Vaderlandsche historie. Deel 5

[p. 86]

Derde hoofdstuk.

brabant onder de twee laetste godevaerts. - kryg met limburg. - hoogmoed der berthouten. - dood des hertogs. - godevaert iii heeft veel te lyden van de berthouten. - hy trouwt met margareet van limburg. - en onderwerpt de berthouten. - kryg met namen en henegau. - stichting van 's hertogenbosch. - dood van godevaert iii. - beschryving van het hertogdom van brabant.

1140-1190.

Volgorde der keizers.

Koenraet III,	† 1152.
Frederik I, met den Rossenbaerd,	† 1190.
Hendrik VI.

Godevaert had ter nauwernood bezit genomen van zyne vaderlyke erfenis, of hy moest het pantser aengespen om Hendrik van Limburg te bestryden, die niet slechts op de beide oevers der Maes wilde meester blyven; maer van Sint-Truijen op plondertogten uitging, en tot Thienen toe alles te vuer en te zweerd verwoestte⁽¹⁾. De nieuwe hertog had

(1) Zie het Chronicon Ducum Brabantiae uitgegeven door Antonius Matthaeus, bl. 35. Zie mede de Chronica Brabantiae Ducum van Adrianus Barlandus (uitgave van 1551) bl. 10, en Divaeus, Rerum Brabanticarum libri XIX, bl. 91.

[p. 87]

daer haest meê gedaen. Hy trok met een talryk leger naer Sint-Truijen, nam de stad in, verjoeg al de aenhangers van den Limburger, en eischte pandslieden van de inwoonders. Vervolgens zette hy voort naer Aken, dat zoo goed als van zelf zyne poorten opende. Daer hield hy een paer dagen stil⁽¹⁾, regt sprekende in den keizerlyken zetel⁽²⁾, den eed van getrouwigheid afnemende van de stedelingen, en doende hen aenstonds de renten betalen die zy hem, als aen den hertog van Neder-Lotharingen, schuldig waren⁽³⁾. By zynen terugkeer, beproefde Hendrik nog eens hem met krygsmagt den weg af te snyden; maer de hertog versloeg an-

(1) Twee maenden, zegt de kronyk van Matthaeus, maer het bykans gelyktydig Auctarium Gemblacense, ad ann. 1140 (by Pistorius, I, bl. 960) spreekt met veel meer waerschynlykheid van twee dagen.

(2) In sede Imperatoris, zegt de kronyk van Matthaeus, waerschynlyk den steenen zetel van Karel den Groote, die heden nog te Aken bewaerd wordt.

(3) Zie de beroepen schryvers, en Butkens, bl. 111.

[p. 88]

dermael den vyand, en kwam zegevierend naer Brabant weder⁽¹⁾.

Men ziet, de tweede Godevaert wist zyne regten te handhaven en zyn gezag te doen gelden. Hy deed zulks met des te meer nadruk, dat hy rekenen mogt op de bescherming van keizer Koenraet, aen wien hy vermaegschapt was door zyn huwelyk met Lutgardis van Sulzbach, de eigen zuster van 's keizers gemalin⁽²⁾. Maer indien hy den heerschzuchtigen Hendrik en diens voorstanders tot stil zitten bragt, hy slaegde zoo wel niet met andere tegenstrevers, die hem in 't hart zelf zyner erflanden het hoofd dorsten bieden, en harknekkig de gehoorzaemheid weigeren. Het adelyk huis van Grimbergen of der Berthouten, het magtigste in dien tyd van geheel Brabant⁽³⁾ wilde voor dat van Leuven niet meer

(1) Zie Barlandus, loc. cit. en Divaeus, bl. 92.

(2) Butkens, bl. 112, geeft eene andere echtgenoot aen Godevaert II; maer de kronyk van Matthaeus, bl. 35, Divaeus by De Vaddere, bl. 333-34, het Chron. Nivellense en andere getuigen voor de dochter des graven van Sulzbach. Met deze houden het ook de schryvers der Art de vérifier les dates, en Ernst schynt er niet tegen. Zie hem III, bl. 87, aenteek. 1.

(3) Volgens Divaeus, bl. 87, waren de Berthouten in bezit van Grimbergen, Turnhout, Gheel en Mechelen. - Zy verwierven later de voogdy dezer stad; maer in de eerste helft der twaelfde eeuw waren zy daer slechts groote grondeigenaers. Zie onze Geschiedenis van Mechelen, in den Middelaer, I, bl. 213.

[p. 89]

onderdoen, noch de heerschappy des hertogs van Neder-Lotharingen erkennen. Wouter Berthout en zyn broeder Geeraert hielden staen dat zy van niemand afhingen dan van God alleen, en dus aen hoegenaemd geenen vorst hulde schuldig waren, ten zy voor de heirbaen van Grimbergen naer Brussel, welke zy beweerden van den keizer zelf te leen te hebben. Deze trotsche eischen hadden zy reeds opgeworpen onder Godevaert I⁽¹⁾, en bleven daer nog styver by onder diens zoon, oordeelende dat hy moeite genoeg zou hebben om zyn hertogdom te bewaren, zonder by hen ander werk te zoeken.

Hierin bedrogen zy zich; want de vorst had zoo haest zyne zaken in de oostelyke streken van Lothryk niet hersteld, of hy beproefde om de wrevelige broeders de vlag te doen stryken; doch met zulken uitslag dat zy er eerder by wonnen dan verloren, wanneer, tot grootere ramp van Brabant, de hertog

(1) Zie Divaeus, loc. cit.

[p. 90]

onvoorziens te sterven kwam in 't begin van 1143⁽¹⁾, latende om hem op te volgen eenen zoon van den zelfden naem, maer die nog in de wieg lag, want hy was kwalyk een jaer oud⁽²⁾. Wat gedaen? De

(1) Volgens de Art de vérifier les dates, waer Butkens en anderen meê overeen stemmen.

(2) Butkens (bl. 122) verwerpt zulks, en Ernst (III, bl. 105, vlgg.) heeft er veel geleerdheid aen te koste gelegd om te toonen dat Godevaert III in 1143 zoo jong niet wezen kon. Nogtans blyft zyn teedere ouderdom bewezen door de getuigenis van onderscheidene gelyktydige schryvers; en wat allen twyfel uitsluit, is het opschrift eener oude metalen doopsvonte, weleer geplaetst in Sint Germanus kerk te Thienen, thans bewaerd in het Museum van oudheden te Brussel. Dit opschrift luidt als volgt: Anno Dominice incarnationis M^o C^o quadragesimo nono, regnante Conrado, Episcopo Henrico II, dominante marchione septenni Godefrido. Dat wil zeggen dat de vonte gegoten werd in 1149, onder de regering van keizer Koenraet, toen Hendrik van Leyen bisschop was van Luik, en de zevenjarige Godevaert als markgraef heerschte in het land. Het woord dominante is gedeeltelyk uitgesleten; maer al hadde er ook een ander gestaen, zou het niet te min blyken dat de toenmalige hertog niet vóór het jaer 1142 kan geboren zyn en derhalve nog een zuigeling was by zyns vaders dood. Het Thiensch gedenkstuk staet afgebeeld in den Messager des Sciences historiques van 1839, bl. 139.

[p. 91]

keizer verleide hem wel met al de leenen die de vader bezeten had⁽¹⁾; doch zulks belette niet dat de Berthouten de kans waernemende om zyn grondgebied te overvallen, het kasteel van Netelare⁽²⁾ in puinen legden, en ja het naburig Vilvoorden gedeeltelyk neêrblaekten of uitplonderden⁽³⁾.

Zoo bezuerden de arme onderdanen het verval der hertogelyke magt en de kindsheid van hunnen vorst. Diens moeder, zoo wel als de baronnen van Brabant, maer inzonderheid Godevaerts voogden⁽⁴⁾ rukten krygsvolk byeen om den overmoed der Berthouten te beteugelen, en wraek te nemen wegens de gepleegde balddadigheden. Op hunne beurt sloopten en blaekten zy aen de kanten van Grim-

(1) Zie het Auctarium Gemblacense, ad ann. 1143, by Pistorius, I, bl. 962, en de kronyk van Matthaeus, bl. 35.

(2) De burgt van dien naem stond by het huidig dorp Strombeke. Zie de Brabantsche Yeesten van de Klerk, uitgegeven door Willems, II, bl. 94.

(3) Zie de kronyk van Matthaeus, loc. cit. -Barlandus, bl. 10 verso, en Divaeus, bl. 93.

(4) Volgens de Brabantsche Yeesten, loc. cit. waren dat Hendrik van Diest, Geeraert van Wesemale, Jan Van Bierbeek, en Aernout van Wemmel.

[p. 92]

bergen en van Mechelen tot grooten rampspoed der landzaten, doch zonder veel voordeel voor hunnen meester. Zelfs een zware veldslag, niet verre van Vilvoorden gewaegd, en waer, volgens de overlevering, de jonge hertog in zyne wieg aen eenen boom opgehangen werd, met het inzigt van door 's heeren tegenwoordigheid den moed der Brabanders aen te vuren, bleef zonder beslissenden uitslag. Bloed werd er van weder zyde veel vergoten; maer alhoewel Godevaerts voorstanders in 't eind de overhand kregen, was toch de victorie niet doorslaend genoeg om de magt des vyands te breken⁽¹⁾. Zoo verliepen er jaren in worsteling en getwist⁽²⁾, tot dat allengskens de hertog den bekwamen ouderdom bereikte om met eigen hoofd en arm zyne regten voor te staen. Hy had die niet alleen te verde-

(1) Zie onze Verhandeling over den Grimbergschen oorlog in de Mémoires de la Société littéraire de Louvain, I, bl. 226, vlgg. Zie hetzelfde feit onderzocht door den heer kanonik De Smet, in de Mémoires de l' Académie, tom. XV. Zie mede Barlandus, bl. 10 verso, en Divaeus, bl. 94.

(2) Zie de getuigenis van Otto van Frisingen, by Ernst, III, bl. 97, aenteek. 3.

[p. 93]

digen tegen de Berthouten, maer tevens tegen Hendrik van Limburg, die nog altyd aenspraek maekte op het Lothryksche hertogdom, en ookal de minderjarigheid van zyn brabantschen mededinger te baet had genomen, om tusschen Maes en Rhyn zyn gezag staende te houden. Het beste middel om een eind te stellen aen die lange krakeelen, was van beider belangen door een huwelyk tot akkoord te brengen, en zulks geschiedde ook in het jaer 1155⁽¹⁾. De jeugdige Godevaert trouwde met Hendriks dochter, Margareet van Limburg, die haers vaders afstand van het hertogdom mitsgaders een deel der leenen welke daer aen verbonden waren⁽²⁾ tot bruidschat meêbragt⁽³⁾.

(1) Zie het Auctarium Affligemense, ad ann. 1155, by Pistorius, I, bl. 970.

(2) Zie Ernst, III, bl. 110. - De Limburgsche vorsten bleven sedert den titel van hertog voeren, en behielden nog eenige hertogelyke regten, onder anderen het opzigt over de groote wegen tusschen Maes en Rhyn. Zie by Ernst, bl. 111.

(3) Daerby bragt zy ten huwelyk de allodiale bezittingen van haer huis in het Haspengauwsche, en de oppervoogdy van Sint Truijen. Zie Ernst, bl. 112, en eene oorkonde van 1191 door Butkens meêgedeeld in zyne Preuves, bl. 45, 46.

[p. 94]

Door deze heilryke echtverbindtenis kwamen niet alleen de huizen van Limburg en van Brabant tot eene duerzame verzoening, maer werd tevens de hertog van Lothryk in staet gesteld om tegen de Berthouten eens voor goed door te werken. Dit deed hy in 1159, zynde met volle magt het slot van Grimbergen gaen aenranden, dat toen ter tyd het sterkste was van geheel Brabant. Dit mael gelukte het hem daer meester van te worden na een beleg van weinige dagen; maer niet te vrede met de trotsche baronnen tot onderwerping te hebben gebragt, deed hy hunne burgt slechten en liet de wrakken door het vuer verteeren, opdat die vesting, waer zoo veel kwaed aen Brabant in berokkend was, voortaen niet meer tot schuilplaets zou dienen voor den hoogmoed en de wederspannigheid⁽¹⁾.

Nu had dan eindelyk Godevaert III, na zoo veel jaren worstelens, voor den eersten keer de handen ruim, en mogt bedacht wezen om ook orde en regt

(1) De gelyktydige schryver van het Auctarium Affligem. die het feit verhaelt, zegt uitdrukkelyk dat de kryg tegen Grimbergen bykans twintig jaer geduerd had. Zie hem, ad ann. 1159, by Pistorius, I, bl. 973.

[p. 95]

in zyne erflanden te herstellen, waer beide tusschen het geharrewar des krygs veel geleden hadden. De edellieden, altyd happig naer kloostergoed⁽¹⁾ en genegen tot dwingelandy, hadden hier landouwen aengematigd, daer waterloopen of weiden ontweldigd, ginds schuren verbrand, oogsten geplonderd, wouden bygetrokken en aen de hunne vervoegd⁽²⁾: alle welke onregtveerdigheden door het hertogelyk gezag alleen, en nog moeijelyk genoeg, konden verhoed of vergoed worden. Godevaert deed zyn best om het kwaed te verhelpen. Zoo gaf hy, in 1160, aen de Proostdy van Meersen⁽³⁾ het allode van Littoyë⁽⁴⁾ terug, dat zyne eigen beambten

(1) Daer waren, mag men zeggen, in de twaelfde eeuw, slechts twee soorten van grondeigenaers, 's lands edellieden en de kloosters of kerken.

(2) Zie daer voorbeelden en bewyzen van in de Histoire de Bruxelles, I, bl. 36.

(3) Meersen, waer vroeger een paleis stond (zie ons derde Deel, bl. 430, aenteek. 7), was in 968 door de koningin Gerberga (zie III, bl. 546 en de aent. 3, alsmede bl. 550) gegeven geworden aen de abtdy van Sint Remigius te Rheims, die er eene proostdy stichtte. De oorkonde staet by Miraeus, I, bl. 48.

(4) Littoyë was een dorp by 's Hertogenbosch. Zie Miraeus, I, bl. 48, not. 4.

[p. 96]

afgetruggeld hadden⁽¹⁾; zoo herstelde hy later de abtdy van Afflighem in 't bezit van zekere tienden haer door Hendrik van Assche ontvreemd⁽²⁾; zoo maekte hy voor andere stichten de geleden schade weêr goed door nieuwe gunsten en giften⁽³⁾; zoo eindelyk schonk hy, in 1168, aen de burgers van Thienen, die, gedurende den twist met Limburg, ongetwyfeld veel uitgestaen hadden, vryheid van schatting⁽⁴⁾ en erflasten⁽⁵⁾.

Ongelukkiglyk, de vrede van Brabant had geenen duer, hetzy dat de hertog, die onder 't gekletter der wapenen geboren en opgegroeid was, zich aen geen stilzittend leven gewennen kon; hetzy

(1) Zie Butkens, bl. 126. - De oorkonde staet by Miraeus, I, bl. 185.

(2) De oorkonde staet hy Butkens, Preuves, bl. 41-42.

(3) Zie daer voorbeelden en bewyzen van by Butkens, bl. 126, vlgg.

(4) Ab omni occasione omnique exactione, zegt het Latyn. Zie Du Cange, op de woorden occasio en exactio.

(5) Het Latyn spreekt van precaria, doch geeft te verstaen dat het aenkwam op uitkeering van een deel der erfenis na de dood van man of vrouw. De oorkonde komt voor in het eerste deel der Brabantsche Yeesten, bl. 611.

[p. 97]

dat zyn naburen hem de rust benydden of aenslagen smeedden tegen zyne eer en vorstelyke regten. In 1170 raekte hy in eenen hevigen twist met graef Hendrik van Namen, welke eenige jaren te voren, zonder kinderen zynde, zynen neef, den zoon van Boudewyn IV graef van Henegau, tot zyn eenigen erfgenaem had aengesteld⁽¹⁾. Hiermede had hy, naer het schynt, onzen hertog verongelykt, dewyl deze door zyne grootmoeder Ida insgelyks uit het huis van Namen stamde⁽²⁾, en misschien op sommige erfgoederen aenspraek mogt maken⁽³⁾. Evenwel hy beproefde om zyne eischen by Hendrik te doen gelden; maer in stede van daer gehoor aen te geven, riep de naemsche vorst zyn' zwager van Hene-

(1) Namelyk in 1163. Zie De Marne, Hist. du Comté de Namur, uitgave van Paquot, bl. 159. Hier zal nader spraek van zyn in de Geschiedenis van Namen.

(2) Volgens Butkens, die aen Godevaert II eene vrouw uit het huis van Luxemburg toewyst, zou Hendrik van Namen de moederlyke oom van onzen hertog geweest zyn. Zie hem, bl. 112 en 127.

(3) Volgens Galliot, Hist. de Namur, I, bl. 135, beweerde Godevaert III, dat zekere naemsche bezittingen in Haspengau hem van regtswege toekwamen; doch de ware grond der zaek ligt in 't duister.

[p. 98]

gau ter hulp die, om andere reden verbitterd tegen Godevaert⁽¹⁾, zich niet pramen liet om de wapens op te vatten. Het spel begon, naer gewoonte, met stroopery en wederzydsche landverwoesting; doch eerlang kwam het tot een treffen in het plein van Carnières, aen den oorsprong der Haine⁽²⁾ alwaer hardnekkig gevochten werd⁽³⁾. Welke der twee partyen het meeste volk in het veld had gebragt, is uit de getuigenissen der kronykschryvers met geen zekerheid op te maken⁽⁴⁾; maer wel dat de Brabanders deerlyk de nederlaeg kregen, latende eene

(1) Namelyk in 1166 had Hugo, heer van Edinghen (Enghien) de hulde geweigerd aen den graef van Henegau, houdende staen dat zyn slot eene allodiale bezitting was; maer uit vrees van door Boudewyn gedwongen te worden, had hy heel zyne heerlykheid aen hertog Godevaert opgedragen, en die van hem te leen genomen. Zie Butkens, bl. 127 en 261.

(2) Carnières is een henegauwsch dorp, twee mylen van Binche, en naby Fontaine-l'Evêque.

(3) Zie het Chronicon Gisleberti, bl. 75.

(4) Gislebertus spreekt van 30,000 Brabanders, doch zulks is blykbaer valsch, en slechts uitgevonden ter eere van Henegau, alwaer de schryver kanselier van den graef was.

[p. 99]

menigte van dooden op het veld en vele krygsgevangen in 's vyands handen, zoodat hunne hertog moedeloos en vol spyt van dezen zynen togt terug kwam⁽¹⁾.

Godevaert had moeite om zyn leed te verkroppen dat, schynt het, nog vermeerderd werd door de verwoestingen welke de overwinnende Henegauwer aenrigtte tot in het hart toe van Brabant⁽²⁾, en waer de hertog voor het oogenblik geen krachtdadig beletsel kon tegen stellen. Hy zou vermoedelyk nog meer hebben moeten gedoogen, hadden de graef van Namen en diens neef elders geene bezigheid gekregen; maer in het najaer van 1171 of 72 raekten zy in geschil met Godevaerts zwager Hendrik van Limburg⁽³⁾, die aen 't hoofd zyner ridderschap in het Naemsche viel, en daer sloten veroverde,

(1) Zie Butkens, bl. 127.

(2) Dewez getuigt dat, II, bl. 371, en alhoewel ik er geen blyken van vind in de henegauwsche of naemsche geschiedschryvers, is my de zaek op haer zelve hoogst waerschynlyk, als volkomen in de zeden van dien tyd zynde.

(3) Deze Hendrik, derde van dien naem, was in 1167 zyn' vader opgevolgd.

[p. 100]

huizen blaekte, akkers plat liep, zonder dat men de regte reden dier verwoedheid kenne⁽¹⁾.

Deze kryg, die vry lang duerde, en waer de inwoonders der beide landen, gelyk het ging, den grootsten last van droegen, eindigde niet gunstig voor die hem ondernomen had; maer gaf aen den vorst der Brabanders den tyd om zyne magt weêr op te beuren. Ook was hy meer dan gereed, toen in of omstreeks 1182 een nieuw voorval hem de gelegenheid verschafte om zynen wrok tegen Henegau uit te werken. Gozewyn van Edinghen had het dorp van Lembeke⁽²⁾ verpand aen den graef van Henegau⁽³⁾ die, het zy nu te goeder of te kwader trouw, daer een slot deed bouwen, juist op de grenzen van Brabant, weshalve hertog Godevaert zich daer tegen stelde, bewerende dat de bodem tot zyne heerschappy behoorde en dat dus Boudewyn geen regt had om er eene sterkte op te zetten. Daer nogtans de graef voortging, werd er alhaest weêr van

(1) De Marne en anderen wyten dien oorlog toe aen de opstoking des hertogs van Lothryk, maer hebben dat niet bewezen. Zie Ernst, III, bl. 157, vlgg.

(2) Boven Halle.

(3) Van de verpandingen zal later spraek zyn.

[p. 101]

kryg gesproken en volk verzameld van wederzyde. Dit mael echter kwam het tot geen vechten. De graef van Vlaenderen⁽¹⁾, die in zyn hart meer over had voor onzen hertog dan voor zyn' zwager van Henegau⁽²⁾, vreesde, met reden naer 't schynt, dat het ding kwalyk af zou loopen voor Brabant. Hy trad dan tusschen beide, en wist het zoo ver te brengen dat er een bestand gesloten werd, op voorwendsel dat de hertog beloofd hebbende te zullen ter kruisvaert gaen, het tegen alle regt en billykheid was den oorlog te voeren eer die belofte vervuld en de hertog van zyne reis teruggekomen ware. In 't begin wilde Boudewyn van uitstel noch wapenstilstand hooren; doch wanneer de vlaemsche vorst verklaerde dat hy des noods het zweerd zou aengorden om met de zynen aen den kant van Brabant meê te vechten, moest de Henegauwer water in zy-

(1) Philip van Elsaten.

(2) Zie de reden in ons vierde Deel, bl. 280, vlgg. - In 1179 was des hertogs oudste zoon Hendrik in huwelyk getreden met Mathilde van Boulogne, kleindochter van Diederik van Elsaten, en derhalve de eigen nicht van graef Philip. Zie Butkens, bl. 129, en Preuves, bl. 43.

[p. 102]

nen wyn doen, zich niet bekwaem gevoelende om aen twee magtige vyanden te gelyk het hoofd te bieden⁽¹⁾.

De oorlog, zoo wel als 't kasteel van Lembeke, bleef dan steken, alhoewel het schynbaer beletsel geen plaets greep; want hertog Godevaert werd omtrent dien tyd ziek, zoodanig dat hy niet in staet was naer het heilige land te vertrekken. 't Is waer, hy liet zich vervangen door zyn oudsten zoon Hendrik, die den kruistogt ondernam, en weg bleef tot in den zomer van 1184, lang genoeg dus om aen de gemoederen den tyd te geven tot bedaren. Doch zulks was 't geval niet; want nauwelyks had graef Boudewyn kennis van Hendriks wederkomst, of hy haestte zich het bestand op te zeggen, en riep zyne vrienden byeen om de worsteling tegen Brabant te hernemen. Kort daerna stond hy met krygsmagt te Tubize⁽²⁾; maer Hendrik was hem reeds voor,

(1) Zie Butkens, bl. 131. - Gislebertus, bl. 112-14, weidt daer over uit; maer alles wat hy zegt verdient geen volle geloof, omdat hy te veel ingenomen was met de henegauwsche belangen.

(2) Tubize was toen, gelyk heden, brabantsch, maer Halle behoorde tot Henegau.

[p. 103]

zynde naer Halle getrokken, van waer hy een handvol volks uitzond om het ontgonnen slot van Lembeke in asch te leggen⁽¹⁾. Dit kregen zy gedaen eer de vyand ter plaetse verscheen om het te beletten; doch nu was de teerling geworpen en het spel aen den gang, waer dezen keer de Henegauwer veel moet aen toegelegd hebben⁽²⁾; want gedurende heel het overig van het jaer, en ja tot in den winter toe liepen de Brabanders Henegau af, alles verwoestende waer zy aen of by kwamen⁽³⁾. Een nieuw bestand, eerder door de koude opgedrongen dan door vredezin ingegeven, liet de onderdanen adem scheppen tot Sint Jan 1185, en langer zelfs, dewyl de kryg dat jaer hooger op in Picardië tegen den koning van Frankryk voortgezet werd⁽⁴⁾; maer

(1) Lembeke ligt tusschen Tubize en Halle, maer nader by dit laetste.

(2) Volgens Gislebertus, bladz. 133, zou Boudewyn maer 80 peerden verloren hebben, en Hendrik 340; maer by de brabantsche schryvers is het geheel omgekeerd. Divaeus, bl. 100, begroot het verlies van Hendrik op 300 man, en dat van den graef op 800. Wat er van zy, het blykt genoegzaem dat de uitslag voor Henegau niet gunstig is geweest.

(3) Zie Butkens, bl. 145.

(4) Zie Butkens, loc. cit. en ons vierde Deel, bl. 280.

[p. 104]

in 't begin van 1186 verhaelde Boudewyn de geleden oneer op 's hertogs erflanden, zynde met Hendrik van Namen onvoorziens in Waelsch-Brabant gevallen, alwaer hy de stad van Gembloux, alsmede Mont-St-Guibert⁽¹⁾ met kerk en al in kolen legde, bykans onder de oogen van Godevaerts zoon, die er nog veel buit en veel manschap by inschoot⁽²⁾.

God weet waer of wanneer de wraek en de wederwraek palen aen de verwoestingen zouden gesteld hebben, indien niet de omstandigheden door een byzonder toeval eene groote verandering ondergaen hadden. Maer te goeder ure voor Brabant raekte de graef van Henegau met zyn naemschen oom in een ernstig geschil nopens des laetsten erfenis, waerdoor geen van beide tyd noch gelegenheid meer had om de worsteling met onzen vorst voort te zetten⁽³⁾.

Zoo mogt dan Brabant een' oogenblik verademen van zyne langdurige oorlogsplagen. Hertog Godevaert, beproefd door aenhoudende ziekelykheden,

(1) Benoorden Gembloux.

(2) Zie Butkens, bl. 145, en Gislebertus, bl. 151.

(3) Dat feit zal verhaeld worden in de geschiedenis van Namen.

[p. 105]

had sedert een geruimen tyd zyn' zoon Hendrik het bewind der zaken toevertrouwd⁽¹⁾. Thans ontlastte hy zich van alle staetszorg op den jongen vorst, en ging de rust zoeken aen de noordelyke grenzen van zyn grondgebied, in eene streek genaemd Orten⁽²⁾ en in eene gunstig gelegen plaets te midden van uitgebreide wouden. Daer had hy een jagt- of landhuis doen bouwen, en naerdien op korten tyd een aental onderdanen rondom het vorstelyk verblyf hunne woonst hadden komen vestigen, vond de hertog goed er muren om te trekken, die al de nieuwe huizen besluitende eene groote veiligheid gaven aen de inwoonders⁽³⁾. Aldus ontstond de

(1) In eene oorkonde van 1180, neemt deze Hendrik reeds den titel van Dux Lotharingiae. Zie by Miraeus, I, bl. 396.

(2) Orten was eigentlyk een gau, of zelfs, volgens Butkens, bl. 13, een graefschap, als allodiael goed aen de hertogen uit het huis van Leuven toebehoorende. Zie Butkens, bl. 189, en boven, bl. 9, aent. 6.

(3) De benaming van 's Hertogenbosch schynt op te klimmen tot 1184, volgens een oud jaerschrift door Butkens bygebragt, bl. 131, en luidende aldus:
GodefrIdUs dUX e sILVa feCIt oppIdUM. Daeromtrent valt op te merken dat in de middeleeuwen, ja tot vyftienhonderd toe, de d voor geen telletter gold. Men duidde gewoonlyk het tal 500 aen door eene omgekeerde c met eene i daer voor, iɔ, welk teeken eenigerwyze de gedaente heeft van eene d, en zoo is deze letter met der tyd aengewend geworden om 't gemeend getal uit te drukken.

[p. 106]

stad van 's Hertogen-Bosch⁽¹⁾, die met der tyd vergroot en de hoofdplaets werd van het dusgenaemde Noord-Brabant.

Omtrent dien zelfden tyd ziet men nog, ook in het noordelyk deel des hertogdoms, eene nieuwe abtdy van Premonstreit tot stand komen, namelyk die van Postel, gesticht omstreeks 1173⁽²⁾ en ryk begiftigd door inlandsche edellieden welke, even als de hertog, in weêrwil van de rampen des tyds, het zich tot eenen pligt rekenden de kerken en de kloosters te begunstigen, vooral in streken waer, zonder die laetste, vruchtbaerheid noch beschaving konden verhoopt worden.

Godevaert III stierf den 10 Aug. 1190, en werd

(1) Men ziet dat deze stad nagenoeg aen dezelfde oorzaek als Leuven haren oorsprong verschuldigd is. Zie boven, bl. 14, aenteek. 1.

(2) De oorkonde staet by Miraeus, I, bl. 709.

[p. 107]

begraven in Sint-Pieters kerk te Leuven⁽¹⁾, latende van zyne eerste vrouw Margareet van Limburg⁽²⁾ twee zonen na, Hendrik I, die den vader in het hertogdom opvolgde, en Albertus die den geestelyken staet omhelsde.

Kort na Godevaerts dood gebeurde er iets waer men uit opmaken kan dat toen ter tyd de hertogelyke weerdigheid van Neder-Lotharingen geheel en al vervallen was. Keizer Frederik Rossenbaerd had in 1188 het graefschap van Namen verheven tot den rang van Markiezaet, ten voordeele van Boudewyn V van Henegau⁽³⁾, die hem deswege hulde

(1) Zie Butkens, bl. 132. - Het jaer van Godevaerts dood, maer niet de dag, wordt opgegeven door den gelyktydigen Godefridus S. Pantaleonis in zyne Annales, by Freherus, Rerum Germanicarum Scriptores, uitg. van Struvius, I, bl. 354.

(2) Na de dood van Margareet, was Godevaert hertrouwd met Imaina des graven dochter van Loon, van wie hy mede twee zonen naliet, Willem van Leuven, heer van Perwez, van Ruysbroek, enz. en Godevaert van Leuven, van wien geen spoor in de geschiedenis gebleven is. Zie Butkens, I, bl. 136 en 627, alsmede Mantelius, Historia Lossensis, bl. 119.

(3) Zie het Chronicon Gisleberti, bl. 191.

[p. 108]

en manschap gedaen had te Worms op den Rhyn⁽¹⁾. Na Frederiks overlyden⁽²⁾ vervoegde zich Hendrik van Leuven tot diens opvolger, in dat oogenblik ryksdag houdende te Halle⁽³⁾, om zyne leenpligt te vervullen, en meteen om te klagen dat door de verheffing van Namen tot een markgraefschap, doch vooral door de erkenning van graef Boudewyn tot ryksvorst en onmiddelyken leenman des keizers, zyne hertogelyke regten gekrenkt waren, dewyl Namen zoo wel als Henegau behoorde onder Neder-Lotharingen, hetwelk zich uitstrekte tot aen den tronk van Berengarius⁽⁴⁾. Hendrik hield staen dat, in het Lothryksche grondgebied, hy alleen de hoedanigheid van ryksvorst hebben mogt; doch des graven

(1) Zie het Chron. Gisleberti, bl. 193.- Dit zal, met andere feiten welke er toe behooren, nader te pas komen in de geschiedenis van Namen.

(2) Frederik I stierf den 10 Juny 1190.

(3) Keizerstad in Zwaben.

(4) Usque ad locum qui dicitur Truncus Berengeri, heet het by Gislebertus, bl. 212. De plaets door dezen naem aengeduid is die zelf, waer sedert de abtdy van Arouaise gesticht werd, tusschen Peronne en Bapaume, in 't zuid-westen van Kameryk. Zie Ernst, III, bl. 23, in de aenteekening.

[p. 109]

kanselier⁽¹⁾ stelde zich vuriglyk tegen die eischen, bewerende, van zynen kant, dat Namen en Henegau nimmer onder het gezag des hertogs van Neder-Lotharingen gestaen hadden, en derhalve dat de keizer ten volle in zyn regt was met Boudewyn onmiddelyken ryksvorst te noemen. De henegauwsche kampioen had zeker ongelyk, en toonde slechts dat hy weinig eerbied voor de waerheid had, of wel dat hy de geschiedenis van zyn eigen land niet kende⁽²⁾. Maer Hendrik moet in die zyner voorzaten even zoo onwetend geweest zyn; want hy kon zyne zaek niet volhouden en viel door de mand, latende zich opdringen en hoorende door de vergadering beslissen dat hy nergens op hertogelyke regten aenspraek mogt maken, dan in de graefschappen welke hy zelf te leen hield⁽³⁾ of die anderen van hem verhieven⁽⁴⁾.

(1) Gislebertus, de schryver zelf van het Chronicon, dat wy hier citeeren.

(2) Daer geeft Gislebert in zyn werk nog andere blyken van.

(3) Volgens Gislebertus, bl. 213, werd Hendrik aengemaend om die zelf te doen kennen, en noemde hy Leuven, Nyvel en Aerschot.

(4) Hierover insgelyks vermaend, noemde hy de leenen welke de graven van Cuick, van Gelder en van Kleef hem te danken hadden. Zie Gislebertus, loc. cit.

[p. 110]

Hiermede mogt Hendrik naer huis gaen. Hy deed sedert nog moeite om den keizer de uitgebragte verklaring te doen intrekken en bood ja, naer 't schynt⁽¹⁾, vyf honderd marken zilvers aen tot dien einde; maer het hielp niet, en de graef van Henegau bleef voortaen den titel voeren dien het hoofd des ryks, het zy nu te regt of te onregt, hem vergund had⁽²⁾.

Het blykt dus genoegzaem, dat aen het eind der twaelfde eeuw, de Lothryksche hertogen uit het huis van Leuven reeds lang opgehouden hadden voor onderkoningen van Neder-Lotharingen en, in die hoedanigheid, voor leenheeren der inlandsche graven beschouwd te worden. Ook ziet men van dan af dat zy, zonder den voorouderlyken titel te

(1) Gislebertus getuigt dat, bl. 214.

(2) In eenen giftbrief van 1192, ten voordeele van Sint Albaens kerk te Namen, heet zich Boudewyn Comes Hannoniae et Marchio Namuci primus. De oorkonde by Miraeus, I, bl. 294. - In een ander diploom van 1195 (aldaer, bl. 295), heet hy Comes Hannoniensis, et primus Marchio Namucensis. En deze titels voerde hy ook op zyn nieuw zegel, zegt Gislebertus, bl. 215.

[p. 111]

verzaken, zich hertogen van Brabant beginnen te noemen⁽¹⁾, als ware het om hunne regten beter te handhaven en die te doen gelden, niet in eene stad⁽²⁾ of in een onderhoorig graefschap, maer over alle hunne erflanden, ofschoon die nooit tot een byzonder hertogdom verheven zyn geworden.

De naem van Brabant zal dan voortaen gegeven worden aen al de gewesten staende onder de heerschappy der vorsten uit het huis van Leuven, als welke in hunne geheelheid het hertogdom van Brabant uitmaekten.

Het hertogdom van Brabant, gelyk dit honderde jaren bestaen heeft, en in de Geschiedenis bekend is gebleven tot op het einde der zestiende eeuw⁽³⁾, was samengesteld uit vier Kwartieren, genaemd naer hunne vier hoofdsteden van Brussel, Leuven, Antwerpen en 's Hertogenbosch.

(1) Volgens Butkens, bl. 199, was Hendrik I de eerste die dezen titel aennam.

(2) Leuven, by voorbeeld, naer 't welk zy lang den naem gedragen hadden van Dux Lovaniensis.

(3) Alsdan ging er een aenzienlyk deel van verloren, en werd aen de vereenigde Staten van Holland afgestaen.

[p. 112]

I. Het kwartier van Brussel werd onderscheiden in Vlaemsch en Waelsch Brabant. Het eerste bevatte: 1^o de hoofdstad Brussel, Mechelen met zyn grondgebied⁽¹⁾, en Vilvoorden; 2^o de heerlykheden van Assche, Duisburg, Everberg en Gaesbeeck; 3^o de abtdyen van Afflighem, Cortenberg, Vorst, Bigaerden⁽²⁾, Cambre, Dilighem en Grimbergen.

Waelsch Brabant bevatte: 1^o Nyvel, Genappe, Jodoigne of Geldenaken, Waver, Gembloux en Hannut; 2^o de abtdyen van Villers, Nizelle⁽³⁾, Aywieres⁽⁴⁾ en Wautier-Braine; 3^o het markiezaet van Trazegnies, het graefschap van Tilly, en de baroniën van Rèves en van Sombreffe.

II. In het kwartier van Leuven waren begrepen, behalve de stad van dien naem, de steden van Thienen, Diest, Sichem, Zout-Leeuw en Landen, alsmede het graefschap van Aerschot⁽⁵⁾.

(1) Hoe Mechelen en de heerlykheid van dien naem aen Brabant gekomen is, zal later verhaeld worden.

(2) Tusschen Brussel en Assche.

(3) Benoorden Nyvel.

(4) Beöosten Braine-l'Alleud. De latynsche naem is Aquiria.

(5) Aerschot had, van in de elfde eeuw, zyne byzondere graven, maer werd, in of omstreeks 1172, door hertog Godevaert III gekocht en aen Brabant vereenigd. Zie Gramaye, Arscotum, bl. 51. - Zie mede Butkens, Trophées, enz. II, bl. 31.

[p. 113]

III. Het kwartier van Antwerpen behelsde 1^o de stad en het markgraefschap van dien naem; 2^o Lier, Herenthals, Hoogstraten en Turnhout, alsmede de abtdy van Tongerloo; 3^o de baronie van Breda, en het markiezaet van Bergen-op-Zoom⁽¹⁾.

IV. Het kwartier, ook genaemd de Meijery van den Bosch, was verdeeld in vier landen: 1^o het Maesland, behelzende 's Hertogenbosch, de heerlykheid van Ravenstein, en het graefschap van Cuick⁽²⁾; - 2^o Oosterwyck, bevattende het dorp van dien naem, Boxtel, Tilburg en Goerle⁽³⁾; - 3^o het Peelland⁽⁴⁾, inhoudende de stad Helmont en het dorp Gemert; - en 4^o het Kempenland, onderscheiden in Luiksche en Brabantsche Kempen,

(1) Dat markiezaet, buiten de stad waer 't zynen naem van ontleende, begreep Oudenbosch, Willemstad, Lillo, Santvliet en Steenbergen.

(2) Zie Miraeus, Op. Diplom. I, bl. 555, aenteek. 1.

(3) Naby Tilburg.

(4) Dit ontleende zynen naem van het moeras de Peel, die zich in eene lengte van 10, en eene breedte van 1 tot 3 uren, langsheen de Maes, tusschen Grave, Helmont en Venlo tot in 't Limburgsche uitstrekt, en oudtyds nog veel grooter was. Tusschen de Maes en de Peel lag het land van Cuick.

[p. 114]

welke laetste alleen de stad van Eindhoven bevatte, met de abtdy van Postel⁽¹⁾.

Vele dorpen laten wy ongenoemd.

Dat in die uitgebreide landstreken verre het grootste gedeelte allodiael eigendom onzer hertogen was, waer zy dus aen niemand hulde noch manschap voor verschuldigd waren, lydt geenen twyfel. Het schynt zelfs bewezen dat zy van den keizer niet te leen hielden dan het markgraefschap van Antwerpen, de stad en het grondgebied van Maestricht⁽²⁾, de abtdy van Nyvel⁽³⁾, een deel van Soniënbosch, de stad van Grave⁽⁴⁾ en het land van

(1) Zie Wastelain, Description de la Gaule belgique, uitgave van Paquot, bl. 427-28.

(2) Zie Butkens, bl. 168, en de oorkonde, in zyne Preuves, bl. 55.

(3) Zie Butkens ter aengehaelde plaetsen.

(4) Zoo beweert De Vaddere, bl. 344; maer volgens Butkens, bl. 395-96, bezat de hertog van Brabant Grave als allodiael goed, en hield de heer van Cuick die stad van hem te leen.

[p. 115]

Cuick; verders de groote heirwegen, sommige tollen, de voogdy van Aken⁽¹⁾, alsmede die van al de abtdyen en kloosters van Neder-Lotharingen⁽²⁾, het regt van gouden munt te slaen, en den titel van hertog van Lothryk⁽³⁾. Voor dat alles waren zy 's keizers leenmannen, en moesten hem trouw en dienst bewyzen; maer het overige bezaten zy vry van alle leenpligten, en beschikten daer van naer eigen welbehagen.

(1) Zie Butkens, bl. 290.

(2) Godevaert III bekwam die algemeene voogdy door vergunning van keizer Koenraet III. De oorkonde staet by Butkens, Preuves, bl. 39.

(3) Zie De Vaddere, bl. 343-44.