Keulen. Evenwel Butkens, bl. 135, spreekt van een kasteel toebehoorende aen den graef van Hostade, en liggende tusschen Caster en Grevenbrök aen de Erft. Ernst echter, III, bl. 205, gewaegt van een slot genaemd Are, deel makende van 's graven van Hostades bezittingen, en gelegen vyf mylen van Bonn. Ik besluit daeruit dat de graven van Hostade geen afzonderlyk grondgebied hadden, maer burgten en kasteelen (waer grafelyke en heerlyke titels aen verbonden waren) met omliggend land of bosschen, welke hun inkomsten gaven. En zulke graefschappen waren er meer.

(2) Lotharis van Hostade was insgelyks kanonik te Luik, en daerby domproost van Bonn.

[p. 124]

te zeggen had: ook wist hy den keizer zoo wel tegen graef Boudewyns gunsteling als tegen Albertus van Leuven in te nemen, en zyn' eigen broeder op den voorgrond te stellen. Maer hoe daer eene goede verw aen gegeven, hoe de ergernis voorgekomen, hoe de tegenspraek belet van volk en geestelykheid? Daer lag de knoop.

In de eerste dagen van 1192 hield Hendrik VI ryksdag te Worms. Daer verscheen Albertus van Leuven, vergezeld van zyn' broeder, van zyn' oom den hertog van Limburg, en van meer dan veertig kanoniken⁽¹⁾, om het verlei van het luiksche leen te vragen. Naest hem zag men tevens Albrecht van Rhetel zich ten hove vertoonen, met klein gevolg, 't is waer, maer niettemin met eene vaste hoop van zyn doel te zullen bereiken: toen, na eenige dagen van gewaend onderzoek, de keizer liet weten dat, uit hoofde der verdeeldheid welke, by den keus van September laetstleden, de stemmen op onderscheidene persoonen had doen vallen, het regt van benoeming tot het openstaende bisdom hem toe-

(1) Usque ad quadraginta et amplius, zegt Aegidius van Orval, by Chapeauville, bl. 139.

[p. 125]

kwam, en dat hy van het luiksche leen beschikt had ten voordeele van Lotharis van Hostade, die er dan ook op staende voet meê verleid werd⁽¹⁾.

Eigendunkelyker of onbeschaemder kon Hendrik VI niet te werk gaen. Want vooreerst was het valsch dat, by verdeeldheid van stemmen in den keus der kerkvoogden en prelaten van 't duitsche ryk, het den keizer vry stond de stoelen of de abtdyen naer willekeur te vergeven: het eenigste wat hy doen mogt was, in geval van onzekerheid, den twyfel te onderwerpen aen het oordeel van den metropolitaen en diens onderhoorige bisschoppen, om, volgens hunne uitspraek regt te doen wedervaren aen wien 't behoorde⁽²⁾. Daerenboven was de

(1) Zie Aegidius van Orval, bl. 140.

(2) Zulks was vastgesteld geworden door het Concordaet van Worms, in 1122 gesloten tusschen paus Calixtus II en keizer Hendrik V, om een eind te stellen aen langdurige twisten, waer wy hier niet kunnen intreden. De paus had toegestemd dat de keus der duitsche bisschoppen en abten in 's keizers tegenwoordigheid gebeurde, en, volgens de eigen woorden ons door Baronius meêgedeeld in zyne Annales Eccles. ad ann. 1122: ut si qua inter partes discordia emerserit, Metropolitani et Provincialium consilio vel judicio, saniori parti assensum et auxilium praebeas.

[p. 126]

voorgewende tweespalt zelf, waer Hendrik zyne onbillyke eischen op grondde, een bloot verzinsel der kwade trouw, dewyl de keus van Albertus, door vyf en veertig stemmen tegen vier of vyf wedersprekende uitgebragt, eerder het blyk leverde van eenparigheid dan een teeken van verdeeldheid. Derhalve diende hy voor allenzins geldend en wettig gehouden te worden, of het kiezen van bisschoppen en prelaten werd een goochelspel, en al de geestelyke hoogambten kwamen in 's keizers handen, die slechts een paer stemmen door geld of andere middelen te verwenden had, om de volstrekte eenparigheid immer onmogelyk te maken.

Men ziet dus klaer dat de keizer regt noch rede had geraedpleegd; doch, als het dikwyls gaet, hoe grooter zyn ongelyk was, des te halsstarriger bleef hy by zyn opzet, en, ondanks de algemeene tegenspraek, plaetste hy niet slechts met geweld den onwettigen kerkvoogd op den stoel van Luik; maer dwong de geestelykheid even als het volk Lotharis voor hun hoofd te erkennen, en zelfs de luiksche leenmannen hem trouw te zweren.

De hertog van Brabant was inwendig vuer en vlam tegen den keizer, doch moest voor 't oogen-

[p. 127]

blik zyn leed verkroppen. Albertus zelf, in wiens persoon de heiligste regten der Kerk geschonden waren, kon of mogt het daer niet by laten. Neen, hy had aen Hendrik VI verklaerd dat hy zich beriep op den Stoel van Roomen, en aldra nam hy den reisstok in de hand om, vergezeld van twee trouwe kanoniken, langs Frankryk naer Italië te trekken en zyne zaek aen paus Celestinus III ter beslissing voor te dragen. Met de grootste moeite, en door honderd gevaren heen⁽¹⁾, raekte de bisschop de Alpen over, en kwam behouden te Roomen aen, alwaer de paus niet alleen den keus van het jaer te voren, na behoorlyk onderzoek, bevestigde, en Albertus tot wettigen bisschop van Luik erkende; maer hem zelfs verhief tot de weerdig-

(1) De moeijelykheden kwamen inzonderheid daeruit voort, dat de keizer door geheel Duitschland, alsmede in Zwitserland, ja tot in Savoye en Lombardyë toe, al de heirbanen, al de zeehavens deed bewaken door trawanten en spioenen, gelast den bisschop den weg af te snyden en te beletten van in Italië te komen. Uit dien hoofde had ook Albertus zich gerigt over Frankryk, alwaer de keizer niets te zeggen had of zoo ligt geen bespieders zenden kon. Zie Aegidius van Orval, by Chapeauville, bl. 141.

[p. 128]

heid van kardinael, gevende hem tevens brieven meê voor den aertsbisschop van Keulen⁽¹⁾, van wien hy zyne wyding moest ontvangen⁽²⁾, naest andere brieven, tot verschillende persoonen gerigt, om Lotharis des noods in den kerkelyken ban te doen, en de regten van Albertus op alle wyzen te handhaven.

Des kerkvoogds terugreis, in weêrwil van al dezelfde hindernissen, liep even goed af. Hy bereikte den brabantschen bodem, en had ja het geluk zyn' broeder te omhelzen. Maer nauwelyks was zyne wederkomst ruchtbaer geworden; nauwelyks had men in Neder-Lotharingen vernomen wat er te Roomen beslist en verrigt was, of de keizer, woedender dan ooit van door den paus overwonnen te zyn, beval aen hertog Hendrik, onder de zwaerste bedreigingen, dat hy, zonder eenig vertoeven Albertus uit zyn land te verdryven had, en zich te wachten van hem daer ooit weêr te ontvangen.

(1) De aertsbisschop van Keulen was de metropolitaen van Luik.

(2) Albertus was slechts subdiaken, toen hy naer Roomen ging. Hy werd van den paus zelf diaken gewyd, maer moest nu nog de priesterlyke en eindelyk de bisschoppelyke wyding ontvangen.

[p. 129]

Hertog Hendrik, toen hy dit snood bevel ontving, was er niet om verwonderd, maer hy wist er geen' raed meê. Den keizer wederstaen scheen hem niet mogelyk, vooral daer zyn nabuer, de graef van Henegau slechts eene gelegenheid zocht om hem op het lyf te vallen, en, sedert dat hy over Vlaenderen heerschte⁽¹⁾, had hy zoo veel vasallen en bondgenooten, dat er niet een belgische vorst tegen hem op kon. Wat zou er dan van komen, indien hy met den keizer tegen Brabant samenspande? was de hertog niet zeker van overrompeld te worden, en zyn land te verliezen, of het ten minste met het vuer en het zweerd te zien verwoesten?

De ongeregtigheid triomfeerde dan. Albertus zelf willende zyn' broeder aen 's keizers gramschap niet blootstellen, ruimde vrywillig diens staten, en zocht oogenblikkelyk schuilplaets in het slot van Limburg⁽²⁾, waer hy gerust betere tyden mogt afwachten, want aen die sterkte was geen hand te steken.

(1) Namelyk als gemael van Margareet van Elsaten. Zie ons vierde Deel, bl. 291.

(2) De overblyfsels van dat slot zyn nog te zien in het oude Limburg, tusschen Verviers en Aken.

[p. 130]

Maer de standvastige uitwykeling voelde zich van God niet geroepen, noch van den Paus gezonden om in een burgslot zyne dagen werkeloos door te brengen. Hy moest de priesterlyke en vervolgens de bisschoppelyke weerdigheid gaen ontvangen: weshalve hy aen den aertsbisschop Bruno van Keulen liet weten dat de apostelyke Stoel hem gekozen had om de plegtige wyding te bedienen, gelyk de pauselyke brieven, waervan hy hem een afschrift zond, inhielden. Zulks gebeurde echter niet; want Bruno vreesde de verontweerdiging en de gramschap des keizers op zynen hals te halen, met de bevelen van Celestinus uit te voeren. Doch dit geval was voorzien. Naer luid der zelfde brieven, mogt de aertsbisschop van Rheims den keulschen metropolitaen des noods vervangen, iets waer die vreemde kerkvoogd dan ook, op Albertus aenvraeg, gereedelyk in toestemde, als van den keizer niets te duchten hebbende.

Zoodan den 19 September 1192, werd Albertus van Leuven te Rheims priester gewyd, en den volgenden dag verheven tot de bisschoppelyke weerdigheid, onder de oogen van zynen oom den hertog van Limburg, die hierby een nieuwen blyk zyner

[p. 131]

kloekmoedigheid aen den dag legde; want hy wist vooraf hoezeer dit gedrag aen den wraekzuchtigen keizer mishagen zou.

Inderdaed, terwyl deze plegtigheden in de fransche stad plaets hadden, was Hendrik VI te Luik bezig met zynen boozen wil uit te werken. De geestelyken, die naer de stem huns gewetens geluisterd, en verklaerd hadden, of maer eenigzins laten vermoeden, dat zy het met hunnen wettigen bisschop hielden, werden als landverraders de stad uitgedreven, en hunne huizen afgebroken, zoodanig dat de eene steen op den anderen niet bleef. Geheel Luik sidderde van schrik: men zou gezeid hebben dat er de Noordmannen, gelyk ettelyke eeuwen vroeger, aen 't plonderen waren, en dat er geen levende ziel uit de handen zou geraken⁽¹⁾.

In zulke beroerde omstandigheden was er voor den heiligen balling aen geenen terugkeer naer zyn vaderland, veel min aen bezitneming van zyn bisdom te denken. Ook had hy vooraf besloten te

(1) Zie Aegidius van Orval, by Chapeauville, bl. 152, en het Auctuarium Aquicinctinum, ad ann. 1192, by Pistorius, I, bl. 1003.

[p. 132]

Rheims zyn verblyf te houden, tot dat het God believen mogt het hart des wreveligen keizers te vermurwen. Maer deze, in stede van allengskens te bedaren, werd van dag tot dag nog verwoeder, en scheen rust noch duer te zullen hebben, zoo lang Albertus van Leuven in 't leven bleef. Wat gebeurt er? Dry duitsche ridders⁽¹⁾, het zy door anderen opgestookt, het zy uit eigen moedwil, en de zekerheid hebbende dat Hendrik VI het hun loonen zou, vertrokken naer Rheims met het goddeloos opzet van den heiligen bisschop te vermoorden. Gedurende meer dan vier weken zochten zy vergeefs eene gelegenheid, maer wisten met den kerkvoogd kennis te maken, en zelfs zyne vriendschap te winnen, waerdoor het hun eindelyk gelukte hem zoo goed als alleen buiten de stad te vergezellen. Het was de 24^ste November 1192. Door een aenhoudend en verstrooijend gekout rekten zy de wandeling tot dat de avond viel, en er

(1) In de brieven van paus Innocentius III wordt de eene genoemd Otto van Barenste (misschien Barenstein in Saksen); Otto's broeder was de tweede; maer de naem des derden is onbekend gebleven. Zie Ernst, III, bl. 198, in de aenteekening.

[p. 133]

ten laetste gesproken werd van naer huis te keeren: toen op eens de booswichten hunne wapens bloot maekten, en een van hen met een enkelen bylslag den bisschop het hoofd kloof, dat de hersenen wegspatten, en het lyk roerloos ter aerde stortte.

De moordenaers namen de vlugt in aller yl, zich begevende tot den keizer om van hem den prys hunner gruweldaed te ontvangen, terwyl een luiksche kanonik⁽¹⁾, door ooggetuigen van alles onderrigt⁽²⁾, zich haestte om naer Brabant te komen en aen hertog Hendrik verslag te doen van 't geen er te Rheims gepleegd was.

Hendrik had daer al eenige kennis van door een gerucht dat te Leuven rondliep, en was ontroostbaer. Maer wanneer hem de zekere tyding gebragt werd, en dat de luiksche geestelyke hem de bebloede kleederen des martelaers voor de voeten legde, veranderde als 't ware zyne droefheid in

(1) Met name Thomas van Marbaix.

(2) De bisschop was vergezeld geweest door zekeren kanonik Sigerus, en door eenen dienaer met naem Olivier. Den eersten hadden de moordenaers gebonden en den laetste over dood laten liggen. Zie Aegidius van Orval, by Chapeauville, bl. 174-75.

[p. 134]

razerny. Hy verweet zich zelven dat hy lafhertig was geweest in de zaek zyns eigen broeders, voor wien hy van eerst af het zweerd had behooren ter hand te nemen, om hem te beschermen tegen zyne onregtveerdige vyanden: doch wat hy tot dus verre verzuimd had, zou hy voortaen dubbeld volvoeren, en zwoer de moord te zullen wreken, niet alleen op de daders, maer op alle hunne aenhangers en voorstanders zonder onderscheid.

Wat den hertog in zyne wraekgierige voornemens staefde, was de algemeene geestdrift waermede, ik zeg niet de adel van Brabant alleen, maer die van Limburg, en bykans al de graven van den Neder-Rhyn hem hunne hulp aenboden om het gruwelfeit te vervolgen. Eene eerste vergadering werd gehouden te Keulen, waer bisschop Bruno in persoon verscheen, terwyl Koenraet van Mainz⁽¹⁾, en menige andere vorsten gezanten derwaerts gestierd hadden om in hunnen naem alle besluiten toe te stemmen, vol van vuer als zy waren tegen Hendrik VI, die de majesteit van het Roomsche Ryk door zoo schandelyk eenen aenslag onteerd en geschonden had.

(1) Versta den aertsbisschop dier stad.

[p. 135]

De eerste wraekoefening viel op den broeder des ingedrongen bisschops. Hertog Hendrik, gevolgd van ontelbare bondgenooten, trok met open banieren naer het graefschap van Hostade dat, volgens de ruwe zeden van den tyd, te vuer en te zweerd verwoest werd in het begin van 1193. Ieder was indachtig hoe de graef van Hostade, uit louter eerzucht, den voet aen Albertus had weten te ligten, en stelde hem zulks betaeld door de vernieling zyner sloten, welke alle een voor een ingenomen en neêrgeblaekt werden, een enkel uitgezonderd⁽¹⁾ hetwelk zoodanig versterkt was, dat men geen kans zag om, zonder groote voorbereidsels en een regelmatig beleg, er meester van te worden.

Maer het duerde niet lang of de keizer kreeg kennis van hetgeen er op den Neder-Rhyn omging. Hy wist reeds wat de ryksvorsten te Keulen besloten hadden, en begon te vreezen dat, zoo het onweder hetwelk daer woedde naer Duitschland oversloeg, hy er ligtelyk troon en scepter in verliezen kon; want wat middel bleef er om het te

(1) Het slot van Are, waer boven, bl. 123, spraek van was, in de aenteek. 1.

[p. 136]

bezweren of af te keeren, wanneer zyne eigene leenmannen hem niet slechts afvielen, maer op het lyf stortten om eene misdaed te wreken die niet te loochenen was, en die hem geheel buiten zyn regt stelde, dewyl volgens alle feudale beginselen, de heer bescherming schuldig was aen zyne vasallen, en dat by zyn' leenman Albertus in tegendeel had doen omhals brengen? Nu gingen de oogen open van den styfhoofdigen vorst; nu zag hy zyn ongelyk, en beefde voor de schande van zyn geslacht, hetwelk sedert min dan eene eeuw den keizerlyken troon beklommen had⁽¹⁾, en thans gevaer liep van er af gestooten te worden, voor eene euveldaed wier vlek alle zyne nakomelingen aen zou kleven. Gelukkiglyk voor hem luisterde hy dit mael naer goeden raed, en toonde zich bereid om zyn ongelyk te herstellen. Hy zond dan gezanten op gezanten naer de ryksvorsten, hen verzoekende alle vyandlykheden te schorsen, en met hem in gesprek te treden in de stad van Coblenz, op den samen-

(1) Het huis van Hohenstaufen, waer Hendrik toe behoorde, was eerst in 1138 tot de keizerlyke weerdigheid verheven geworden. Zie boven, bl. 80, aenteek. 2.

[p. 137]

vloed van Rhyn en Moesel, alwaer hy hun voldoening zou geven.

Hertog Hendrik van Brabant was grootmoedig genoeg om dit voorstel aen te nemen, en met zyne bondgenooten naer Coblenz te gaen, alwaer de keizer hen door vleijende woorden en schoone beloften tot bedaren wist te brengen. Daer hy thans zyn ongelyk scheen te erkennen, liet de brabantsche vorst zich overhalen; men overlaedde hem en zyne vrienden met geschenken⁽¹⁾, en zoo werd eindelyk de vrede gesloten⁽²⁾, nadat de keizer zyn woord gegeven had dat hy al de pligtigen en medepligtigen in de schandelyke moord van Albertus uit zyn hof zou verbannen⁽³⁾.

(1) Magnisque satisfactionibus cum eos delinisset, pace facta, muneribus et promissis eos honoravit, zegt Aegidius van Orval, by Chapeauville, II, bl. 184. Meer weet men daer in 't byzonder niet van.

(2) Volgens het Chron. Gisleberti, bl. 244, zou dat in July gebeurd zyn; maer hy is mis. De vergadering te Coblenz en de verzoening met den keizer moet vroeger plaets hebben gehad, dewyl hertog Hendrik van Brabant voorkomt als getuige in een keizerlyk diploom van den 13^den Mei 1193. Zie Ernst, III, bl. 208, aent. 2.

(3) Keizer Hendrik stichtte later in de kerk van Sint Lambertus te Luik twee autaers, aen ieder van welke eene dagelyksche mis moest gelezen worden. - De stoffelyke overblyfsels des heiligen martelaers bleven rusten te Rheims tot in het jaer 1612, alswanneer een zyner beroemdste nakomelingen, de aertshertog Albertus, en diens gemalin Isabella, met toestemming van Lodewyk XIII koning van Frankryk, het lichaem deden ontgraven en plegtiglyk overvoeren naer Brussel, om daer bewaerd te worden in het klooster der Religieuzen Carmeliterssen, onlangs in die stad gesticht door dezelfde vorsten. Dit alles, zoo wel als de gebeurtenissen der jaren 1192 en 93 zyn omstandig verhaeld in onze Geschiedenis van St Albertus van Leuven. Leuven, by Vanlinthout en Vandenzande, 1844, in-8^o. Tweede uitgave te Antwerpen, by Van Dieren, 1845, in-12^o.

[p. 138]

Alles samengenomen kwam de hertog van Brabant met voordeel uit dezen ernstigen twist: zyn aenzien by de vorsten van den Neder-Rhyn was er door vermeerderd, en zyne hertogelyke weerdigheid ontving, als 't ware, een nieuwen luister uit de voldoening welke de keizer zelf hem had moeten geven. Maer hy had zoo haest niet gedaen met het hoofd des ryks, of hy sprong in de wapens tegen den graef van Henegau, op wien hy voortdurend, en trouwens niet zonder reden, fel gebeten was.

[p. 139]

De zomer van 1193 ging door in wederzydsch geloop op elkanders grondgebied, waerna men tot een bestand kwam, 't welk duren moest tot O.-L.-V. half-oost 1194⁽¹⁾; doch de verbittering zal waerschynlyk al te groot geweest zyn om zich zoo lang te kunnen inhouden; want reeds op den eersten dag der gezeide maend⁽²⁾ werden de twee vyanden slaegs te Noville-sur-Mehaigne tusschen Namen en Leuven⁽³⁾. De krygskans was er onzen hertog niet gunstig: zyn oom van Limburg en diens zoon vielen in Boudewyns handen, terwyl eene menigte⁽⁴⁾ van brabantsche en andere edellieden omkwamen in eenen waterplas, waer zy, om niet gevangen te worden, meenden door te waden, maer ongelukkiglyk hunne dood vonden, naest vele anderen die op 't veld gesneuveld waren.

(1) Z. Butkens, bl. 152, en het Chron. Gisleb. bl. 249.

(2) Butkens, bl. 153, stelt het gevecht in 't begin van September; doch de heer De Smet heeft getoond dat zulks onnauwkeurig is, in zyne Note sur quelques circonstances de la bataille de Noville. - Zie de Bulletins de l'Académie de Brux. VI, 2^e Partie, bl. 193.

(3) Zie ons vierde Deel, bl. 295.

(4) De kronyken zeggen vyftien honderd, doch zulks zal wel overdreven zyn.

[p. 140]

Deze nederlaeg van Hendriks zyde bragt misschien meer by tot den vrede dan eene overwinning zou gedaen hebben. Evenwel de vorst der Brabanders en graef Boudewyn van Henegau verzoenden zich plegtiglyk den 20 der zelfde maend, door een verdrag geteekend naby de stad Halle⁽¹⁾; en dat het dit mael ernst geweest is, blykt uit een niet min plegtig verbond, het jaer daerna te Rupelmonde gesloten⁽²⁾ tusschen onzen hertog en Boudewyn IX graef van Vlaenderen, sedert de dood zyner moeder Margareet⁽³⁾.

Het was zeker een groot geluk voor de onderdanen van Brabant dat er aldus een eind kwam aen

(1) Tusschen Lembeke en Halle, zegt de oorkonde voorkomende by Martène en Durand, Thesaurus novus Anecdotorum, I, col. 655-56. - Butkens, bl. 153, spreekt van een ander vredeverdrag, door de tusschenkomst van den keizer aengebragt, maer hy geeft er geen bewyzen van.

(2) De oorkonde is gedrukt door Willems in het eerste Deel der Brabantsche Yeesten, bl. 614-15.

(3) Boudewyn IX volgde zyne moeder in Vlaenderen op, den 15 November 1194, en zyn' vader in Henegau, den 18 December 1195. Zie ons vierde Deel, bl. 296 en 298.

[p. 141]

de twisten met het naburig Henegau, even noodlottig voor de beide landen en hunne inwoonders.

Maer de hertog, die voor geene rust geboren was, scheen zich enkel met den vorst der Vlamingen en der Henegauwers verstaen te hebben, om de handen ruim te krygen en deel te kunnen nemen aen den kruistogt die juist in dien tyd door geheel Duitschland heen, ja in al de ryken van het Westen gepredikt werd, om de christene mogendheden op te wekken tot verlossing van Jerusalem, dat nog altyd zuchtte onder het jok der Saracenen⁽¹⁾. Hendrik was een der yverigsten, een van die welke inderdaed het kruis opnamen met het heilig inzigt van aen hunner ziele zaligheid te werken; want, vóór zyn vertrek, en om op de gebeden der vromen te mogen rekenen, stond hy aen het klooster van Vorst het bosch van Vronenrode af, dat hy tot dan toe gemeend had hem toe te behooren, doch zonder daer zekerheid van te hebben⁽²⁾.

In het begin van 1197, toen alles gereed was,

(1) Zie ons vierde Deel, bl. 315, alsmede Michaud, Histoire des Croisades, Livre IX.

(2) De oorkonde staet by Butkens, Preuves, bl. 49.

[p. 142]

vertrok onze hertog met dien van Saksen en met een groot getal edele ridders van onderscheidene landen. Zy namen hunnen weg over zee, terwyl de keizer, aen het hoofd van 40,000 man, naer Italië trok, kwansuis om den kruistogt te openen, maer werkelyk om Sicielje te onderwerpen⁽¹⁾, zullende hy, ja, indien er tyd bleef, van daer naer het Oosten oversteken, waer hy dan niet ver meer afwas.

Toen de hertog van Brabant met de zynen in Syrië aenkwam, hadden juist de Christenen, door hunne onvoorzigtigheid⁽²⁾, Jaffa verloren⁽³⁾;

(1) Keizer Hendrik VI, erfgenaem van Sicielje door zyne gemalin Constantia, was den 23 Oct. 1194 te Palermo koning gekroond geworden; maer had in dat ryk zoo veel wreedheid gepleegd, en, naer Duitschland keerende, zoo oneindig groote schatten weggedragen, dat de Sicilianen, onmiddelyk na zyn vertrek, in vollen opstand geraekt waren. Hy ging ze dus andermael onder zyne magt brengen.

(2) Een leger van Duitschers, over hetwelk Waleram van Limburg en de aertsbisschop van Mainz het bevel hadden, was eerst in Palestinen aengekomen, en had, zonder te willen wachten naer de hulp der twee hertogen, aenstonds den kryg begonnen, met ellendigen uitslag.

(3) De stad Jaffa of Joppe, op den boord der Middellandsche zee, was onlangs door de Christenen ingenomen, en voor hen van het grootste belang als gunstige zeehaven, en maer 16 mylen van Jerusalem verwyderd.

[p. 143]

doch nu schepten zy nieuwen moed en gingen met hem Beiruth⁽¹⁾ aenranden dat, na een der bloedigste veldslagen waer tot dan toe het Oosten was getuige van geweest, aldra in hunne handen viel, naest onderscheidene andere zeesteden; want het scheen dat niets aen hunnen yver wederstaen kon. Thans wachtten zy enkel naer het keizerlyk leger, om vervolgens gezamenderhand naer Jerusalem te trekken, toen eilaes! de tyding aenkwam dat Hendrik VI den 28 September 1197 te Messina⁽²⁾ overleden was, waerdoor de oneenigheid, reeds maer al te groot onder de kruisgenooten, ten top steeg, en de onderneming geheel verloren ging.

Hendrik VI was maer 32 jaren oud, toen hy stierf, en liet een eenigen zoon na welke er nog geen dry telde⁽³⁾. Deze laetste omstandigheid

(1) Beiruth, benoorden Ptolemaïs, was mede eene aenzienlyke zeestad, toen ter tyd zeer sterk.

(2) Groote stad van Sicielje, naby de zeeëngte die dat land van Italië scheidt.

(3) Die zoon, Frederik II, was geboren den 26 December 1194. Hy volgde zyn' vader op den troon van Sicielje, onder de voogdy der keizerin Constantia.

[p. 144]

opende de deur aen de heerschzuchtige kuiperyen der Welfen, die sedert 1138 het huis van Hohenstaufen in het ryk zochten te onderkruipen⁽¹⁾. Wat kon men aenvangen met een onmondig kind dat nog in de wieg lag? Het is waer, reeds twee jaer vroeger, en eer zelfs de pas geboren knaep gedoopt was⁽²⁾, hadden de Ryksvorsten hem tot Roomsch-Koning gekozen⁽³⁾; maer zyn eigen oom Philip van Zwaben⁽⁴⁾, in stede van als voogd des

(1) Zie boven, bl. 71, aenteek. 1; en bl. 80, aenteek. 3.

(2) Zie Ernst, III, bl. 245.

(3) Het was dus, van in de twaelfde eeuw eene gewoonte geworden, dat men van in des keizers leven zyn oudsten zoon tot Roomsch-Koning verhief, ten einde zyne opvolging in het ryk zoo veel mogelyk te verzekeren. Zoo haest de vader te sterven kwam, trad de zoon in zyn plaets, en werd van koning, door de enkele krooning, keizer. Doch behalve dat dit alles in 1197 nog niet, als later, op vaste voeten stond, was Frederik al te jong om hem boven te houden. Zie Bilderdijk, Geschiedenis des Vaderlands, I, bl. 334.

(4) Philip van Zwaben was de jongste broeder des verstorvenen keizers.

[p. 145]

tederen Frederiks diens belangen waer te nemen, maekte gebruik van zynen titel om 's ryks leenmannen by een te roepen, met het geheime inzigt van zich zelven te doen keizer kiezen. De ryksdag werd gehouden te Muhlhausen in Thuringen. Daer verschenen de meeste vorsten van Opper-Duitschland en van oostelyk Saksen, welke inderdaed den 6 Meert 1198 Philip voor hun hoofd kozen, en ja aenstonds bezorgd waren om hem gekroond te krygen. Dit moest, in den regel, te Aken gedaen worden⁽¹⁾ door den aertsbisschop van Keulen⁽²⁾; maer de toenmalige kerkvoogd, Adolf van Altena, was voor Philip niet genegen zoo min als de vorsten van Neder-Duitschland en van Westphalen die, over 't algemeen zeer ontevreden met het huis van Hohenstaufen, uit hoofde van de willekeurige regering der twee laetste keizers, thans daerenboven nog gebeten waren omdat men te Muhlhausen zonder hen had voortgegaen. Kortom, Adolf van Altena weigerde niet slechts zynen dienst aen Philip, maer vergaderde, kort na Paschen, een

(1) Het gebruik bragt dat meê, en later werd het vastgesteld door de Gouden-Bul van Karel IV.

(2) Omdat Aken in zyn bisdom gelegen was.

[p. 146]

aental ryksvorsten in zyne bisschoppelyke stad, en deed zoo veel dat Otto van Brunswyck daer tot Roomsch-Koning gekozen werd.

Otto van Brunswyck, de tweede zoon van hertog Hendrik den Leeuw⁽¹⁾ en van Mathilde dochter des engelschen konings Hendrik II⁽²⁾, was, als Welf, de gezworen vyand der Hohenstaufers, aen welke hy de rampen van zyn stamhuis te wyten had. Hy hield in dat oogenblik zyn verblyf in de fransche stad Poitiers⁽³⁾, werwaerts eenige heeren afgevaerdigd werden om hem de kroon te gaen

(1) Hendrik de Leeuw, vroeger hertog van Beijeren en van Saksen (zie hiervoren, bl. 71, aenteek. 1, en bl. 80, aenteek. 3), was, in 1180, die beide leenen kwyt geworden, en had niet behouden dan zyne allodiale bezittingen tusschen Elbe en Weser. In 1185 koos hy zyn verblyf te Brunswyck, waer zyne kinderen den naem van voeren.

(2) Koning Richard van Engeland, zoon en opvolger van Hendrik II, had onder duims gewerkt by den aertsbisschop van Keulen, om zynen neef te doen kiezen.

(3) Het graefschap van Poitiers, alsmede het hertogdom van Aquitanië of Guienne, hoorde in dien tyd toe aen het koninklyk huis van Engeland. In 1196 had Richard het vruchtgebruik dier domeinen afgestaen aen zyn' neef Otto.

[p. 147]

aenbieden. Otto aenveerdde die met vreugd, en begaf zich zonder toeven naer Keulen, alwaer hy luisterlyk ontvangen werd, de schoonste beloften deed aen de ryksvorsten die hem gekozen hadden, en hunnen eed van getrouwigheid afnam. Vervolgens meende hy naer Aken te gaen om aldaer gekroond te worden; doch de inwoonders hadden party genomen voor Philip van Zwaben, en hielden hun poorten gesloten voor diens mededinger.

Middelerwyl was hertog Hendrik van Brabant uit het heilig Land weêrgekomen. Zyne gemalin, Mathilde van Boulogne⁽¹⁾, had naer het voorbeeld van anderen, zich verklaerd voor de welfsche party, gelyk dan ook de hertog deed, zoo vurig zelfs, dat hy eerlang krygsvolk opriep om Aken te belegeren. De burgery toonde eenigen moed, maer kleine hulp vindende in hare geringe bezetting, werd zy aldra genoodzaekt zich over te geven. In de eerste dagen van July deed Otto zyne plegtige intrede in de keizerstad en den 4^den der maend werd hy koning gekroond door Adolf van Altena, in het bywezen van onderscheidene bisschoppen

(1) Zie boven, bl. 101, aenteek. 2.

[p. 148]

en abten, alsmede van eene menigte leenmannen des ryks, allen, naer 't scheen, even yverig om de regten van den welfschen vorst te handhaven⁽¹⁾.

Op dien eigen dag had te Aken nog eene tweede plegtigheid plaets, waer men uit opmaken kan dat de nieuwe koning er hoogen prys aen hechtte Hendrik van Brabant onder zyne vrienden te tellen. Namelyk hy verloofde zyne hand⁽²⁾ aen Maria, des hertogs oudste dochter, om met haer het huwelyk aen te gaen, zoo haest zy den bekwamen ouderdom zou bereikt hebben⁽³⁾. Geen wonder dus dat de vader zich verstond met den keulschen aertsbisschop en andere vorsten zoo geestelyke als wereldlyke, om door boden en brieven aen paus Innocentius kennis te geven van Otto's verheffing tot de koninklyke weerdigheid, met dringende bede dat hy den gedanen keus, als hoofd der Kerk ten

(1) Butkens, bl. 156, geeft de lange reeks van graven en edellieden, die de krooning van Otto IV bywoonden.

(2) Otto IV was nog jong, geboren zynde in of omstreeks 1175.

(3) In 1198 was Maria slechts tien jaer oud. Zie Butkens, bl. 204.

[p. 149]

meerderen voordeele der gansche Christenheid zou gewaerdigen by te stemmen en te bekrachtigen⁽¹⁾.

Het was te voorzien dat deze bede te Roomen verhoord zou worden. Italië in 't algemeen, Roomen in 't byzonder, en de Kerk vooral hadden sedert eene halve eeuw zoo veel van de Hohenstaufers te lyden gehad⁽²⁾, dat paus Innocentius natuerlyker wyze verlangen moest om de oppermagt in andere handen te zien overgaen: ook aerzelde hy niet den keus van Otto te bevestigen, en hem tot wettigen koning door al de vorsten en volkeren van het ryk te doen erkennen.

Van dan af werkte Hendrik van Brabant met meer moed nog dan te voren om Otto's gezag in Neder-Lotharingen zoo wel als in de aengrenzende landen te doen eerbiedigen, zonder daerom zyne eigen belangen te verwaerloozen. Onze hertog, even als al de souvereine vorsten van dien tyd, stelde er eene groote eer in, aenzienlyke naburen tot vasallen te hebben welke, als dusdanig, hem hulde en, wanneer 't op kryg voeren aenkwam,

(1) De oorkonde staet by Miraeus, I, bl. 194.

(2) De geschiedenis van Sint Albertus van Leuven levert daer het eenigste bewys niet van.

[p. 150]

manschap schuldig waren. Dat doel bereikte men door het uitgeven van leengoederen aen zulke naburen, of door afstand ten hunnen voordeele van zekere geregtigheden, of eindelyk door aenkoop van leenheerlyke regten op een deel van hun grondgebied, mits betaling van zekere geldsommen of van jaerwedden⁽¹⁾. Zoo was, reeds in 1191, Limburg voor een groot gedeelte leen van Brabant geworden⁽²⁾. Zoo had, dat zelfde jaer, de heer van Cuick zyn allode van Herpen⁽³⁾ aen hertog Hendrik opgedragen, om het van hem te leen te nemen, tegen betaling van veertig marken keulsche munt, en mits de tienden van Heeze⁽⁴⁾. Zoo stond, almede omtrent dien tyd, Godevaert heer van Scoten⁽⁵⁾ zyn slot van Breda, met de Alloden, vennen en tollen welke hy in die landstreek be-

(1) Hiertoe behooren de dusgenaemde Geldleenen, of Fiefs de bourse. Zie by Du Cange de woorden Feudum Bursae en Feudum Nummorum.

(2) Zie boven, bl. 118-119, en de aenteek. 1.

(3) Een dorp van Noord-Brabant, tusschen Grave en Ravenstein.

(4) Waerschynlyk Heeze, bezuiden Eindhoven. - De oorkonde staet by Miraeus, I, bl. 555.

(5) Misschien Schooten boven Antwerpen.

[p. 151]

zat, aen hertog Hendrik af, om die vervolgens van hem te leen te ontvangen, mits de hertog Godevaert tevens beleende met zekere voogdyen⁽¹⁾ in dezelfde landstreek aen Brabant toebehoorende⁽²⁾. Zoo eindelyk hield de graef van Gelder de Veluwe⁽³⁾ te leen van Brabant, welks hertog van zynen kant dat land verhief van het Utrechtsche Sticht⁽⁴⁾,

(1) De voogdyen hier gemeend waren vermoedelyk zekere regten toebehoorende aen de dusgenaemde Advocati regionum, waerover men Du Cange kan nazien, I, col. 191.

(2) Zie Butkens, bl. 155, en de oorkonden in zyne Preuves, bl. 48.

(3) Men gaf den naem van Veluwe aen het noordelykste en minst vruchtbare gedeelte van hedendaegsch Gelderland, tusschen den Yssel, den Rhyn en de provincie Utrecht.

(4) Het bewys staet by Miraeus, I, bl. 289, alsmede by Van Mieris, Groot Charterboek van de Graven van Holland, I, bl. 131. En eindelyk, met vele verklaringen, in het Charterboek van Bondam, bl. 255. - De naem van Sticht werd gegeven aen alle kerkelyke vorstendommen of heerlykheden, als aen dat van Luik, van Keulen, Trier, enz. Maer in onze geschiedenis verstaet men doorgaens door het Sticht het grondgebied dat toebehoorde aen de voormalige bisschoppen van Utrecht.

[p. 152]

zynde aldus leenheer en leenman wegens hetzelfde graefschap⁽¹⁾.

In 1196 viel, door de dood van Boudewyn II, het bisdom open, in welk geval de naburige graven van Holland en Gelder gewoon waren ieder van zynen kant alles in te spannen om iemand van hunne maegschap aen den Myter te krygen⁽²⁾. Dit mael echter werden hun beider poogingen verydeld door den keus van Diederik Van der Are een' geboren Maestrichtenaer⁽³⁾. Maer nu sloegen de twee graven de handen in een om het Sticht zoo veel afbreuk te doen als zy konden, waerdoor de nieuwe kerkvoogd zich genoodzaekt vond zynen toevlugt te nemen tot den hertog van Brabant en diens hulp in te roepen. Hendrik toonde zich bereidwillig, niet alleen uit hoofde van verschuldigden leen-

(1) Namelyk de hertog was leenheer van den graef van Gelder, en leenman van den bisschop van Utrecht, voor een en dezelfde Veluwe. Zie daer meer van by Bondam, Charterboek der hertogen van Gelderland, enz. bl. 255, in de aenteekening.

(2) Zie Wagenaar, II, bl. 282-83.

(3) Zie over dien kerkvoogd, Kluit Hist. Crit. I, bl. 167, not. 99.

[p. 153]

dienst, maer omdat hy overtuigd was dat des bisschops tegenstrevers ongelyk hadden; weshalve hy graef Otto van Gelder vermaende het Sticht gerust te laten. Maer dewyl de wrevelige graef die vermaning in den wind sloeg, ging Hendrik verder, eischende dat Otto in persoon, als vasal van Brabant, met krygsvolk optrade om zynen leenheer by te staen in diens bemoeijingen ten voordeele van het Sticht⁽¹⁾. Deze tweede opeisching werd echter ook niet beantwoord, zoodat hertog Hendrik de wapens aenvatte, gereed om naer Gelderland te trekken, toen de graven van Loon en van Gulik door hunne tusschenspraek het geschil wisten by te leggen, in zulker voege dat 's hertogs regten ongekrenkt bleven en Otto zich ten ondere gaf⁽²⁾.

Doch zulks was maer schyn. Otto dorst wel niet zelf het Sticht aenranden, maer hielp opentlyk zyn' schoonzoon Willem, graef der Oost-Friezen⁽³⁾,

(1) Zie Butkens, bl. 157, 58.

(2) Zie de oorkonden by Butkens, bl. 49 en 50 der Preuves; maer nauwkeuriger by Bondam, bl. 265 en 274.

(3) Deze Willem, de eigen broeder van Dirk VII, graef van Holland, was getrouwd met Adelheid dochter van den gelderschen vorst. Zie Wagenaar, II, bl. 274, 276, 280 en 284.

[p. 154]

tegen den bisschop, terwyl hy, van een anderen kant, den verschuldigden dienst aen hertog Hendrik halsstarrig weigerde⁽¹⁾. Hy moest nogtans andermael buigen in een verdrag, ten jare 1202, te Maestricht gesloten in de tegenwoordigheid van koning Otto, en waerby bepaeld werd dat, byaldien de graef van Gelder voortaen nog te kort bleef aen zyne pligten ten aenzien van hertog Hendrik, deze geregtigd zou wezen al de leenen welke de graef van Brabant hield⁽²⁾, dadelyk aen te slaen, om daer naer welgevallen van te beschikken⁽³⁾. Zoo ver kwam het dan ook aldra, wanneer Hendrik zag dat de Gelderschman het laetste verdrag, even als de vorige, onbeschaemd met voeten trad, en voortging zyne bondgenooten van Holland en Friesland te ondersteunen in hunnen moedwil tegen het Sticht, alwaer zy thans bezig waren de

(1) Zie Butkens, bl. 159 en 161.

(2) De graef van Gelder hield van Brabant nog andere panden te leen dan de Veluwe. Zie Butkens, bl. 307.

(3) De oorkonde staet by Miraeus, I, bl. 565; alsmede by Bondam, bl. 276.

[p. 155]

hoofdstad zelf te belegeren. Verontweerdigd van zoo veel ontrouw, zoo veel meineed, vergaderde de hertog zyn hoog geregtshof⁽¹⁾ en deed door eene plegtige uitspraek al de brabantsche leenen, waer graef Otto in bezit van was, verbeurd verklaren. Dit vonnis werd vervolgens hem dien 't aenging bekend gemaekt, opdat hy van de verbeurde leenen afzage. Maer de graef, wien het enkel te doen was om tyd te winnen, in stede van zyns leenheers bevelen na te komen, begaf zich met een klein gevolg op weg naer den koning, ten einde door nieuwe middelen zyne zaek in den sleep te houden. Dit mael echter werd hem de pas afgesneden; want Hendrik, van alles onderrigt, zond eene krygsbende uit die Otto onder wege verraste, opligtte en gevankelyk naer Brabant bragt⁽²⁾.

Graef Dirk van Holland zat nog voor Utrecht, toen hem dat nieuws ter ooren kwam. Van spyt

(1) Versta de groote leenmannen en ridders van Brabant, of, gelyk Butkens het uitdrukt, les Pairs de sa cour.

(2) Zie Butkens, bl. 161. - Zie mede het Chron. Egmundanum, ad ann. 1202, by Kluit, Hist. Crit. enz. I, bl. 174.

[p. 156]

ontstoken brak hy aenstonds het beleg op, en voer naer Tiel⁽¹⁾ dat hy overrompelde en in asch legde. Daerna rukte hy voort naer 's Hertogenbosch, hetwelk hy insgelyks, na eenen korten wederstand, tot overgaef dwong⁽²⁾, en er onder anderen Hendriks halven broeder⁽³⁾ alsmede den heer van Cuick, beide derwaerts gezonden om de stad te verdedigen, gevangen nam. Doch hoorende dat de hertog van Brabant aen het hoofd van talryke krygsbenden naderde, baestte de graef zich om zyn leger met den buit dien hy gemaekt had terug over de Maes te brengen. Zulks viel echter kwalyk uit; want hy werd by het stedeken Heusden⁽⁴⁾ ingehaeld en moest daer slag leveren. Nu keerde de kans: de Hollanders kregen de nederlaeg, zoodanig dat zy niet slechts al hunnen roof en krygs-

(1) De stad Tiel, op de Waal, hielden sedert lang de hertogen van Neder-Lotharingen te leen van het Sticht.

(2) Volgens Beka ging de stad over den 7 September 1202. Zie Wagenaar, II, bl. 290.

(3) Namelyk Willem van Leuven, heer van Perweys, over wien men Butkens kan nazien, bl. 627.

(4) Aen de Maes, in 't noord-westen van 's Hertogenbosch.

[p. 157]

gevangenen weêr kwyt geraekten; maer, hehalve veel dooden op het veld, hunnen graef zelf met een deel des adels in de handen der Brabanders lieten, welke thans op hunne beurt triomfantelyk naer huis mogten keeren, zeker zynde dat men hen niet spoedig weêr zou roepen⁽¹⁾.

Nu zaten de twee vermetele graven achter 's hertogs grendels, terwyl de Stichtenaers beider afwezigheid te baet namen om Holland en Gelderland af te loopen, en er duchtige wederwraek te oefenen. Lang evenwel duerde het niet of de vrienden en bloedverwanten der gevangenen beproefden door hunne tusschenspraek hen te verlossen; en daer hertog Hendrik hun juist geen kwaed wilde, liet hy zich gemakkelyk tot vrede overhalen, zoo nogtans dat hy dezen keer alle voorzorg nam, opdat de verzoening duerzaem mogt wezen. Vooreerst legde hy graef Otto een rantsoen op van twee duizend vyfhonderd marken deels Keulsche, deels Leuvensche munt, in twee termynen te betalen, waervoor de schuldenaer zyne twee kinderen naest vyf-en-twintig zonen van leenmannen tot verzeke-

(1) Zie Butkens, bl. 161, 62.

[p. 158]

ring uit moest leveren, alsmede heel het geldersch grondgebied, dat tusschen Maes en Waal gelegen was, te pand stellen. Voorts deed Hendrik hem afzien van alle aenspraek op Megen⁽¹⁾, en zyn allode van Oosterbeek⁽²⁾ aen Brabant opdragen om 't van de hertogen te leen te ontvangen, mitsgaders tolvryheid toestaen aen de brabantsche kooplieden op den Rhyn, en aen de burgers van Tiel en 's Hertogenbosch door geheel Gelderland. Eindelyk moest hy al de vroeger vastgestelde leensbetrekkingen op nieuw erkennen, toestemmen en behoorlyk waerborgen zoo voor den hertog als voor diens opvolgers⁽³⁾.

Op zulke harde voorwaerden werd de graef van Gelder in vryheid gesteld, en bleef in bezit van

(1) Brabantsche stad gelegen aen de Maes, en, even als Grave en Ravenstein, op de grenzen van het hertogdom.

(2) Een geldersch dorp op den Veluwen Zoom.

(3) Zie Butkens, bl. 162-163. - De verschillende oorkonden tot deze verzoening betrekkelyk, en in 1203 opgemaekt, staen by den zelfden schryver, in zyne Preuves, bl. 51-53. Miraeus geeft, er maer eene van, I, bl. 401. Allen zyn nauwkeurig herdrukt by Bondam, bl. 278-84.

[p. 159]

hetgeen hy door zyn vorig gedrag verbeurd had. Dit mael moet het hem beter ernst geweest zyn; want het volgend jaer verloofde hy zyn oudsten zoon Geeraert aen Hendriks tweede dochter Margreet van Leuven, welke de 1500 marken die toen nog te betalen bleven tot bruidschat meêkreeg, zoodat by slot van rekening Otto er nog goedkooper af kwam dan hy had durven hopen⁽¹⁾.

Wat graef Dirk van Holland betreft, deze werd insgelyks verpligt zynen buidel te ledigen door betaling van 2,000 marken losgeld⁽²⁾. Daerenboven moest hy, by wyze van ruiling tegen zekere oude regten van Brabant op een deel van het zeeuwsch grondgebied, de stad Dordrecht met al het land gelegen tusschen Stryen⁽³⁾ en Waelwyk⁽⁴⁾ aen

(1) Zie Butkens, bl. 167, alsmede bl. 206, vlgg. De oorkonde staet in zyne Preuves, bl. 55, en by Bondam, bl. 288.

(2) De penningen werden besteed om de schade die hy aen 's Hertogenbosch gedaen had te herstellen, terwyl daer de dry hoofdsteden van Brabant, Leuven, Brussel en Antwerpen, ieder eene poort deden bouwen, om aen de Bosschenaers hare genegenheid te toonen. Zie Kluit, Hist. Crit. I, bl. 174, aenteek. 10.

(3) By Dordrecht.

(4) Bewesten 's Hertogenbosch.

[p. 160]

den hertog afstaen, om dit van Brabant te leen te nemen, en deswege voortaen hulde en manschap te doen aen Hendrik en zyne nakomelingen⁽¹⁾.

Zoo eindigde, in 1203, een geschil dat sedert vyf jaren onzen hertog weinig rust gelaten had; maer hy kon zich den arbeid dien 't gekost had ligt getroosten, want zyn gezag, zyne heerlykheid en zyn volk hadden er veel by gewonnen.

(1) Zie Butkens, bl. 164, 65, en de oorkonden in zyne Preuves, bl. 53, 54. Vele byzonderheden en teregtwyzingen over deze leenroerigheid van een deel van Holland, heeft Kluit uiteen gezet in zynen Excursus IX. Hist. Crit. I, P. II, bl. 413, vlgg.