Vaderlandsche historie. Deel 5

[p. 48]

Tweede hoofdstuk.

brabant onder den eersten godevaert. - het markgraefschap van antwerpen. - kryg tegen hendrik van limburg. - stichting van kloosters en abtdyen. - kettery van tanchelinus. - opkomst der orde van premonstreit. - onlusten en scheuring in het duitsche ryk. - godevaerts hertogdom gegeven aen waleram van limburg. - worsteling daeruit ontstaen. - kryg met luik en slag van wilderen. - herstel van den vrede en van de eenheid des ryks. - godevaert behoudt het hertogdom. - zyne dood. - verval der hertogelyke weerdigheid.

1106-1140.

Volgorde der keizers.

Hendrik V,	† 1125.
Lotharis II, van Saksen,	† 1137.

Huis van Hohenstaufen.

Koenraet III.

Het Markgraefschap van Antwerpen of des heili-

[p. 49]

gen Ryks⁽¹⁾ was in zich zelve niet groot. Het schynt oorspronkelyk⁽²⁾ bestaen te hebben uit de stad waer 't zynen naem⁽³⁾ van had, en haren byvang⁽⁴⁾, terwyl de verder liggende gauen aen den hertog van Neder-Lotharingen of aen ondergeschikte leenmannen gehoorzaemden. Met der tyd echter moeten de naburige gewesten aen de hertogelyke magt onttrokken en onder het gezag van den markgraef gesteld zyn geworden; want men vindt dat, by lateren dag, het Markgraefschap zich uitstrekte west- en zuidwaert tot aen den Rupel en de

(1) In 't Latyn Marchionatus Sacri Imperii.

(2) Zie wat wy over dien oorsprong gezeid hebben in ons derde Deel, bl. 579, aent. 3.

(3) Antwerpen is zynen naem verschuldigd aen de werf of werp, dat is de opgeworpen kade langs den Scheldestroom, waer de oude burgt, de eerste huizen en de eerste kerk stonden. De stad is derhalve aen de werf of de werpen begonnen, en daernaer genaemd. Zie Diercxsens, Antverpia Christo nasc. et cresc. I, bl. 4, en Bilderdijk, Verklarende Geslachtlijst der Naamwoorden, op werf.

(4) Zie de kaert van het Markgraefschap in de Geschiedenis van Antwerpen, door de heeren Mertens en Torfs, achter het tweede Deel.

[p. 50]

Dyl⁽¹⁾, oostwaert tot aen Mansuarië⁽²⁾, en noordwaert tot aen het graefschap van Stryën⁽³⁾, zoodanig dat het de landen van Arkel⁽⁴⁾, van Ryën⁽⁵⁾, van Geel⁽⁶⁾, Hoogstraten⁽⁷⁾ en Turnhout⁽⁸⁾ in zich besloot⁽⁹⁾.

(1) Zie Butkens, I, bl. 15.

(2) Zie boven, bl. 7, aenteek. 5.

(3) Het graefschap of het land van Stryën was gelegen tusschen Bergen-op-Zoom en Breda, en ging tot aen de oude Maes. Zie Butkens, bl. 14. - Bilderdijk, Geschied. des Vaderlands, I, bl. 156 en 208. - Desroches, Mémoire couronné van 1771, bl. 13.

(4) Tot het land van Arkel behoorde Aertselaer bewesten Contich, met een twaelftal andere dorpen by Le Roy, Notitia Marchionatus, bl. 241 en volgende aengewezen, doch zoodanig verspreid dat het geheel nimmer een gau kan geweest zyn.

(5) Het land van Ryën strekte zich uit van de Nethe tot aen de Schelde, en noordelyk tot aen het land van Stryën. Het besloeg Lier, en Antwerpen zelf, met al de tusschen- in liggende dorpen. Zie Le Roy, bl. 93, vlgg. en Desroches, Mémoire, enz. bl. 35.

(6) Behelzende de vryheid van dien naem, met een twintigtal dorpen.

(7) Insgelyks met ongeveer twintig dorpen.

(8) Bestaende uit de stad diens naems en 15 dorpen.

(9) Daer mag men nog de meijery van Santhoven byvoegen, met een aental andere dorpen; doch hoogst waerschynlyk hebben de schryvers het Markgraefschap van Antwerpen verward met het Kwartier van Antwerpen, waer hierna spraek zal van zyn.

[p. 51]

Geheel deze uitgebreide streek, het zy toen reeds tot het markiezaet, het zy nog voor een deel tot het hertogelyk grondgebied behoorende, was, in 1106, onder de heerschappy van hertog Godevaert gekomen; maer als men raden kan, werd hem die pas verworven heerschappy betwist door Hendrik van Limburg. Inderdaed, deze was nauwelyks uit de gevangenis ontsnapt waer de keizer hem had doen opsluiten⁽¹⁾, of hy viel in Lothryk met een aental leenmannen die zyne party hielden, en verraste Aken, nog altyd de hoofdstad van Neder-Lotharingen. Lang echter speelde hy daer den meester niet; want Godevaert trok er gewapenderhand naer toe, en veroverde de stad zoo haestiglyk, dat zyn mededinger ter nauwernood den tyd vond om de vlugt te nemen, en ja zyne eigen gemalin met onder-

(1) Hy was, op Hendriks bevel, vast gezet geworden in een slot toebehoorende aen den bisschop van Hildesheim, maer los geraekt in het begin van 1107. Zie Ernst, bl. 226.

[p. 52]

scheidene heeren van zynen aenhang in 's vyands handen moest laten⁽¹⁾.

Zulks was een goed begin voor den nieuwen hertog van Lothryk, en een staeltje van zyne krygshaftigheid. Hy voegde daer aenstonds een blyk by van grootmoedigheid; want niet alleen zond hy de gevangen vorstin met ryke geschenken aen haren echtgenoot weder, maer stelde tevens de wederspannige leenmannen op vrye voeten, onder het enkel besprek dat zy voortaen hem hunne trouw zouden toezeggen, gelyk zy dan ook werkelyk deden⁽²⁾.

Men ziet dus dat Godevaert het wysselyk aenlegde om zich in het hertogdom te ankeren. Hy wist zelfs den vrede te maken met den Limburger⁽³⁾, en van dat oogenblik geenen ernstigen tegenstand meer te vreezen hebbende, mogt hy voortaen zyne zorg besteden aen het heil des lands, aen de beschaving der inwoonders, aen de handhaving der openbare orde. De eerste noodwendigheid was het stichten

(1) Zie Sigebertus Gemb. ad ann. 1107, en Butkens, bl. 96, 97.

(2) Zie Sigebertus, ad ann. cit. en Ernst, bl. 227.

(3) Zie Ernst, bl. 228.

[p. 53]

van kloosters; want in de twaelfde eeuw, en te midden van de ruwheid der zeden, kon er, zonder de godsdienstige beginselen, zonder den invloed der geestelykheid, bloei noch vooruitgang bewerkt worden. Reeds in 1110 gaf hy aen de onlangs gestichte abtdy van Vorst⁽¹⁾ by Brussel⁽²⁾ een deel bosschen, tienden en alloden in vollen eigendom⁽³⁾, waerdoor de landbouw in die streek niet weinig bevorderd werd⁽⁴⁾.

Antwerpen, al spoedig aengegroeid in bevolking, kwam niet meer toe met zyne eerste burgtkerk, maer bezat er reeds eene tweede, toegewyd aen den H. Michaël, bediend door een collegie van twaelf kanoniken, en tot parochiekerk voor geheel de stad

(1) Het Vrouwenklooster van dien naem, gesticht in 1096, werd in 1107 overgevoerd naer Vorst (in 't Fransch Forêt). Zie de oorkonde by Miraeus, I, bl. 78, en vergelyk Butkens, bl. 97. - Later, in 1239, klom het klooster tot den rang van abtdy. Zie de oorkonde by Miraeus, I, bl. 757.

(2) Vorst ligt eene kleine myl bezuiden de stad.

(3) De oorkonden by Miraeus, I, bl. 657, en by Butkens, Preuves, bl. 31.

(4) Zie de Histoire de Bruxelles, I, bl. 32, 33.

[p. 54]

verstrekkende⁽¹⁾. Aen deze priesters schonk onze hertog, in 1119, met toestemming van den keizer⁽²⁾, aenzienlyke tienden tot hun onderhoud, en herstelde ze in het vreedzaem bezit van andere giften, vroeger door Godevaert van Bouillon gedaen⁽³⁾, maer welke Hendrik van Limburg, toen hy markgraef was, onregtveerdiger wyze tot zich had getrokken⁽⁴⁾.

Eene afschuwelyke kettery woedde omtrent dien tyd in België, vooral te Antwerpen, waer zy haren hoofdzetel en ongemeenen byval had onder het volk. Zekere Tanchelinus, een doortrapt, stoutmoedig en welbespraekt mensch, ondernam de

(1) Zie Diercxsens, I, bl. 61, vlgg. - Bykans al de parochiekerken werden in dien tyd bediend door een meer of minder getal van kanoniken, welke eene gemeente uitmaekten en samenwoonden in een soort van klooster, tot de kerk behoorende. Zie Thomassinus, Vetus et nova Ecclesiae Disciplina, Part. I, Lib. II, cap. 25, num. 8; cap. 26, num. 9; cap. 27, num. 9.

(2) Het keizerlyk diploom, van Maestricht uitgevaerdigd, staet by Miraeus, I, bl. 83.

(3) Zie Diercxsens, bl. 75, en Butkens, bl. 99, 100.

(4) De oorkonde by Miraeus, I, bl. 87. - Zie mede Diercxsens, bl. 87, 88, en bl. 108.

[p. 55]

dwalingen der voormalige Adamieten⁽¹⁾ te hernieuwen, en verspreidde aenvankelyk zyne leer in het bisdom van Utrecht⁽²⁾. Vervolgens kwam hy naer Antwerpen, waer hy jaren lang zich ophield en veel kwaed stichtte⁽³⁾; want behalve dat hy het gemeen in de verregaendste onzedigheid sleepte, dreef hy opentlyk den spot met de heilige Sacramenten, en raesde tegen het priesterschap even als tegen alle kerkelyke instellingen, dusdanig dat hy niet alleen de zielen in het verderf stortte, maer, zoo veel in hem was, de middelen van terugkeer tot deugd en waerheid wegnam, en de stad tot een Babylon maekte.

(1) De secte der Adamieten, op het laetste der tweede eeuw ontstaen, waende dat zy in den oorspronkelyken staet van onnoozelheid hersteld, en haer by gevolg alles geoorlofd was. Tanchelinus maekte een mengelmoes van deze en andere dolingen, en daer hy de deur wagenwyd open zette voor alle losbandigheid, vond hy ligtelyk gehoor by de bedorven en onwetende menigte.

(2) Men vermoedt dat hy in dat bisdom geboren was. Zie Diercxsens, bl. 91.

(3) Papebrochius meent dat Tanchelinus zyne dwaelleer te Antwerpen predikte gedurende de acht eerste jaren der twaelfde eeuw. Zie Diercxsens, bl. 103, 104.

[p. 56]

Wanneer Tanchelinus het te Antwerpen niet meer houden kon⁽¹⁾, week hy naer Keulen; doch daer volgde hem een brief der Utrechtsche Geestelykheid⁽²⁾ aen den aertsbisschop kennis gevende van de schandelykheden en de dolingen die hy elders gepredikt en gepleegd had: weshalve de Keulsche kerkvoogd, om het kwaed in zynen oorsprong te stuiten, zich haestte den ketter te doen vastzetten. Deze raekte echter uit de gevangenis, en zynen weg naer Vlaenderen genomen hebbende verscheen hy, in 1113, te Brugge; maer werd eerlang van de burgery de stad uit gedreven⁽³⁾, en moet sedert moeite gehad hebben om schuilplaets te vinden; want kort daerna verdwynt hy uit de oogen, zonder dat

(1) Daer staet wel nergens dat Tanchelinus gedwongen werd Antwerpen te verlaten; doch men mag vryelyk onderstellen dat hertog Godevaert, zoo haest hy vrede gemaekt had met Hendrik van Limburg, op maetregelen bedacht werd om den volksverleider uit zyn land te dryven.

(2) Deze brief staet by Miraeus, III, bl. 567. De valsche leerstukken en spoorloosheden van Tanchelinus worden er omstandig in verhaeld.

(3) Zie Meyer, op het jaer 1113.

[p. 57]

men regt wete hoe de dweeper aen zyn eind gekomen zy⁽¹⁾.

Evenwel bleef, ook na Tanchelinus verwydering, of zelfs na zyne dood, het geloof te Antwerpen deerlyk geknakt, tot zoo verre dat de geestelykheid der stad raed noch daed wetende hoe de bevolking tot inkeer en tot het gebruik der heilige Sacramenten weêr te brengen, haren toevlugt nam tot den bisschop van Kameryk, onder wiens bisdom Antwerpen destyds behoorde⁽²⁾. Bisschop Burchardus oordeelde dat er geen ander middel kon aengewend worden, dan de Evangelische zedeleer te doen prediken door vrome mannen; en daer juist in dat oogenblik de heilige Norbertus⁽³⁾ be-

(1) Meyer, ad ann. 1115, zegt dat hy dood geslagen werd; maer zekerheid heeft men daer niet van. Zie verder Diercxsens, bl. 106.

(2) Zie Diercxsens, bl. 117.

(3) De H. Norbertus, geboren te Zanten in het Kleefsche, was eerst kanonik in zyne geboortestad en hofkapellaen van keizer Hendrik IV. Priester gewyd zynde, en eene byzondere zending van paus Gelasius II ontvangen hebbende, predikte hy met de meeste vrucht in Brabant, in Henegau en Luikerland. Omstreeks 1120 stichtte hy in het bisdom van Laon eene kloostergemeente van reguliere kanoniken, met het voorname inzigt van het kanonikale leven tot zyne oorspronkelyke volmaektheid weder te brengen. Zyne eerste leerlingen waren Belgen; by hen vervoegden zich Franschen en anderen, en op Kersdag van 1121 deden zy, ten getalle van veertig, hunne plegtige beloften, volgens den Regel van den H. Augustinus. Norbertus werd later bisschop van Maegdenburg, en stierf in 1134. Zie Butler, Vie des Saints, enz. op den 6^den Juny. Zie mede Diercxsens, bl. 118-127.

[p. 58]

zig was met de grondslagen zyner nieuwe orde te leggen, ried hy aen de Antwerpsche kanoniken dat zy de hulp van den stichter van Premonstreit⁽¹⁾ zouden inroepen, om het ryk van Christus in hunne stad te herstellen⁽²⁾. Deze raed werd gevolgd, en de vrome priester uitgenoodigd om eenige leden zyner jonge gemeente herwaerts te zenden. Norbertus kwam zelf⁽³⁾, vergezeld van yverige medewerkers, die aenstonds in de besmette stad het tweesnedig zweerd van het woord Gods tegen de doling begon-

(1) Zoo hiet de plaets waer het eerste klooster der Norbertynen gesticht werd, niet verre van de stad Laon in Picardië, en welks naem aen de orde gebleven is.

(2) Zie Diercxsens, bl. 117.

(3) Volgens Diercxsens kwam Norbertus te Antwerpen in 1122. Zie hem, bl. 128.

[p. 59]

nen te zwaeijen, met zulk gevolg, dat eerlang de waerheid zegevierde over de leugen, de leer van Christus over die van Satan, de geest van boetveerdigheid over den duivel des hoogmoeds; en dat het H. Sacrament des Autaers, sedert jaren zoo goed als verlaten van de misleide menigte, bespot en verguisd van de boozen, op nieuw het voorwerp werd van de algemeene aenbiddingen der inwoonders⁽¹⁾.

De Triomf van Norbertus op de Tancheliensche kettery was volkomen⁽²⁾; doch uit vrees dat de gemoederen, zoo haest niet bevestigd in de waerheid, vroeg of laet nog mogten wankelen, verzocht de antwerpsche geestelykheid den vromen geloofsgezant dat hy, om het goed door hem bewerkt te handhaven en duerzaem te maken, een klooster zou stichten in de stad zelve. Ten dien einde bood zy hem hare kerk aen van sint Michiel, met een bun-

(1) Zie denzelfden schryver, bl. 129-30.

(2) De gedachtenis van het herstel des geloofs door de prediking van den H. Norbertus wordt nog jaerlyks in Brabant gevierd met een byzonderen feestdag, onder den naem van Triumphus Sancti Norberti, vallende den 11 July.

[p. 60]

der gronds ter plaetse zelf, dry hoeven⁽¹⁾ in de buert gelegen, en vier prebenden⁽²⁾, om dat alles in vollen eigendom te bezitten⁽³⁾; terwyl de kanoniken, met toestemming van den Kamerykschen bisschop⁽⁴⁾, hunne zetels overvoerden naer de toenmalige kapel van Onze-Lieve-Vrouw, welke sedert vergroot en de hoofdkerk van Antwerpen geworden is⁽⁵⁾.

Norbertus vervulde den wensch der stedelyke priesterschap, en zie daer den oorsprong der vermaerde abtdy van Sint Michiel in de hoofdstad des markgraefschaps. Aldra echter verbreidde zich over geheel Brabant de nieuwe orde van Premonstreit, grootelyks bevoorregt door hertog Godevaert, die niet alleen de onschatbare diensten der Norberty-

(1) Het Latyn zegt cum tribus curtilibus. Zie ons derde Deel, bl. 84, en Du Cange, II, col. 1107.

(2) Versta kanoniksdyen, met de inkomsten daeraen verbonden.

(3) De giftbrief staet by Miraeus, I, bl. 85.

(4) De oorkonde, aldaer, bl. 86. Zie mede de bevestiging van dit alles door bisschop Lietardus in 1135, aldaer, bl. 175.

(5) Dit geschiedde in 1123 en 24. Zie Diercxsens, bl. 131-33, en Butkens, bl. 100.

[p. 61]

nen vergelden wilde, maer hen tevens in staet stellen om, door de prediking van het Evangelie en door het voorbeeld van verstandige werkzaemheid, zoo wel de beschaving der onderdanen als hunne geestelyke verlichting en zedelykheid overal te bevorderen.

In 1129⁽¹⁾ schonk hy aen de leerlingen van Norbertus zyne warande⁽²⁾ van Leuven, om er insgelyks een klooster te stichten⁽³⁾, voegende

(1) Vier jaer vroeger had hertog Godevaert Vlierbeek, by Leuven, met den omliggenden grond aen die van Afflighem gegeven om er eene Priory in te rigten, welke naderhand tot eene byzondere Benedictynerabtdy verheven en van Afflighem afgescheiden werd. De beide oorkonden staen by Miraeus, I, bl. 90, en II, bl. 828-30.

(2) Versta het woord in zyne eerste beteekenis van diergaerde of afgesloten bosch, dienende om het wild te bewaren voor de hertogelyke jagt. In 't middeleeuwsch Latyn hiet het parcus, waer het fransch parc, en de eigen naem der abtdy van voortgekomen is. Zie Du Cange, V, col. 177.

(3) De oorkonde staet by Miraeus, I, bl. 90; doch zy verschilt hier en daer van het origineel, dat in de abtdy van Park heden nog bewaerd wordt, zynde eene zeer duidelyk geschrevene charta partita.

[p. 62]

daerby een deel van Soniën-bosch naest wei- en zaeilanden tot onderhoud der gemeente⁽¹⁾.

Hetzelfde deden, in 1132, de kinderen van Wouter Berthout, heer van Grimbergen en een der rykste grondeigenaers van Brabant, gevende aen Norbertus de kerk van hun dorp met toereikende landgoederen⁽²⁾ en geestelyke tienden⁽³⁾ ten behoeve van het nieuwe sticht⁽⁴⁾.

Nog dat eigen jaer besteedde Reinier, heer van Zittaert-Lummen⁽⁵⁾, een deel zyner allodiale goederen tot stichting en onderhoud eener Norbertyner abtdy te Heylissem by Thienen⁽⁶⁾. Hy volgde het voorbeeld van twee andere edellieden, Gisle-

(1) Zie Butkens, bl. 104.

(2) Het charter spreekt van achttien mansi. Zie ons derde Deel, bl. 84.

(3) Versta de inkomsten van zekere naburige dorpkerken, mits bezorging van den kerkelyken of pastoreelen dienst. Het Latyn noemt zulks altare, waerover men Du Cange kan nagaen, I, col. 351, sqq.

(4) De oorkonde by Miraeus, I, bl. 96. Zie daer mede de bevestiging door paus Eugenius III, IV, bl. 16.

(5) In 't waelsch Zetrud-Lumay, bezuiden Hoegaerde.

(6) Zie de oorkonde by Miraeus, IV, bl. 365, en de confirmatie van Paus Innocentius II, aldaer, bl. 9.

[p. 63]

bert, en Engelbert van Casterlé⁽¹⁾, welke reeds vroeger eenige leden der zelfde orde van Premonstreit uitgenoodigd hadden om een huis te stichten te midden der Brabantsche Kempen, mits afstand ten hunnen voordeele van uitgebreide gronden in den omtrek van Tongerloo⁽²⁾, alwaer de beroemde abtdy van dien naem haren zetel vestigde⁽³⁾, en sedert begiftigd werd door de hertogen van Brabant⁽⁴⁾ en anderen⁽⁵⁾.

Niet minder milddadig en genegen voor de kinderen van Norbertus toonde zich graef Arnout van Loon die hun, in 1135, op de uiterste grenzen zyns grondgebieds, het eigendom van Averbode⁽⁶⁾ schonk met al de omliggende bosschen, landen en vroenten⁽⁷⁾.

(1) Tusschen Turnhout en Gheel.

(2) Benoorden Westerloo.

(3) Zie de Acte van fundatie by Miraeus, I, bl. 97. en de confirmatie door Paus Urbanus III, aldaer, bl. 550.

(4) Zie de oorkonden by Miraeus, II, bl. 828 en 841.

(5) De oorkonden aldaer, I, bl. 423, 431, 584, 686, 762; en II, bl. 864, 870, 879.

(6) De abtdy van Averbode stond gedeeltelyk op Brabantschen en gedeeltelyk op Loonschen of Luikschen bodem.

(7) Zie de oorkonde by Miraeus, I, bl. 100, alsmede de bevestigingen zoo van Paus Innocentius II, als van de bisschoppen van Luik en van Metz, aldaer, bl. 100, 101 en 102.

[p. 64]

Dusdanig waren, in Brabant, de beginselen der orde van Premonstreit, die by lateren dag zoo uitstekende diensten aen het land bewezen heeft, gelyk wy in het vervolg verhalen zullen; en die, van de twaelfde eeuw af, door taeijen arbeid de heiden en wildernissen tot vruchtbare akkers, welbeplante wouden of grasryke weiden begon te herscheppen, ja heele streken bewoonbaer maekte welke tot dus verre ten nest voor het ongediert of ter schuilplaets voor struikroovers gediend hadden. Hertog Godevaert en, naer zyn voorbeeld, de lothryksche adel begunstigden de opkomende abtdyen, omdat deze tevens, door den vromen yver harer leden, de woestheid der volkeren temden zoo wel als die des bodems, en de onwetendheid uitroeiden welke niet slechts de moeder is van lichamelyke armoede, maer ook van allerlei zedelyk kwaed.

Een ander onschatbaer voordeel, dat de kloostergestichten meêbragten, was de verzachting der dienstbaerheid. In de twaelfde eeuw behoorde het meerendeel der landlieden nog voortdurend tot de

[p. 65]

klas der lyfeigenen⁽¹⁾, en werden veelal met den grond dien zy bewoonden aen de abtdyen weggeschonken. Van dat oogenblik mag men zeggen dat hun lot verbeterde: zy kregen wel niet op eens de volle vryheid, gelyk wy die heden verstaen, maer werden allengskens ontslagen van vele dwangwerken, van oude geregtigheden aen den heer verschuldigd, van hatelyke lasten en vernederende diensten⁽²⁾, welk alles doorgaens afgekocht of eerder vervangen werd door eenen geringen cyns jaerlyks aen de abtdy te betalen⁽³⁾. Dit voorbeeld van christelyke menschlievendheid, door de kloosters gegeven, maekte natuerlyker wyze indruk op de gemoederen der aerdsche vorsten en grooten, en bragt veel by tot de eindelyke afschaffing der slaverny in de volgende tyden.

De vruchten van Godevaerts godsdienst-yver en

(1) Zie wat wy over den boerenstand in de middeleeuwen gezeid hebben in ons derde Deel, bl. 247, vlgg.

(2) Zie die vermeld in dat zelfde Deel, ter beroepen plaetse.

(3) Zie daerover vele byzonderheden by Heylen, Verhandelingen over de Kempen, bl. 77, vlgg.

[p. 66]

wyze staetkunde zouden ongetwyfeld nog veel menigvuldiger zyn geweest, indien er geene verwarringen in het duitsche ryk ontstaen waren, die den maetschappelyken voortgang van Brabants volk voor lang kwamen stremmen. Keizer Hendrik V was den 23 mei 1125 te Utrecht gestorven, in den ouderdom van kwalyk vier en veertig jaren. Hadde hy eenen zoon nagelaten, deze zou zonder groote moeite hem opgevolgd hebben; want alhoewel de duitsche kroon aen het kiesregt van 's ryks leenmannen onderworpen was⁽¹⁾, begreep men echter toen reeds dat, in het belang der openbare rust, en om bloedige krakeelen tusschen de groote huizen zoo veel mogelyk voor te komen, er geen ander middel bleef dan haer, even alsof zy erfelyk ware, van den vader op den zoon te laten overgaen. Zoo was dan met der tyd de keus van het hoofd des ryks eerder eene plegtigheid geworden dan de ernstige uitoefening van een regt; maer nu dat Hendrik kinderloos overleden, en ja de laetste mannelyke telg van zynen stam was⁽²⁾, moesten, even als in 1024,

(1) Zie ons derde Deel, bl. 527.

(2) Met Hendrik V staekte het huis van Franconie, dat in 1024 op den troon gekomen was. Zie ons derde Deel, bl. 580.

[p. 67]

toen de dood van Hendrik II een eind had gesteld aen het huis van Saksen⁽¹⁾, de stemmen der vasallen uitwyzen wie den troon beklimmen zou.

De aertsbisschop Adelbert van Mainz, wien in zulk geval het regt toekwam⁽²⁾ van den ryksdag of de kiesvergadering te beleggen, riep dan den adel byeen in zyne bisschoppelyke stad, tegen de maend augusty. Daer verschenen al de hertogen⁽³⁾, de graven, de bisschoppen en abten, ieder met zyne onderhoorige leenmannen en met zyn gevolg, te samen uitmakende eene menigte van zestig duizend persoonen⁽⁴⁾. Hoe konden zoo veel men-

(1) Zie daer, ter beroepen plaets.

(2) Namelyk als Primaet van Duitschland.

(3) Of de hertog van Neder-Lotharingen daer ook tegenwoordig was, blykt niet; maer men mag het onderstellen, dewyl er zelfs gesproken werd van hem keizer te kiezen. Zie Mannert, Geschichte der alten Deutschen, II, bl. 484. Het is waer, Karel de Goede, graef van Vlaenderen, kreeg er insgelyks stemmen, ofschoon hy den ryksdag niet bywoonde. Zie daer meer van in ons vierde Deel, bl. 186.

(4) Dit getal wordt van al de schryvers opgegeven.

[p. 68]

schen elkander verstaen over eene zaek waer de voornaemsten onder hen een byzonder belang aen hadden, en dus genegen moesten zyn om de een den ander te onderkruipen? De hertogen Koenraet van Franconie en Frederik van Zwaben werden vooruit gezet, als kinderen zynde van eene zuster des laetsten keizers⁽¹⁾, terwyl de Oostenryksche baronnen hunnen markgraef, die thans met dezelfde zuster van Hendrik getrouwd was⁽²⁾, op den voorgrond stelden, en dat, van eenen anderen kant⁽³⁾, de Saksers werkten om de keizerlyke weerdigheid weêr te krygen⁽⁴⁾ in den persoon van hunnen her-

(1) Koenraet en Frederik waren zonen van Frits van Hohenstaufen en Agnes, dochter van keizer Hendrik IV.

(2) Na de dood van haren eersten gemael was Agnes, in 1106, hertrouwd met Leopold III markgraef van Oostenryk.

(3) In der daed was het geen kiezen dat men deed op den ryksdag van 1125; maer de verschillende volksstammen van Germanië worstelden onder elkander, ieder om zynen nationalen vorst op den troon te krygen, ten einde aldus het overwigt in het ryk te hebben.

(4) Zy waren die kwyt geworden in 1024, als boven gezegd is, en hadden zich niet te beloven gehad van de keizers uit het huis van Franconie.

[p. 69]

tog Lotharis van Suppelenburg⁽¹⁾. De Saksers haelden 't er door, namelyk met de hulp van den Mainzer kerkvoogd, die voor het huis van Hohenstaufen weinig over had, en wist te maken dat Lotharis gekozen werd.

Hiermede echter was 't niet uit. De Saksische vorst beklom ja den rykszetel, en werd den 13 September te Aken koning gekroond door den aertsbisschop van Keulen⁽²⁾; doch weldra raekte hy in geschil met de twee hertogen zyne mededingers. Deze hadden, naer het schynt, gebruik gemaekt van huns ooms dood om hier en daer eenige kroongoederen tot zich te trekken, waer zy thans niet meer wilden van afzien. Lotharis werd dan genoodzaekt de wapens op te vatten, en de eigendommen zyner kroon met geweld weêr te eischen; maer die strengheid stiet de gebroeders dusdanig tegen het hoofd, dat zy zich niet ontzagen, uit enkele wraekzucht, eene scheuring in het ryk te

(1) Deze Lotharis, zoon van Gebhard graef van Querfurt en Suppelenburg, was in 1107 tot hertog van Saksen verheven geworden door keizer Hendrik V.

(2) Eerst lang daerna, te weten in 1133, werd hy keizer gekroond door paus Innocentius II.

[p. 70]

brengen. De oudste van de twee, hertog Frederik van Zwaben, hebbende eenige leenmannen omgehaeld om hem in de hand te werken, deed op het einde van 1127, zyn' broeder Koenraet koning van Duitschland uitroepen, met zulk gevolg, dat het weldra twyfelachtig werd welke der beide vorsten in 't eind meester zou blyven.

Wy zullen ons hier met dat geschil niet verder inlaten. Het zy genoeg voor den lezer dat onze hertog Godevaert, na eerst Lotharis voor zynen wettigen leenheer erkend te hebben, hem vervolgens afviel, om de party van Koenraet te omhelzen, zonder dat men wete wat hem daertoe mag bewogen hebben. Hoe 't zy, het spreekt van zelf dat hy van dat oogenblik den saksischen vorst te vyand kreeg, ja, en tot zoo verre dat Lotharis, in 1128, hem zyn hertogdom even als het markgraefschap van Antwerpen afnam, van welke beide leenen hy het plegtig verlei gaf aen Waleram van Limburg⁽¹⁾, den eigen zoon van hertog Hendrik, die ze in 1106 nagenoeg om de zelfde reden verloren had⁽²⁾.

(1) Zie Butkens, bl. 100, en Ernst, III, bl. 16, vlgg.

(2) Zie boven, bl. 46.

[p. 71]

Maer indien het uitgeven of het intrekken van leenen weinig moeite kostte aen het hoofd des ryks, wiens kanselier slechts brieven van verbeurt-verklaring en van overdragt op te stellen had: heel anders zag het er uit, wanneer 't er op aenkwam om den gunsteling in bezit te stellen van 't geen de gestrafte nog onder zyne hand had. Daer werd magt van wapenen toe vereischt, en men begrypt dat Lotharis, die in Duitschland meer dan zyn volle werk vond om zyne eigen kroon op 't hoofd te houden⁽¹⁾, niet veel byzetten kon in Neder-Lotharingen om er de zaek van zyn nieuwen leenman te doen

(1) Om in Duitschland meer steun te vinden, had Lotharis zyne eenige dochter Geertruid ten huwelyk gegeven aen Hendrik den Trotschaert hertog van Beijeren, aen wien hy vervolgens ook het hertogdom van Saksen overliet, alsmede het markgraefschap van Toscanen en het hertogdom van Spoleto, twee leenen van den heiligen Stoel, maer welke paus Innocentius II aen keizer Lotharis had afgestaen, mits een jaerlykschen cyns van honderd pond zilvers. Door dat alles werd Hendrik zoo magtig in Duitschland en in Italië, dat hy, na zyn schoonvaders dood, naer de keizerlyke kroon dorst dingen. Deze Hendrik was de kleinzoon van hertog Welf I, afkomstig uit het adelyk huis van Este, in hetwelk de voornaem van Welf zeer gemeen was.

[p. 72]

triomfeeren. Waleram van Limburg moest dus die taek zelf opladen, doch daer was hy te zwak voor. Hy voerde, ja, den titel van hertog in zyne erflanden en dier omstreken, alwaer de onderhoorige edellieden hem voor hun hoofd erkenden en pligtshalve ondersteunden; doch meer herwaerts, namelyk in Brabant of in het markgraefschap van Antwerpen, kon hy zyn regt niet doen gelden, noch eenig gezag uitoefenen. Daer bleef Godevaert alleen de wet geven, zoodanig dat, even als het ryk, ook het hertogdom van Neder-Lotharingen tusschen twee mededingers verdeeld was, in zulker voege dat Walerams heerschappy stand hield tusschen Rhyn en Maes, en zelfs aen dezen kant dier laetste rivier, tot aen de Geete naby Thienen, terwyl al het overige van 't Lothryksche grondgebied aen Godevaert bleef gehoorzamen⁽¹⁾.

Het is nogtans niet dat de beide vorsten geen moeite deden om elkander den voet te ligten: in tegendeel, zy gebruikten daer al hunne magt voor, en waegden meer dan eens de krygskans.

(1) Dit wordt van sommigen tegengesproken, maer Ernst heeft het klaer bewezen, III, bl. 21, 22.

[p. 73]

In 1129 had de graef van Duras⁽¹⁾, ondervoogd der abtdy van Sint-Truijen⁽²⁾, het zoo zeer verkorven, dat de bisschop van Metz⁽³⁾ hem zyn ambt, en die van Luik zyn graefschap afnam⁽⁴⁾, wordende de beide kerkvoogden ondersteund door hertog Waleram, met wien de graef insgelyks overhoop lag⁽⁵⁾. Tegen zoo veel vyanden was deze niet opgewassen; maer hy kreeg bystand van hertog Godevaert, die in persoon naer Sint-Truijen trok om de stad te helpen innemen. Zulks gelukte echter niet; alleenlyk hadden de eigendommen der abtdy en die harer onderdanen veel te lyden: doch

(1) Het kasteel van dien naem bestaet nog, op den weg van Sint-Truijen naer Leeuw.

(2) Zie ons derde Deel, bl. 246, aenteek. 2.

(3) De bisschop van Metz was tydelyke heer van St.-Truijen; maer later kwam die heerlykheid aen de kerk van Luik. Zie Fisen, I, bl. 312.

(4) Zie Fisen, I, bl. 225. - Het graefschap van Duras, eerder bestaende in een grooten titel dan in een groot grondgebied, was een leen der kerk van Luik. Zie Brusthem by Chapeauville, II, bl. 70. Zie mede Butkens, bl. 103, en Ernst, II, bl. 24-25.

(5) Butkens wyst voor byzondere oorzaek dier vyandschap aen, dat de graef met den Lothrykschen hertog heulde. Zie hem, bl. 103.

[p. 74]

weldra sloegen de bisschop van Luik en de Limburgsche vorst de handen ineen, om gezamentlyk het kasteel van Duras te gaen aenranden. Daer zouden zy eerlang meester van geworden zyn, ware niet Godevaert, dit mael zelf gerugsteund door den graef van Vlaenderen⁽¹⁾, toegeschoten om het beleg te doen opbreken. Doch nu kwam het op den 20 July 1129 tot een treffen, dat van wederzyde bloedig moet geweest zyn; want indien Godevaert veel volk op het veld liet, de Luikenaers waren van hunnen kant zoodanig verzwakt, dat zy de onderneming staekten en naer huis keerden⁽²⁾.

Daer werden zy in 't kort van Godevaert gevolgd. De hertog, vol van spyt over zyn verlies, wilde dat op Luik verhalen: hy viel dan met nieuwe magt in het bisdom, en drong door tot tegen de hoofdstad zelf, vragende door een' krygsbode om de worsteling in het open veld te hernemen. Deze uiteisching werd van zyn' mededinger in 's bisschops naem toegestemd, en de dag gesteld op den

(1) Dirk van Elsaten.

(2) Zie Butkens, loc. cit. - Fisen, bl. 226, en Ernst, III, bl. 26. Zie mede Brusthem by Chapeauville, pag. cit.

[p. 75]

7^den Oogst. Het gevecht had plaets te Wilderen, naby Duras, ten nadeele ja van hertog Godevaert. Niet dat hy of de zynen geenen moed genoeg lieten blyken: in tegendeel, men zou eerder zeggen dat zy al te onversaegd te werk gingen; want met den eersten schok sloegen zy door het vyandlyk leger heen, en dreven de Luikenaers op den loop; maer de graef van Loon, die aen 't hoofd stond van eene talryke bende, kwam te goeder ure bygesprongen, gevende aen 's bisschops onderdanen den tyd om van hunnen eersten schrik weêr te komen, zich te hereenigen en den stryd te herstellen. Deze duerde dan nog een geruimen tyd, tot dat hy eindelyk verkeerd uitviel voor die van Brabant, welke er tusschen de acht en negen honderd man by inschoten en, wat den hertog nog het pynlykste vallen moest, zynen Standaert in 's vyands handen lieten, die hem dan ook triomfantelyk naer Luik voerden, en er veel ophef van maekten⁽¹⁾.

Deze standaert was een geschenk van Godevaerts

(1) De Standaert van Brabant werd jaerlyks te Luik als een zegeteeken omgedragen, in de processie der dusgenaemde Kruisdagen. Zie Butkens, bl. 103, en Brusthem by Chapeauville, II, bl. 71.

[p. 76]

eigen dochter Adelheid, toen ter tyd koningin van Engeland⁽¹⁾, waeruit men besluiten mag dat het een kostbaer stuk zal geweest zyn⁽²⁾; doch zulks deed weinig ter zake: het kwaed lag in de oneer die den vorst te beurt viel wanneer hy zyn' standaert kwyt raekte, het voornaemste zinnebeeld zyner heerschappy. Zoo lang de vorstelyke banier te midden zyner heirbenden opgestoken bleef en in de lucht wapperde, zoo lang stond de krygskans; maer werd zy neêrgeveld, met voeten getreden of door den vyand veroverd, alsdan achtte men het pleit beslist en den slag verloren⁽³⁾. Uit dien hoofde

(1) Zy was getrouwd met Hendrik I, bygenaemd den Leeuw, die in 1100 den troon van Engeland beklommen had. Zie Anselm. Gembl. ad ann. 1120, by Pistorius, I, bl. 946.

(2) Butkens zegt dat hy rykelyk omzoomd was met goud en zyde. Aegidius van Orval, die den standaert te Luik moet gezien hebben, noemt hem een opus plumarium, dat is een veelkleurig stikwerk van goud en zyde, gelyk heden nog de kerkgewaden. Zie die getuigenis by Chapeauville, II, bl. 69, en Du Cange, op het woord Plumarium, V, col. 582.

(3) Zulks was juist zoo slecht niet ingezien; want dan wist men ten minste wie gewonnen of verloren had, terwyl men heden daer dikwyls aen twyfelt. Zie hoe de graef De Maistre over dat punt allergeestigst redekavelt in het zevende Gesprek zyner Soirées de St.-Petersbourg.

[p. 77]

was men dan ook zeer bezorgd om den standaert goed te vestigen en staende te houden, gewoonlyk op eenen wagen die een soort van houten toren droeg, boven voorzien van eene gekanteelde borstwering, achter welke gewapende manschap stond om het veldteeken te bewaren⁽¹⁾. Soms was 't geen toren maer een verguld kruis of een regtstaende balk, waer 's vorsten banier aen vastgemaekt werd om van geheel het leger te kunnen gezien worden. Een vier- of een achtspan ossen⁽²⁾ sleepten het gevaerte waer 't zyn moest; en ter plaetse ondersteunde men 't nog door boomen die beneden in den grond staken, terwyl zy boven met sterke ringen aen den standaert gehecht waren om dien overeind te houden.

(1) Zie de beschryving van den standaert-wagen waermede de aertsbisschop Siegfried van Keulen te Woeringen verscheen, in de Kronyk van Jan Van Heelh, uitgegeven door Willems, bl. 228.

(2) De dusgenaemde Karos van Bologne was zoo zwaer, dat er tien paer ossen hun werk aen hadden om ze voort te slepen. Zie daer meer van by Du Cange, op het woord Carrocium, II, col. 356, en by Grimm, Deutsche Rechtsalterthümer, bl. 263.

[p. 78]

In zeegevechten ging het anders toe. Daer werd de vorstelyke banier gedragen door eenen ridder, die er meê van het eene schip naer het andere toog, volgens dat de stryd hier of daer hevigst, en het gevaer dringendst was, ten einde de kampers aen te vuren; doch altyd bedacht, om ze, wanneer 't er op aenkwam, uit het gedrang te redden en ongeschonden weêr naer huis te brengen.

Een ongeluk, zegt het spreekwoord, komt zelden alleen. Daer beproefde onze hertog de waerheid van; want nauwelyks was hy van zynen tegenspoedigen veldtog teruggekeerd, of Sint-Pieters kerk van Leuven en heel de stad brandden af⁽¹⁾, een onheil dat in de twaelfde eeuw des te gemeener was, dewyl al de huizen van hout getimmerd waren, weshalve het vuer nergens beletsel vond en met den minsten wind ligtelyk van het eene tot het andere oversloeg. Deze ramp wederhield nogtans Godevaert niet van haestiglyk nieuwe krygsmagt te verzamelen, om die van Luik den pas

(1) Zie het Chron. Anselmi Gembl. ad ann. 1130, by Pistorius, I, bl. 955.

[p. 79]

naer Brabant af te snyden, alwaer zy anders weldra zouden ingevallen zyn, en wraek geoefend hebben, gelyk het de gewoonte was. Nogtans diende hy tevens bedacht te wezen om vrede te maken, als zynde dit het eenigste middel tot herstelling der openbare welvaert, die uit de laetste gebeurtenissen vry wat afbreuk geleden had.

Hierin werd hy, naer 't schynt, geholpen door Paus Innocentius II die, het jaer daerna 1131, vergezeld van onderscheidene kardinalen alsmede van den H. Bernardus, naer Luik gekomen zynde om den wettigen keizer te spreken en orde te stellen aen zekere kerkelyke zaken⁽¹⁾, eene verzoening te weeg bragt tusschen den bisschop en den brabantschen vorst⁽²⁾, alsook tusschen dezen en den Limburger⁽³⁾. Onze hertog moet ja met keizer Lotharis zelf den peis gemaekt hebben⁽⁴⁾, zoo dat de

(1) Zie daer meer van by Aegid. van Orval, in Chapeauv. II, bl. 75. - Zie mede Fisen, I, bl. 230-31, en Ernst, III, bl. 32, vlgg.

(2) Zulks volgt uit een diploom van het jaer 1131, by Miraeus, I, bl. 92, en wordt bevestigd door het Chron. S. Trudonis, by Ernst, loc. cit.

(3) Zie Ernst, ter aengehaelde plaets.

(4) Dit blykt daeruit dat Godevaert van toen af in zyne diplomen Lotharis als regerenden keizer noemt. Zie eene oorkonde van 1131, by Miraeus, I, bl. 383, en eene andere van 1134, aldaer, bl. 174-75.

[p. 80]

twist voor het oogenblik een eind nam, en de beide hertogen het gezag bleven voeren ieder in het deel van Neder-Lotharingen, waer adel en volk hen erkende⁽¹⁾.

Deze staet van zaken duerde voort na de dood van Lotharis, die in 1137 overleed zonder mannelyke oiren. Alsdan werd Koenraet van Franconie door eenen plegtigen keus tot den troon verheven⁽²⁾ en de zoo lang gebroken eenheid in het ryk hersteld⁽³⁾.

(1) In eene oorkonde van 1132 draegt Waleram den titel van hertog, en in eene andere van 1133, dien van hertog van Lothryk. De stukken staen by Miraeus, I, bl. 95, en IV, bl. 198.

(2) Namelyk op eenen ryksdag, gehouden in de stad van Coblenz, ten half-vasten 1138.

(3) Die eenheid was reeds in zekeren zin hersteld sedert dat, in 1135, Koenraet zich aen Lotharis onderworpen had. Maer in 1138 vond de nieuwe keizer een' tegenstrever in Hendrik den Trotschaert, hertog van Beijeren, die zelf naer de kroon stond (zie boven, bl. 71, aenteek. 1), en, na diens dood, voorgevallen in 1139, had hy te worstelen met zyn' zoon Hendrik den Leeuw, welke echter het jaer daerna overwonnen werd in een gevecht naby het slot van Weinsberg in Zwaben. Het is, zegt men, in dien stryd dat Hendrik de Leeuw den naem van Welf, gemeen in zyn geslacht, tot wapenkreet aen zyne voorstanders gaf, terwyl de aenhangers van Koenraet, tot krygsleus en middel van hereeniging, het woord Wibling kozen, zinspelende op de heerlykheid van dien naem, thans een dorp in het Wurtembergsche, waer het keizerlyk huis van Hohenstaufen zynen eersten oorsprong uit genomen had. Aldus ontstonden die beide benamingen. De Welfen en de Wiblingen (aldra in den mond der Italianen verzacht tot Gibelienen) worstelden langen tyd in Duitschland om elkander den voet te ligten, en om den vorst dien zy aenkleefden op den troon te krygen. Na de verzoening der twee wedyverende stamhuizen bleven niet te min de beruchte namen in zwang onder twee staetspartyen, waervan de eene, die der Gibelienen, het, vooral in Italië, met den duitschen keizer hielden, terwyl de Welfen de italiaensche vryheid voorstonden, en doorgaens den Paus ondersteunden in diens herhaelde twisten met de hoofden des romeinschen ryks.

[p. 81]

Waleram en Godevaert, gelykelyk bevriend met den nieuwen keizer, handelden even vreedzaem onder elkander; doch weldra ontstond er mede eenheid van gezag in het Lothryksche, door het afsterven van den Limburger die in den loop van

[p. 82]

1139⁽¹⁾ uit dit leven scheidde. Het is niet dat zyn zoon Hendrik II geene aenspraek maekte op de weerdigheid welke de vader bekleed had; maer het hoofd des ryks weigerde hem het verlei van dit hertogelyk leen⁽²⁾, zoodat Godevaert voortaen alleen, als plaetsvervanger des keizers, Neder-Lotharingen bleef bestieren. Lang echter duerde zyne alleenheersching niet; want hy overleed op zyne beurt in den aenvang van 1140⁽³⁾, latende het graefschap van Leuven met wat daer toe behoorde, alsmede het hertogdom en het markiezaet des heiligen Ryks, aen zynen oudsten zoon Godevaert II, bygenaemd den Jonge⁽⁴⁾.

Het hertogdom van Neder-Lotharingen vertoonde, in 1140, niet meer dan eene schaduwe van 't geen het oorspronkelyk geweest was. De vorst, bekleed met den hertogelyken titel, trad vroeger in de geschiedenis op als een ware onder-

(1) Waerschynlyk den 16 July, zegt Ernst, bl. 49.

(2) Zie Ernst, bl. 83.

(3) Zie Butkens, bl. 106, en Ernst, bl. 85, aenteek. 1.

(4) Een andere zoon van Godevaert met den Baerd, werd monik in de abtdy van Afflighem. Zie Butkens, bl. 107.

[p. 83]

koning⁽¹⁾, niet alleen Lothryk bestierende in den naem en onder de bescherming der duitsche keizers, wier plaets hy in deze landen verving sedert dat de Lotharingers zich aen hunne heerschappy onderworpen hadden⁽²⁾; maer tevens het oppergezag voerende over de inlandsche leenmannen, welke hem hulde en gehoorzaemheid schuldig waren, op straf van verbeuring hunner leenen⁽³⁾. In het vervolg zullen wy hem dien rol niet meer zien spelen. Verre van den Lothrykschen hertog voor hunnen leenheer te erkennen en hem hulde en manschap te doen, zullen wy de graven van Henegau, van Namen, van Luxemburg en anderen met hem zien twisten, tegen hem de wapens opvatten, te veld trekken, of zyn grondgebied overvallen, zonder dat hy nog de magt of het regt schynt te hebben van hen te straffen, hunne leenen aen te slaen, of hen te beschuldigen van ontrouw. En nogtans

(1) Zie ons derde Deel, bl. 536.

(2) Zie aldaer, bl. 542, vlgg.

(3) Wy hebben daer een treffend voorbeeld van gezien ten tyde van hertog Bruno die, in 957, Raginer van Henegau zyn graefschap afnam, omdat deze wederspannig bleef. Zie III, bl. 561.

[p. 84]

blykt het nergens dat de koningen van Germanië en van Lothryk het gezag der hertogen zouden ingetrokken of verminderd en hen gelyk gesteld hebben aen de overige vasallen.

Maer dat gezag is allengskens vervallen en eindelyk te niet gegaen te midden der moeijelykheden met welke zy te worstelen hadden, vooral gedurende het lange tydvak dat twee vorsten naer dezelfde weerdigheid dongen, en alles in 't werk legden om elkander te onderkruipen. Men bedenke slechts wat Godevaert van Leuven en Waleram van Limburg niet hebben moeten doen om boven te blyven, ieder in het deel van Neder-Lotharingen waer zy den titel van hertog voerden. Wat al voorzigtigheid hebben zy niet moeten aenwenden, wat al misslagen door de vingeren zien om den afval hunner vasallen voor te komen, en te beletten dat deze de magt der tegenparty gingen vermeerderen? Wy zagen er een voorbeeld van in den graef van Duras hertog Godevaert ter hulp roepende om te wederstaen aen den Limburgschen vorst, die zynen overmoed beteugelen wilde: en zulke wankele trouw, zulken wederstand ontmoette Godevaert ook onder zyne eigen vasallen, gelyk wy

[p. 85]

later nog zullen verhalen. Wat wonder dan dat de heerschappy des hertogs van Neder-Lotharingen in den loop der twaelfde eeuw vervallen zy, en dat voortaen de leenmannen zich gedragen hebben als onafhankelyk van zyn gezag, als meesters in hunne erfelyke graefschappen even als hy in de zyne? Men heeft daer geene andere reden voor te zoeken dan de omstandigheden zelf welke wy hebben doen kennen, omstandigheden die Godevaert noodzaekten zeer veel toe te geven aen leenmannen van wie alles te hopen of te vreezen was, en zonder wier bystand hy het tegen zynen Limburgschen mededinger niet uit had kunnen houden. Ook wordt de tweestryd tusschen deze beide vorsten te regt beschouwd als de naeste oorzaek van het verval der hertogelyke weerdigheid in Neder-Lotharingen⁽¹⁾.

(1) Fisen redeneert daer zeer wel over, bl. 225. Zie mede Ernst, III, bl. 23-24, en de aenteekening aldaer.