Vaderlandsche historie. Deel 3

[p. 400]

Negende hoofdstuk.

twisten van lodewyks kinderen. - verdeeling des ryks. - koningen van lotharingen. - invallen der noordmannen.

840-879.

Wat was er anders te verwachten, na de dood van Lodewyk-den-Vrome, dan nieuwe twisten onder zyne kinderen en dieper verval van het ryk? Lodewyk van Beijeren kon niet te vrede zyn met het deel der vaderlyke erfenis dat hem toegewezen was; van Karel mogt men niet hopen dat hy iets zou hebben afgestaen van 't geen hem zyne moeder had verschaft; en wat Lotharis betreft, het was te voorzien dat hy uit de nieuwe omstandigheden gelegenheid zou genomen en andermael beproefd hebben om alleen meester te worden.

Inderdaed, Lotharis had zoo haest de tyding van 's vaders dood niet ontvangen, of hy zond vertrouwelingen naer deze landen om zyne aenstaende overkomst te boodschappen, doch vooral om de Grooten des ryks, de eenen door beloften, de anderen door bedreigingen op zynen kant te trekken. Middelerwyl verzamelde hy in Italië een leger, het-

[p. 401]

welk hy langzamerhand naer de Alpen leidde, willende die niet over trekken, voor dat hy eenig berigt had omtrent den uitval zyner eerste poogingen. Deze uitval was naer wensch; want de vorst had nauwelyks zynen voet op frankschen bodem gezet, of van alle kanten kwamen de leenmannen en ambtenaren toegeloopen om hem voor hunnen keizer en heer te erkennen, niet onderzoekende wat regt en billyk, maer alleen waer hun meeste voordeel in gelegen was⁽¹⁾.

Nu zag Lotharis kans om er door te geraken, en om geheel het ryk onder zyne heerschappy te brengen; doch daer behoorde goed beleid toe. Beide zyne broeders gelykelyk aenranden was te veel; hun den tyd geven van de handen ineen te slaen, onvoorzigtig. Hy besloot dus met den Duitscher te beginnen, en haestte zich naer den Rhyn, alwaer hy wist dat Lodewyk reeds gewapende magt verzameld had. Meteen, om Karel in den draei te houden, om hem te beletten van ergens tusschen te

(1) Nithard. II, cap. 1, by Bouquet, VII, bl. 16. Zie ook een' brief van Hincmarus aen Lodewyk den Stamelaer, aldaer bl. 550.

[p. 402]

komen, deed hy aen den jongen vorst de verzekering geven dat hy op de vriendschap, op de bescherming van zyn' doopsvader⁽¹⁾ en voogd⁽²⁾ rekenen mogt, en derhalve niets te vreezen had⁽³⁾.

Weldra verscheen Lotharis op den Rhyn, aen de kanten van Worms. Daer vond hy Lodewyks troepen meester van de rivier; maer deze moesten zwichten voor de grootere magt, die hen zonder moeite uiteen sloeg, vervolgens het water overtrok en doordrong tot Frankfort toe⁽⁴⁾. Doch daer ontmoette Lotharis zyn' broeder zelf aen het hoofd van een ander leger veel talryker dan het eerste, weshalve hy, liever dan de krygskans te wagen, het met een bestand zocht uit te maken⁽⁵⁾.

(1) Zie boven, bl. 344, aenteek. 3.

(2) Lotharis had de voogdy van den jongen Karel aenveerd, by zyne laetste verzoening met zyn' vader. Zie boven, bl. 394, en den Astronomus, c. 60, by Bouquet, VI, bl. 122.

(3) Zie Nithardus, Hist. II, c. 1, by Bouquet, VII, bl. 16.

(4) Nithard. loc. cit.

(5) Zie de Annal. Fuld. ad ann. 840, by Bouquet, VII, bl. 159.

[p. 403]

Een bestand van twee, dry maenden⁽¹⁾, dacht Lotharis, was lang genoeg om hem den tyd te geven van Karels Staten te onderwerpen. In aller yl trok hy dan terug den Rhyn over, en kwam naer deze streken afgezakt, toen Karel te Bourges⁽²⁾ kennis kreeg van zyns broeders voornemens. Zulks verraste den jongen vorst, die niet gereed was om kryg te voeren. Hy zond dan aenstonds boden tot Lotharis om hem zyne schoone beloften indachtig te maken; doch tevens rukte hy een handvol volk byeen, en kwam naer Quierzy-sur-Oise⁽³⁾ om de trouw zyner Leuden, die hem derwaerts geroepen hadden, te ondersteunen⁽⁴⁾. Inderdaed vele leenmannen van tusschen Maes en Seine vervoegden zich daer by hunnen vorst, zwerende voor hem te zullen sterven, en aldus Karel moed byzettende.

(1) Nithardus getuigt dat het bestand duren moest tot 11 November.

(2) Zie II^de Deel, bl. 467, aenteek. 3. - Karel, op raed van Lotharis, was naer Bourges gegaen om met zyn' neef Pipinus de Aquitaensche zaken in der minne tevereffenen; maer Pipinus zag niet om.

(3) Zie boven, bl. 24, aenteek. 1.

(4) Nithard, II, c. 2.

[p. 404]

Maer op den zelfden oogenblik ontving hy kwaed nieuws uit Aquitanië, waer Pipinus II de gelegenheid te baet nam om alles in rep en roer te stellen⁽¹⁾. Zoo stond de nog onbedreven vorst tusschen twee vuren. Zyne moeder Judith was te Bourges gebleven en liep gevaer in vyandlyke handen te vallen. Dit wilde haer zoon voorkomen. Met den meesten spoed keerde hy naer 't Zuiden weder, na last gegeven te hebben aen zyne Leuden van Lotharis te bestryden en, indien zy overmand wierden, de wyk te nemen naer Aquitanië. Zoo ver kwam het al zeer haestiglyk; want terwyl Karel zynen mededinger aentastte en hem, gelukkig genoeg, op de vlugt dreef, had Lotharis zyn leger over de Maes gebragt, en zette nu den togt spoedig voort naer Parys, de Leuden van het land waer hy doortrok noodigende of dwingende zyne party te kiezen, gelyk zy werkelyk deden⁽²⁾.

Men ziet, het ging Lotharis meê. Nu wilde hy de Seine over, en naer de Loire, waer Neustrië scheidde, dat, hoopte hy, welhaest geheel en al aen hem

(1) Pipinus was heimelyk opgestookt door Lotharis.

(2) Nithard. c. 3.

[p. 405]

gehoorzamen zou. Inderdaed, daer zoo wel als elders vielen de leenmannen hunnen wettigen koning af, de huik naer den wind hangende, en niet zoekende dan hunne eigen baet⁽¹⁾.

Karels zaken stonden slecht. Hy had ja zyne moeder verlost, maer wist met de vorstin niet waerheen; want achter hem zat Pipinus, verjaegd doch niet verwonnen; op zyde stonden de Britten in de wapens⁽²⁾, en voor hem naderde Lotharis met veel grooter krygsmagt dan hy er tegen stellen kon. Gelukkiglyk vond hy onder de zynen edelmoedige mannen, gereed om bloed en leven voor hunnen koning op te offeren. Deze rieden hem aen regt naer Orleans te trekken⁽³⁾, zyn' broeder te gemoet, die maer vyf, zes uren gaens meer van de stad was. Dit besluit werd dan ook genomen en aenstonds uitgevoerd, met zulk gevolg dat Lotharis, ziende Karels leger onbeschroomd afkomen,

(1) Zie Nithard. loc. cit.

(2) Zy hadden reeds, onder het geleide van hunnen hertog Nomenoë, veel kwaed gedaen. Zie het Chron. Namnetense, by Bouquet, VII, bl. 217.

(3) Orleans ligt op de Loire, die Neustrië van Aquitanië scheidde.

[p. 406]

zyn tenten opslaen en zich veerdig maken tot den stryd, daerdoor zelf minder zin kreeg om te vechten.

Lotharis was geen groote liefhebber van de krygskans: hy hield meer van woordenstryd, en beproefde gewoonelyk om zyne tegenstanders te verschalken. Thans deed hy aen Karel geveinsde voorstellen van vrede en van nieuwe ryksverdeeling, welke deze vorst, dewyl hy niet beter kon, op den raed zyner vrienden aennam, onder voorwaerde nogtans dat Lotharis zich voortaen als broeder zou gedragen, ook ten opzigte van Lodewyk van Beijeren, dien hy gerust moest laten, anders zou beider verdrag te niet vallen⁽¹⁾.

Karels Leuden wisten vooraf dat Lotharis, die in alles toestemde, nergens rekenschap zou van houden; doch daerdoor zelf zouden zy en hun meester van hunnen eed ontslagen wezen, en in dit vooruitzigt hadden zy de zaek overleid. Inderdaed, de vrede was kwalyk gesloten, of Lotharis legde alles in 't werk om de landen, welke hy kwansuis aen Karel had toegezegd, tot afval te brengen, en zoo

(1) Nithard. c. 4.

[p. 407]

haest hy van zyn stuk meende zeker te zyn, trok hy, in de lente van 841, regelregt naer Maintz om Lodewyk te overrompelen. Zulks ging echter zoo gemakkelyk niet als hy wenschte; want de duitsche vorst, wetende met wien hy te doen had, hield den Rhyn zoo wel bezet, dat het ten minste tyd moest kosten om er over te geraken. Intusschen, na meer dan eene mislukte pooging, wist Lotharis verraed in het spel te brengen⁽¹⁾, werd meester van de rivier en noodzaekte Lodewyk, van een groot deel der zynen schandelyk verlaten, de vlugt te nemen naer Beijeren⁽²⁾. Nu viel al het overige van Germanië Lotharis in de handen, die, vol van vreugd wegens dien gunstigen uitslag, de verschillende streken haestig afliep, om de hulde der Leuden te ontvangen en de onderdanigheid der volkeren te verzekeren.

Karel had middelerwyl niet stil gezeten, maer zynen tyd yverig besteed om krygsmagt te verzamelen; want hy raedde dat het wat vroeger of wat later

(1) Zie de Annal. Bertin. ad ann. 841, by Bouquet, VII, bl. 59.

(2) Annal. Bertin. loc. cit.

[p. 408]

op vechten uit zoo loopen. Eenige graven stelden zich vrywillig onder zyn bevel; anderen, die hy opontbood, dorsten niet weigeren; sommigen, die veel eigen volk en hunnen dienst veil hadden, trok hy op zyne zyde door het uitgeven van leengoederen, ja en van kerkelyke bezittingen⁽¹⁾, want hy zocht maer manschap te winnen⁽²⁾. Zelfs de Armorikaensche Britten, onder hunnen hertog Nomenoë, lieten zich overhalen en beloofden hulp, in schyn althans, maer gemeend was zulks van hunnen kant niet.

Hoe 't zy, Karel moest nu voor de vyandlyke ontwerpen zyns ouderen broeders zoo zeer niet meer beducht wezen. In den loop van Meert zond hy naer Lodewyk om dezen vorst te onderrigten en hem herwaerts te roepen, ten einde zy hunne magt tegen Lotharis mogten vereenigen⁽³⁾. Daerop verwy-

(1) Zie de uittreksels ex Gestis Aldrici Cenoman. Episc. by Bouquet, VII, bl. 341-42.

(2) De lezer bemerke hoe de Leuden en de edelen gebruik wisten te maken van de onlusten des ryks en van de twisten der franksche vorsten.

(3) Zie de Annal. Fuldenses, ad ann. 841, by Bouquet, VII, bl. 159.

[p. 409]

derde hy zich van Aquitanië, bevel gevende aen zyn leger van naer Parys te trekken; doch gekomen zynde aen de Seine, vond hy de rivier bewaerd door aenhangers van Lotharis, die al de bruggen had doen afbreken en de schepen wegvoeren. Hy raekte er echter over aen de kanten van Rouanen, sloeg de benden uiteen die hem wilden tegenhouden, en kwam op Goeden-Vrydag te Troyes⁽¹⁾, waer hy 't Paeschfeest vierde⁽²⁾.

Lotharis had reeds vernomen wat er achter hem omging. In der haest had hy Germanië verlaten en was, in 't begin van April, te Aken⁽³⁾, van waer hy, na de heilige dagen, met zoo veel magt als hy vergaderen kon hooger op trok om Karel in 't oog te houden. Meteen had hy gezanten afgevaerdigd om klagten te doen aen zyn' broeder; doch deze antwoordde stouter dan te voren, dewyl hy van zynen kant nu sterker was en daerenboven wist dat de Duitscher met groote dagreizen en met krygsvolk afkwam⁽⁴⁾. Ja, en met kloeken moed; want

(1) Hoofdstad van Champagne.

(2) Zie Nithard. II, c. 5 en 6.

(3) Zie Nithard. c. 7.

(4) Nithard. c. 8 en 9.

[p. 410]

deze had eene groote overwinning behaeld op den Austrasischen hertog Adelbert⁽¹⁾, Lotharis vriend en yverigen voorstander, die hem den Rhyn betwistte, en was nu reeds aen dezen kant der rivier: weshalve Karel zyn leger oostwaert leidde, Lodewyk te gemoet, om met hem de handen in een te slaen. Dit gelukte, in weêrwil van al de poogingen door Lotharis aengewend om het te beletten. Omstreeks half juny omhelsden beide broeders elkander⁽²⁾ en, na hunne krygsmagt vereenigd te hebben, hielden sy raed over hetgeen hun te doen stond.

Karel en Lodewyk wilden hun ouderen broeder geen kwaed. Zy vroegen niets anders dan dat hy met hen naer regt en rede te werk ging, bereid om

(1) De slag was den 13 Mei geleverd en zeer bloedig geweest. Zie Nithard. c. 9 en de Annal. Fuld. ad ann. 841, by Bouquet, VII, bl. 159.

(2) De ontmoeting had plaets in het land van Auxerre (pagus Autissiodorensis) eene niet ver uitgebreide streek in 't zuidoosten van Parys, en waer Auxerre de hoofdstad van is. Zie boven, bl. 146, aenteek. 2. Zie mede de Annal. Mettenses, ad ann. 841, by Bouquet, VII, bl. 184 en de aenteek. b aldaer.

[p. 411]

vrede te maken indien hy blyken gaf van goede trouw. In dezen zin deden zy aen Lotharis spreken door afgevaerdigden, die tevens last hadden om hem alles wat kostbaer was in de legers der beide broeders, wapens en peerden alleen uitgezonderd, ten geschenke aen te bieden, zoo hy slechts in vriendschap wilde leven⁽¹⁾.

Lotharis hield den spot met die voorslagen, en deed antwoorden dat hy geene giften ontving, maer de rykdommen zyner tegenstanders door den kryg zou bekomen. Hy verwachtte hulp van Pipinus II, die met eene aenzienlyke magt uit Aquitanië kwam: anders zou hy zoo koen niet gesproken hebben. Nu brak hy haestig zyn kamp op en trok zuidwaerts, zyn' neef tegen, die niet ver meer kon wezen. Maer Lodewyk en Karel volgden van hunnen kant met den meest mogelyken spoed, zoodanig dat zy iederen dag eenige duizende stappen inhaelden, en dat den 21 juny de twee vyandlyke legers elkander in 't oog kregen een paer mylen boven Auxerre. Nu zonden de broeders een laetste gezantschap tot Lotharis, welke dit mael een minder norsch bescheid

(1) Nithard. II, c. 9.

[p. 412]

gaf, doch des anderdags hooger op marcheerde, zich altyd rigtende naer Bourges, van waer de hulp komen moest. Des avonds ging hy legeren te Fontenai⁽¹⁾, terwyl Karel en Lodewyk, langs een anderen weg voortgerukt, reeds bezig waren met hun tenten te spannen naby het dorp Tauriac⁽²⁾, twee mylen meer naer 't Westen.

Den volgenden dag, zynde den 23 juny, schaerden zich de beide krygsheiren in slagorde, als moest het pleit aenstonds beslist worden. Maer neen, in stede van te vechten, gingen er boden over en weêr met vragen, met antwoorden van dezen, van genen kant, waer eindelyk een bestand van dry dagen uit voortkwam, op voorwendsel, van Lotharis zyde, dat zaken van zoo groot gewigt als die hier te vereffenen waren rypelyk dienden overdacht te worden. Dat getalm had zyn reden in. Lotharis wachtte met ongeduld naer de hulpbenden van Pi-

(1) Het oude Fontanetum, thans Fontenaille, ligt zes mylen in 't Zuidwesten van Auxerre, op eene kleine rivier de Andrie genaemd. Zie Bouquet, VII, bl. 21. aenteek. c.

(2) Hedendaegsch Thury. Zie Bouquet, ter aengehaelde plaetse, aenteek. d.

[p. 413]

pinus, zonder welke hy de oorlogskans niet zocht te wagen. Daerom hield hy zyne broeders in den draei, tot dat juist op Sint Jans dag de Aquitaensche vorst met zyn volk aenkwam. Op den eigen stond wierp Lotharis het masker af. Een bode werd naer het ander kamp gezonden, om aen de twee koningen te zeggen dat hun broeder keizer was, en diensvolgens het ryk hem alleen moest toebehooren. Dit zinspeelde op de onderhandelingen van daegs te voren. Maer Karel en Lodewyk verstonden dat er hun niets anders meer overbleef dan het zweerd te trekken en gaven voor antwoord: morgen vechten wy.

Het was zoo. Den 25 juny 841, traden twee legers in het veld, nagenoeg even sterk. Aen den kant van Lotharis stonden, behalve de Italianen die hy had meêgebragt, al de Franken van Austrasië⁽¹⁾ en twee derden der Neustriërs⁽²⁾. Aen den anderen

(1) Zie II^de Deel, bl. 275, en bl. 353, aenteek. 2.

(2) De volkeren van tusschen Rhyn en Maes, en die van tusschen Maes en Seine, hielden het over 't algemeen met Lotharis. Die van tusschen Seine en Loire, met Karel.

[p. 414]

kant zag men al de overrhynsche volkeren, zoo Germanen als Franken, en de Neustriërs die Karels party gekozen hadden. De volkeren van Aquitanië⁽¹⁾ en van de zuidelyke gewesten, naer Spanje op, waren verdeeld, bykans in gelyk getal, onder de beide legers welke, naer de best gegronde berekening, moeten bestaen hebben ieder uit ongeveer honderd vyftig duizend man. Dat van Lotharis, in dryen verdeeld, besloeg eene lengte van omtrent twee mylen. Wie zyn regten vleugel gebood, meldt de geschiedenis niet; maer de linke vleugel gehoorzaemde aen Pipinus, en het midden, waer de Franken zoo dik stonden als het hair op den hond⁽²⁾, werd opgeleid door Lotharis in persoon. Regt over dat midden nam Lodewyk post met zyne Germanen, terwyl Karel, zich voegende naer de slagorde door den vyand verkozen, zynen regten vleugel uitbreidde tegenover de Aquitaniërs van Pipinus, en

(1) De eenen hingen Pipinus aen, de anderen heulden met Karel.

(2) Een gelyktydige schryver drukt het anders uit. Volgens hem waren de gelederen der Austrasische Franken zoo digt gesloten, dat er geen vogel in of uit zou gekunnen hebben. Zie by Bouquet, VII, bl. 340.

[p. 415]

het bevel van den linken gaf aen Adelhart, zyn magtigsten leenman en getrouwsten vriend⁽¹⁾.

De slag ving aen met het krieken des morgens. De Franken van Lotharis vochten als leeuwen tegen Lodewyks Germanen die, vermoeid van lange dagreizen en arm in ruitery, zich dapper verweerden ja, maer het weldra te kwaed kregen en begonnen te deinzen, hunne gelederen brekende, waer de vyand tusschen indrong en links en regts de manschap neêrhakte. Zoo stond het in 't midden, akelig genoeg voor Lodewyk en zyn' broeder. Maer in tegendeel hield Lotharis linke vleugel het maer een' oogenblik vol tegen den aenval van Karel. De Aquitaniërs, het zy by gebrek aen moed, het zy by mangel van vertrouwen in hunnen bevelhebber, namen schandelyk de vlugt. Hierdoor kreeg Karel de handen ruim, en ylde zyn' broeder ter hulp om, met al zyne magt, het gevecht te hernemen tegen de Austrasiërs die nu, op hunne beurt, overmand werden en in menigte dood bleven. Nog echter wankte de krygskans; want van Karel en Lodewyks zyde sneuvelden er insgelyks ontelbaer veel. Doch

(1) Nithard. lib. II, c. 10.

[p. 416]

terwyl daer in het midden zoo bloedig om de zege getwist werd, bezweek ginds Lotharis regter vleugel in zyn worsteling tegen Adelhart, en dit toeval gaf de victorie aen de twee gebroeders. Zy was duer gekocht, ja, maer volkomen; en zoo spoedig behaeld dat, nog voor het uer van middag, de overwinnaers den vyand zien vlugten, de verloren wapens opgezameld, de dooden uitgeschud, en terug hun legerveld betrokken hadden, om rust te scheppen⁽¹⁾.

De volgende dag werd besteed aen 't verzorgen der gekwetsten, en aen 't begraven der lyken. Deze overdekten geheel het slagveld. Van Lotharis kant waren er meer dan veertig duizend stryders gevallen⁽²⁾, en men heeft goede reden om te denken dat het verlies van de zyde der gebroeders niet veel minder geweest is.

Maer dit verlies was het eenigste kwaed niet dat

(1) Zie Nithard. c. 10 en Lib. III, c. 1. - Zie mede de Annal. Bertin. Fuldens. en Mettenses, ad ann. 841, by Bouquet, VII, bl. 59, 159 en 184. Zie eindelyk Agnellus, Vitae Pont. Raven. by Bouquet, VII, bl. 340.

(2) Volgens het getuigenis van Agnellus, ter beroepen plaets.

[p. 417]

voor keizer Lodewyks kinderen uit hunne twisten volgen moest. De eenheid des ryks, waer Lotharis en zyne Austrasiërs voor uitgekomen waren, doch welke hy door onregtveerdige middelen had willen handhaven, werd te Fontenai voor altyd gebroken, en het werk van Karel-den-Groote vernietigd. De koninklyke weerdigheid, het koninklyk oppergezag werden er insgelyks geknakt. Inderdaed, hoe zouden voortaen de vorsten hunne meesterschap behouden op Leuden die zoo wel tegen als voor hen party konden nemen, wier trouw zy door giften, door beloften, door allerlei gunsten moesten koopen, en wier ontrouw hun de kroon van het hoofd kon doen vallen? Van dat oogenblik af veranderde de politieke stand der vasallen, en de aert hunner leenen. Deze werden niet op eens regtshalve erfelyk, doch met der daed begonnen zy over te gaen tot de kinderen dergenen die den vorst gediend of voor hem hun bloed vergoten hadden. Het is dan geen wonder, dat men, kort na den slag van Fontenai, door gansch het ryk der Karolingers heen, adelyke stamhuizen ziet ontstaen, die eeuwen lang in bezit zyn gebleven van de graefschappen, van de hertogdommen hun door de koningen uitgeleend,

[p. 418]

maer nooit meer weêrgevraegd. De groote leenmannen, landgenooten der volken die zy bestierden, of rykelyk gegoed in de gauen waer zy 't regt oefenden, werden van lieverlede hun eigen meesters, hulde doende aen den koning, hem bystaende in zyne krygen, doch voor 't overig vrymagtig in hunne leenen, en zonder vrees van die kwyt te geraken, dewyl de koning zoo veel reden had om hen te ontzien, als zy om hem getrouw te blyven. Van daer die kleine Staten welke wy in het vervolg in België en elders zullen ontmoeten, deel makende van een ryk, maer niet te min op zich zelven bestaende, en geregeerd door erfelyke vorsten die, op hunne beurt, hof hielden, leenmannen hadden, oorlog voerden, wetten gaven, en in 't klein den koning allenzins nabootsten.

Deze orde van zaken was het noodwendig gevolg van het verval der oppermagt⁽¹⁾. Het koningschap, merkelyk gekrenkt door de twisten van keizer Lo-

(1) Het stond toen met de Karolingers geschapen gelyk met de Merovingers in het begin der zevende eeuw, tydens de regering van Clotaris II. Zie II^de Deel, bl. 377 en vlgg.

[p. 419]

dewyks kinderen, bezweek met Lotharis in het bloedig gevecht van Fontenai, niet min noodlottig voor zyn broeders als voor hem zelven.

Karel en Lodewyk hadden te veel volk op het slagveld gelaten, om uit hunne overwinning al het voordeel te trekken dat deze anders zou meêgebragt hebben. Zy verloren daerenboven tyd, terwyl Lotharis, doorslepener dan zy, nog den zelfden dag naer de Maeskanten ylde om den afval der Austrasiërs voor te komen. Meteen deed hy overal het gerucht verspreiden dat Karel gesneuveld en Lodewyk tot der dood toe gekwetst was⁽¹⁾, en zond boden naer het land der Saksers om dat strydbare volk op zyn hand te brengen, hun toelatende tot het heidensch bygeloof weêr te keeren, indien zy voor hem de wapens wilden opnemen⁽²⁾. Hy deed meer. Hy schaemde zich niet de Noordmannen zelf tot zyne hulp te roepen en stond hun het eiland Walcheren af⁽³⁾ met andere naburige plaetsen, aldus

(1) Zie Nithard. III, c. 1.

(2) Zie de Annal. Bertin. ad ann. 841, by Bouquet, VII, bl. 60.

(3) Walcheren in Zeeland. Zie de Annal. Bertin. ad ann. cit.

[p. 420]

een vasten voet in het ryk gevende aen de gezworen vyanden van het christendom en van de franksche heerschappy, tegen dewelke zyn vader en grootvader hun leven lang geworsteld hadden.

Een zoo verfoeijelyk gedrag bragt Lotharis geen geluk by. Terwyl zyn jongste broeder Neustrië afliep om te toonen dat hy nog leefde, en om door zyne tegenwoordigheid de wankelende Leuden te bevestigen, marcheerde Lotharis met een vry talryk leger van Austrasiërs, van Saksers en Alemannen naer den Rhyn, waer Lodewyk op zyne hoede was. Maer hoorende dat Karel land en aenhang won⁽¹⁾, kwam hy, even als hy nog gedaen had, op zyne voetstappen terug, en ontbood andermael zyn' neef Pipinus, om hem by te staen in deze nieuwe onderneming. Wat hy beletten wilde gebeurde nog eens: namelyk de twee gebroeders ontkwamen al de hinderlagen die hun van Lotharis wege gelegd waren en, omstreeks half February 842, zagen zy elkander weder in een stedeken met name Argen-

(1) Hy was reeds op de Maes en tot Maestricht toe doorgedrongen. Zie Nithard, c. 3, by Bouquet, VII, bl. 25.

[p. 421]

taria, gelegen tusschen Straetsburg en Basel⁽¹⁾. Daer vernieuwden zy plegtiglyk hun verbond van het jaer te voren. Beider legers, die aenzienlyk waren, vergaderden in het open veld. Omringd van hunne Leuden zwoeren Karel en Lodewyk dat zy de een den ander zouden ondersteunen tot der dood toe, en nimmer met Lotharis vrede maken dan ten gemeenen voordeele en met wederzydsche toestemming.

Deze eed werd de twee legers voorgelezen, niet in de tael der Kerk, dat is het Latyn, waer men anders toen ter tyd alles in opstelde, maer in de tael der onderscheidene volkeren, namelyk in 't Duitsch voor de krygslieden van Lodewyk,⁽²⁾ in 't Romansch voor die van Karel⁽³⁾, welke vervol-

(1) Zie Nithard. c. 5, by Bouquet, VII, bl. 26, en diens aenteekening c.

(2) Het leger van Lodewyk bestond uit enkel Germanen, welke allen, ofschoon tot onderscheidene volksstammen behoorende, eene in den grond gemeene tael spraken, veel meer overeenkomst hebbende met ons hedendaegsch Vlaemsch, dan met het huidige Hoogduitsch.

(3) Karels heir was samengesteld van Franken, Burgondiërs, Gallo-Romanen uit Neustrië, Aquitaniërs, Gasconjers, enz., onder welke het Romansch, zynde een mengelmoes van Latyn en oud Gaulois, genoegzaem algemeen gesproken werd.

[p. 422]

gens van hunnen kant, ieder in zyn landspraek, het gesloten verdrag bezwoeren, en den eed hunner vorsten bekrachtigden⁽¹⁾.

Nu moest Lotharis erkennen dat zyn zaken achteruit gingen. Hy zag dit nog beter in, toen hy hoorde dat zyn neef Pipinus weinig lust had om nog meê te vechten, dat zyn uitzendelingen in Saksen op verre na zoo wel niet onthaeld waren geworden als hy verwacht had, en eindelyk dat Karloman van Beijeren, Lodewyks oudste zoon, met een nieuw leger den Rhyn was overgekomen om zyn' vader te helpen⁽²⁾. Dit alles deed Lotharis vreezen dat, in stede van alleen meester te wezen in het ryk, hy op 't laetste zyn wettig deel wel kon

(1) Men vindt den tekst van het verdrag tusschen Karel en Lodewyk aengegaen, en dien van den eed door de legers gedaen, in het werk van Nithardus, lib. III, c. 5, by Bouquet, VII, bl. 27; maer nauwkeuriger, en met de aenmerkingen van den geleerden Jacob Grimm, by Pertz, II, bl. 666.

(2) Zie Nithardus, lib. III, c. 7.

[p. 423]

kwyt geraken. Om zulks te beletten, deed hy aen zyne broeders spreken van vrede en verzoening. Karel en Lodewyk toonden zich niet weigerig, maer wilden weten op wat voet. Al haest ontvingen zy een tweede gezantschap met voorstellen van Lotharis om Beijeren, Italië en Aquitanië, als nagenoeg even veel weerd zynde, in de handen te laten van ieder die ze thans bezat, en om het overige des ryks, zoo billyk als doenlyk was, onder hen dryen te verdeden⁽¹⁾.

Daer hadden de vorsten ooren naer; want zy wenschten vurig om den vrede, zonder welken hunne erfenis het grootste gevaer liep van verloren te gaen. Aquitanië werd verscheurd door inwendigen oorlog, Neustrië afgeloopen door de Noordmannen en de Britten, de marken van Spanje, de kusten van Italië ontrust door de Saracenen⁽²⁾, de

(1) Lotharis verzocht nogtans dat men zyn deel wat grooter zou laten, omdat hy de oudste en daerby keizer was. Zie Nithardus, lib. IV, c. 3, by Bouquet, VII, bl. 30.

(2) Deze hadden sedert jaren een vasten voet in Sicilië, van waer zy zonder veel moeite de Italiaensche kusten overvallen konden.

[p. 424]

overrhynsche landen aengerand door de naburige Slaven: kortom geheel het Franksche ryk zag er deerlyk uit, ten gevolge der lange twisten welke tusschen de afstammelingen van Karel den Groote zoo noodlottig ontstaen waren.

Omstreeks half Juny vergaderden de dry broeders, elk met een gelyk getal Leuden, naby Châlons-sur-Saône, op een eiland te midden der rivier van dien naem. Daer sloten zy den vrede en maekten een ontwerp van ryksverdeeling, dat, nauwkeurig onderzocht en besproken door ieders vrienden, na den tyd van vyf maenden in het paleis van Metz vastgesteld worden en zyn volle beslag krygen zou⁽¹⁾.

Daerop scheidden de vorsten. Hunne Leuden, ten getalle van honderd en twintig⁽²⁾, gingen aen 't werk, maer hadden er zoo veel moeite meê⁽³⁾, dat er nog meer dan een jaer verliep eer zy 't eens

(1) Zie Nithard. lib. IV, c. 4. - Nithardus zelf was een van Karels gelastigden in de zaek der ryksverdeeling. Zie lib. IV, c. 1, in fine.

(2) Veertig van iederen kant. Zie de Annal. Fuld. ad ann. 842, by Bouquet, VII, bl. 160.

(3) Nithardus weidt daerover uit, cap. 4 cit.

[p. 425]

werden. In oostmaend 843 kwam er een eind aen. De dry koningen begaven zich naer Verdun op de Maes⁽¹⁾, en bezegelden daer het getroffen verdrag, waerby het erfdeel van Lodewyk den Vrome verdeeld werd in dry onderscheidene en onafhankelyke ryken, Oost- West- en Middel-Frankryk⁽²⁾.

De voornaemste grenslyn⁽³⁾, die Middel- van Oost-Frankryk scheidde, was de Rhyn⁽⁴⁾, van

(1) Twaelf mylen in 't westen van Metz.

(2) Francia Orientalis, Occidentalis en Medicina.

(3) Wy bepalen het Middelryk volgens de opgaven der Annal. Bertin. (ad ann. 843) die in meer byzonderheden treden dan de andere gelyktydige kronyken. Maer toch zeggen zy er niet genoeg van, om de grenzen nauwkeurig vast te stellen.

(4) Ludovicus ultra Rhenum omnia... sortitus est, zeggen de Annal. Bertin., en daermede stemmen de Annales Mettenses, zoo wel als het Chron. Saxon. (by Bouquet, VII, bl. 185 en 216, volkomen overeen. Pagi (by Bouquet, bl. 160, aenteek. a) is insgelyks van dat gevoelen. Daerentegen wil Spruner (Hand-Atlas, enz. Kaert 12) dat het middelryk of het aendeel van Lotharis zich tot verre over den Rhyn uitstrekte, iets wat ik, als strydig met de getuigenissen der pas gemelde oorkonden, niet aennemen kan.

[p. 426]

diens oude monding af⁽¹⁾ tot nagenoeg aen zynen oorsprong⁽²⁾. Aen den anderen kant werd het afgezonderd van West-Frankryk door de Schelde, de Maes, de Saône en de Rhône⁽³⁾. Het middelryk

(1) De monding van den Rhyn was by Katwyk aen zee. Volgens Wagenaar, van Wijn en anderen maekte de oude Rhyn, die door Utrecht en Leyden loopt, de scheiding, zoodanig dat alles wat op den regten oever ligt, en dus verre weg het grootste deel der Noordnederlandsche provinciën, tot Oost-Frankryk behoorde. Zulks wordt echter tegengesproken door de meeste Duitsche schryvers die beweren dat de beneden-Rhyn de grenslyn niet uitmaekte, maer dat het middelryk doorging tot aen den mond der Weser, en derhalve geheel het oude Friesland daer nog deel van maekte. Wy houden het hier met Wagenaar, zonder nogtans het twistpunt te willen beslissen.

(2) De geleerden zyn het beter eens omtrent de zuidelyke rigting der grenslyn. Namelyk men volgde den Rhyn tot Basel in Zwitserland en, hooger op, tot aen den uitloop der Aare, langs welke rivier men voortging tot naby Soleure, om van daer, tusschen de twee huidige steden van Berne en Lucerne, op te klimmen tot aen den St Gothard. Zie Spruner, Kaert 12.

(3) Men ging af van den mond der Schelde (Zie boven, bl. 305, aenteek. 2) en volgde die rivier tot omtrent haren oorsprong in het Kameryksche, van waer de lyn, bezuiden Landrecies en Rocroy, naer Mezières aen de Maes liep, en die rivier opvolgde insgelyks tot haren oorsprong. Van daer rigtte zy zich zuidwaert naer de Saône, volgde die tot haren uitloop in de Rhône, en ging met deze laetste rivier voort tot waer zy in de Middellandsche Zee stort. Zie Spruner, Kaert 12.

[p. 427]

besloeg alzoo geheel België (Vlaenderen aen gene zyde der Schelde uitgesloten) de Zeeuwsche eilanden, een gedeelte van Friesland⁽¹⁾, Gulikerland⁽²⁾, de aertsbisdommen van Keulen en Trier, het namalig Lorreynen, den Elsasz, een deel van oud Burgondië en van het huidige Zwitserland, toen ter tyd in Burgondië begrepen, en het dusgenoemde Provence⁽³⁾.

Lotharis, als keizer en als oudste zoon, had de voorkeur. Hy nam het Middelryk⁽⁴⁾, waerdoor de twee overige deelen der vaderlyke erfenis van zelf

(1) De Lezer zy indachtig dat men oudtyds dien naem gaf aen al de Noordnederlandsche provinciën.

(2) Waer Duren en Aken toe behoorden.

(3) Zie II^de Deel, bl. 295. Zie mede het Chronicon Centulense, ad ann. 843, by Bouquet, VII, bl. 244.

(4) Naderhand Lotharis-Ryk genoemd, in 't Latyn Lotharii regnum. Hy kon geen ander deel kiezen, dewyl hy door het middelryk alleen in gemeenschap bleef met zyn koningryk van Italië.

[p. 428]

hunne eigenaers vonden. Namelyk de overrhynsche landen⁽¹⁾ bleven aen Lodewyk⁽²⁾, terwyl het westelyk deel aen Karel ging⁽³⁾, met Aquitanië⁽⁴⁾ dat

(1) Alemannië, Rhaetia (Zie II^de Deel, bl. 94, aenteek. 2 en 294, aenteek. 2), Thuringen, Saksen, Franken, en alles wat op de Slaven veroverd was buiten Beijeren, dat hem reeds toebehoorde. Al die landen kregen sedert den gemeenen naem van Duitschland. Aen deze zyde van den Rhyn verwierf Lodewyk, als toegift de dry steden van Maintz, Worms en Spier, met hunne gauen, opdat hy in zyn ryk ook wyn mogt winnen, gelyk, onder anderen, het Chronicon Reginonis zegt, by Pistorius, Rer. Germ. Scriptores, I, bl. 60. Maer Schmidt (Geschichte von Frankreich, I, bl. 180) beweert met meer grond dat zulks geschiedde omdat de dry bisdommen van Maintz, Worms en Spier zich aen gene zyde des Rhyns uitbreidden: weshalve de steden waer de kerkvoogden hunnen zetel hadden ook tot het overrhynsch ryk dienden te behooren.

(2) Uit dien hoofde bygenaemd de Duitscher.

(3) Neustrië (Zie II^de Deel, bl. 276) en Brittanje, met een deel van Burgondië. Zie het Chron. Centulense, loc. cit. Het ryk van Karel heeft sedert alleen den naem van Frankryk behouden.

(4) Pipinus II hield het daer niet lang meer vol. Meermaels overwonnen en gevangen gezet of in een klooster gestoken, raekte hy telkens weêr in vryheid, hernam den kryg, hielp, nu de Britten, dan de Noordmannen, in hunne strooptogten en maekte dus nieuwe vyanden onder zyne eigen landgenooten: tot dat hy eindelyk voor goed in Karels handen viel en te Senlis opgesloten werd, waer hy kort daerna stierf. Met Pipyns broeder, van wien boven bl. 395 en in de aenteek. 5 spraek was, had Karel de Kale nog minder moeite. Hy omhelsde aldra den geestelyken staet en werd met der tyd bisschop van Maintz. Zie de Annal. Bertin. ad ann. 849.

[p. 429]

hem reeds toebehoorde, en met alles wat hooger op in 't Zuiden, wederzyds de Pyreneën, aen het ryk der Franken in vroeger tyden toegevoegd was geworden⁽¹⁾.

Of de verzoening, tusschen de gebroeders door deze ryksverdeeling getroffen, by allen opregt en ongeveinsd was, mag men in twyfel trekken; doch voor 't oogenblik waren zy uit eigen belang genoodzaekt er zich aen te houden. Zy moesten zelfs elkander de hand geven en al hunne krachten vereenigen om bestand te zyn tegen de velerlei moeijelykheden en gevaren waer zy meê te worstelen hadden.

Lodewyk haestte zich naer Duitschland ten einde de Slaven het hoofd te bieden, en kwam er goed

(1) Gasconje, Septimanië en de marken van Spanje.

[p. 430]

van af⁽¹⁾. In October 844 begaf hy zich met Lotharis en Karel naer het paleis van Diedenhoven, waer raed geslagen werd om den vrede en de orde in de dry ryken te herstellen⁽²⁾. Sedert hadden de broeders gedurig byeenkomsten, nu te Judtz⁽³⁾, dan te Ver⁽⁴⁾, te Beauvais⁽⁵⁾, te Epernai⁽⁶⁾, te Meersen⁽⁷⁾, te Valencyn⁽⁸⁾, te Luik⁽⁹⁾ en elders, dit mael onder malkander, dan weêr gezamentlyk met de bisschoppen en de Leuden, middelen beramende

(1) Zie de Annal. Bertin. ad ann. 844.

(2) Zie de Annal. Bertin. ad cit. ann.

(3) Judtz, in 't Latyn Judicium, was eene Villa in de buert van Diedenhoven. Zie Bouquet, VII, bl. 601, aenteek. a.

(4) In Verno Palatio, tusschen Compiègne en Parys. Zie Bouquet, pag. cit.

(5) Bouquet, VII, bl. 602.

(6) In Champagne. De koningen hadden daer ook eene Villa. Zie Bouquet, pag. cit. en de Annal. Bertin. ad ann. 846.

(7) Meersen, waer een paleis was, ligt aen de Geul, tusschen Maestricht en Valkenburg. Zie wat daer in 847 en 851 verrigt werd, by Bouquet, VII, bl. 603 en 605. - Zie ook de Annal. Bertin. ad ann. 851.

(8) Zie by Bouquet, bl. 612.

(9) Zie daer, bl. 618.

[p. 431]

om de wonden der Kerk te heelen⁽¹⁾, om de leenmannen tot hunnen pligt van trouw en manschap te brengen⁽²⁾, om palen te stellen aen den moedwil der straetroovers waer het ryk van krioelde⁽³⁾, en

(1) Zie de klagten der bisschoppen by Bouquet, VII, bl. 620.

(2) De vasallen hadden geen ontzag meer voor hunne vorsten. In 846 werd de dochter van Lotharis geschaekt door zekeren Gislebertus, een' leenman van Karel den Kale (Zie de Annal. Fuldenses, op dat jaer). Eenigen tyd later deed Boudewyn, graef van Vlaenderen, hetzelfde met eene dochter van Karel (Zie de Annal. Bertin. ad ann. 862). Zoo stoutmoedig waren de Grooten des ryks geworden.

(3) Van in keizer Karels tyd nam de plaeg der straetroovery aenvang. Die have en goed verloren hadden en te fier waren om te bedelen of voor dagloon te arbeiden, werden baenstroopers. Sedert groeide hun getal derwyze aen, dat zelfs grondeigenaers meê deden met de bende, om wat zy bezaten niet kwyt te geraken. Stelen hield men voor oneerlyk, maer de reizigers uitschudden tot op hun hemd, scheen ridderlyk en krygshaftig. En ondanks al de poogingen der koningen en der vorsten, heeft dat kwaed eeuwen lang geduerd. Zie den Astronomus, Vita Lud. Pii, cap. 53 in fine, en cap. 54, by Bouquet, VI, bl. 117-18. - Zie mede het Capitulare apud Silvacum van 853, c. 4 8, by Bouquet, VII, bl. 614, sq.

[p. 432]

aen de misbruiken van velerlei aert die overal ingedrongen waren⁽¹⁾. In een dier vergaderingen⁽²⁾ besloot men boden te zenden tot Pipinus II en tot Nomenoë den hertog der Britten, om beider onderwerping aen koning Karel te bewerken. Uit eene andere⁽³⁾ vertrok een gezantschap naer het hoofd der Noordmannen, om den vrede af te eischen of hem te verklaren dat hy anders met alle dry de vorsten zou te doen hebben. Doch wat was het? Al die bevelen bragten niet veel voort, dewyl men niet in staet was om ze met klem uit te voeren. En de bedreigingen werden veracht, als slechts de zwakheid verradende van hen die met woorden beproefden te doen, wat zy met daden niet verrigten konden.

De Noordmannen⁽⁴⁾ lieten zich aen gezant-

(1) Zie onder andere het Capitulare opgemaekt in de eerste vergadering van Meersen, by Bouquet, VII, bl. 603.

(2) Namelyk te Diedenhoven. Zie de Annal. Bertin. ad ann. 844.

(3) Die van Meersen. Zie het beroepen Capitulare, c. 11.

(4) Eerst waren het over 't algemeen Denen; doch nu reeds namen Zweden en Noorwegers, kortom gansch het Noorden van Europa, deel aen die moord- en plondertogten, weshalve het woord Noordmannen voortaen best gepast is.

[p. 433]

schappen weinig gelegen. In 343 hadden zy de stad Nantes overrompeld, de omstreken verwoest, Bordeaux en Saintes⁽¹⁾ geplunderd, en eene magt van goud en zilver op hunne schepen meêgenomen⁽²⁾. Het volgende jaer voeren zy over de Garonne naer Toulouse, alwaer zy haest geen' wederstand vonden en weêr buit genoeg maekten⁽³⁾. In 845 lag Parys aen de beurt. Met 120 schepen trokken zy daer naertoe over de Seine, doch werden dit mael verdreven, niet door de wapens, maer met geld⁽⁴⁾.

(1) Nantes, Bordeaux, Saintes, dry aenzienlyke steden in het westen van Frankryk op groote rivieren gelegen, over welke de roovers al dieper en dieper in het land drongen.

(2) Annal. Bertin. ad ann. 843. - Zie mede het Fragmentum Hist. Brittannicae Armoricae, by Bouquet, VII, bl. 46-47, en het Chron. Namnetense, ad ann. 843, aldaer, bl. 218.

(3) Zie de Annal. Bertin. ad ann. 844.

(4) Karel de Kale kocht hunnen aftogt voor zeven duizend pond zilvers, hetwelk natuerlyker wyze een lokaes was om ze weêr te doen komen. Zie de Annal. Bertin. ad ann. 845.

[p. 434]

By hunnen terugtogt vielen zy op Friesland, terwyl anderen de Elbe opvoeren om Hamburg uit te rooven en de kerk in kolen te leggen⁽¹⁾. Een jaer later liepen zy Ooster- en Westergau⁽²⁾ af, bykans onder de oogen van keizer Lotharis, die zich te Nimwegen ophield en hart noch middelen had om hen te keer te gaen⁽³⁾. De schrik dien zy verspreidden was zoo groot, dat de kloosters van Vlaenderen de vlugt namen naer Sint-Omer, om daer hun leven en hunne kostbare reliquiën in veiligheid te stellen⁽⁴⁾.

Zoo ging het jaer aen jaer, ja steeds erger en erger. In het ryk van Lodewyk den Duitscherz, die alleen nog iets van het bloed zyner voorvaders in

(1) Zie de Annal. Bertin. en Fuldenses, ad ann. 845.

(2) Twee streken van Oud-Friesland, thans de provincie van dien naem.

(3) Zie de Annal. Xantenses, ad ann. 846, by Pertz, II, bl. 228.

(4) Sint-Omer was goed versterkt. Zie de Annales Gandenses, ad ann. 846, by Pertz, II, bl. 187. Zie mede het Chron. de Nortmann. Gestis, ad eumd. ann. by Bouquet, VII, bl. 152.

[p. 435]

de aderen had, waren de Noordmannen zoo stout niet, en kregen er meer dan eens de nederlaeg. Maer in de landen waer Karel en Lotharis heerschten herhaelden zy hunne togten met bykans immer gunstigen uitslag, omdat daer niemand aen 't hoofd was die hen krachtdadig bevechten dorst. Het kwaed ging zoo ver, dat eindelyk de landzaten genoodzaekt waren op hun eigen hand te stryden, en zich te vereenigen tot gewapende benden of Gilden⁽¹⁾, als het volk van tusschen Seine en Loire deed, om den woesten vyand te wederstaen⁽²⁾.

De jaren 850 en 51 waren byzonder noodlottig voor onze landstreken. Roruk en Godfried⁽³⁾, twee vorsten der Denen, stortten onverwacht op Vlaen-

(1) Het woord is zeer oud, en komt reeds voor in de eerste Capitularia met de beteekenis welke wy er hier aen geven. Zie Du Cange, III, col. 890, in voce Geldonia.

(2) Zie de Annal. Bertin. ad ann. 859, by Bouquet, VII, bl. 74, en diens aenteek. e.

(3) De eerste, naer 't schynt, een neef; de tweede een zoon van Heriold, boven vermeld, bl. 346 en vlgg. Zie de Annal. Bertin. ad ann. 850 en 52. Zie mede Bolhuis, bl. 102 en 103.

[p. 436]

deren, en roofden of vernielden alles wat hun onder de hand viel⁽¹⁾. De abtdy van sint Baefs te Gent werd, in 851, tot den grond toe afgebrand, waerna de verdelgers naer Rouaen trokken en hooger op tot Beauvais, dat zy ook in asch legden, doch dit mael niet ongestraft; want by hunnen terugtogt sneden de Neustriërs hun den weg af en deden 't velen met den dood betalen⁽²⁾. Zulk eene nederlaeg kon echter hunne magt niet breken: zy kwamen zelfs talryker dan ooit⁽³⁾ het volgend jaer weder, en verhaelden de geleden schade op de ongelukkige onderdanen van Karel en Lotharis. De Franksche volkeren genoten geene verademing, ten zy wanneer inwendige onlusten in het Noorden zelf uitbraken, gelyk het ten jare 854 voorviel, toen de Denen naer hun land keerden, om daer in de moord van vrienden en magen hun nooit verzadigden bloeddorst te koelen⁽⁴⁾.

(1) Zie het Chron. Fontanellense en de Annal. Bertin. ad ann. 850, by Bouquet, VII, bl. 42 en 66.

(2) Zie de Annal. Bertin. ad ann. 851.

(3) Met 252 schepen zeggen de Annal. Bertin. ad ann. 852.

(4) Annal. Bertin. ad ann. 854. Zie mede de Annal. Fuldens. op het zelfde jaer, by Bouquet, VII, bl. 165.

[p. 437]

Keizer Lotharis voelde zyn einde naderen. Hy wilde zyn laetste dagen in boetveerdigheid doorbrengen, en begaf zich naer de abtdy van Prum⁽¹⁾, waer hy het monnikskleed aentrok, na eerst orde gesteld te hebben aen zyn tydelyke zaken. Hy had dry zonen: Lodewyk, de oudste, heerschte reeds in Italië en was in 850, door Paus Leo IV keizer gekroond⁽²⁾. Hem liet de vader dat ryk ten erfdeel met de keizerlyke weerdigheid, en splitste het overige zyner staten in twee, gevende aen zyn jongsten zoon Karel het zuidelyk deel⁽³⁾, terwyl hy de meer noordelyke landen⁽⁴⁾ toewees aen zyn

(1) Zie boven, bl. 376, aenteek. 3.

(2) Zie de Annal. Bertin. ad ann. 850.

(3) Provinciam et partem Burgundiae zegt het Chron. Adonis, by Bouquet, VII, bl. 54. Versta alles wat tusschen de Rhône en de Alpen aen keizer Lotharis had toebehoord, waeronder men tevens te rekenen heeft dat deel van het oude Burgondië dat aen genen kant van den Jura zich uitbreidt en den naem voerde van Cisjuraensch of zuidelyk Burgondië. Zie Spruner, kaert 12.

(4) Gelegen, in 't Noorden tusschen Rhyn, Maes en Schelde, en zuidwaerts zich uitstrekkende door het transjuraensch Burgondië, tot tegen Geneve. Zie dezelfde kaert.

[p. 438]

tweeden zoon, Lotharis genaemd als hy. De vader stierf kort daerna, den 28 of 29^sten september 855⁽¹⁾.

Zoo maekte dan weder geheel België, Vlaenderen uitgezonderd⁽²⁾, deel van het ryk van Lotharis II dat, naer zyns konings naem, Lotharii regnum en, door ineensmelting der woorden, Lotharingia genoemd is geworden⁽³⁾. Dit ryk was nog groot genoeg om zyn' bezitter veel zorg op te laden; maer ongelukkiglyk, Lotharis was hebzuchtig als zyn vader, en terwyl hy de bewaring der Zeeuwsche en Friesche kusten verzuimde, terwyl hy zyne wettige erfenis prys gaf aen de noordsche vrybuiters, zocht hy in 't zuiden zyne bezittingen te vermeerderen ten koste van den jongeren Karel, alhoewel deze op verre na zoo ruim niet bedeeld was als zyn broeder⁽⁴⁾.

(1) Zie de Annal. Bertin. ad ann. 855, by Bouquet, VII, bl. 71 en de aenteek. c aldaer.

(2) En nog maer uitgezonderd voor zoo veel het aen den linken kant der Schelde gelegen is.

(3) In 't Nederduitsch Lotharis-ryk of Lothryk, doch gemeenlyk Lotharingen. Zie Bouquet, op de Annales Mettenses, ad ann. 855, VII, bl. 188, aenteek. f.

(4) Zie de Annal. Bertin. ad ann. 856, in fine.

[p. 439]

De begeerlykheid was de eenigste ondeugd niet van Lotharis. Hy had in 856 den echt aengegaen met Theudberga, de dochter van Boso een burgondischen graef⁽¹⁾; doch het jaer daerna verliefd geworden zynde op zekere Waldrada, die de zuster was van Gunther aertsbisschop van Keulen⁽²⁾, zocht hy van zyne wettige gemalin af te geraken, en beschuldigde haer van een groot schelmstuk, ten einde zyn huwelyk te doen breken⁽³⁾. Deze zaek bragt veel ergernis voort en stoorde de inwendige rust gedurende vele jaren. Voor eene vergadering van Bisschoppen en Leuden gedagvaerd, loochende de koningin de haer aengewreven misdaed; zy onderging zelfs, in den persoon van een' harer voorstanders, de toen nog gebruikelyke, waterproef⁽⁴⁾, met zulken uitslag⁽⁵⁾ dat Lotharis door

(1) Zie de Annal. Mett. ad ann. 856, by Bouquet, VII, bl. 189.

(2) Zie het Chron. Mariani Scoti, ad ann. 864, by Bouquet, VII, bl. 242.

(3) Zie Hincmarus, de Divortio Lotharii, by Bouquet, VII, bl. 292.

(4) Zie boven, bl. 275.

(5) De kampioen der koningin kwam ongelet uit een kokenden waterketel. Zie het werk van Hincmarus, loc. cit.

[p. 440]

de Grooten des ryks gedwongen werd haer weêr te nemen⁽¹⁾. Nogtans bleef de vorst by zyn opzet, hield zyne wettige vrouw opgesloten en leefde voort met Waldrada. Hy wist zelfs van de Lotharingische bisschoppen, het zy door vleijery, het zy door valsche berigten een vonnis tegen Theudberga te verwerven, waerdoor zyn eerste echt ontbonden en hem toegelaten werd Waldrada te trouwen⁽²⁾. Maer nu wendde zich de verstoeten koningin⁽³⁾ tot Paus Nikolaes den I^sten die, na de zaek rypelyk onderzocht te hebben, de uitspraek der kerkvoogden niet alleen verydelde, maer de bisschoppen van Keulen en Trier afzette en in den ban deed, en kort daerna Waldrada zelf met hare medepligtigen insgelyks uit de Kerk sloot⁽⁴⁾.

(1) Zie de Annal. Bertin. ad ann. 858.

(2) Daer werden over die zaek dry Synoden te Aken gehouden, de twee eerste in 't begin van 860 en de derde in 862. Zie Bouquet op de Annal. Bertin. VII, bl. 75, aenteek. h, en bl. 79, aenteek. d.

(3) Theudberga had de vlugt genomen tot haren broeder Hucbertus, sedert abt van Sint Martinus van Tours in het ryk van Karel den Kale. Zie de Annal. Bertin. ad ann. 860 en 62.

(4) Zie onderscheidene brieven en besluiten van Nikolaes, by Bouquet, VII, bl. 388-87, - 389, - 397, 401, - 413, - 417-26, - 428, - 432.

[p. 441]

Middelerwyl was Karel, koning van Provence, door eenen vroegtydigen dood weggerukt⁽¹⁾. Zyn oom, Karel de Kale, had reeds gretige oogen op dat ryk geworpen⁽²⁾, doch zonder zynen wensch te kunnen vervullen. En nu deelden des afgestorven beide broeders, Lotharis en keizer Lodewyk, de nagelaten erfenis, nemende ieder wat naest aen zyn grondgebied gelegen was.

Nog sleepte de zaek van 's konings echtscheiding. De paus, onverbiddelyk in het handhaven der goddelyke wetten, doch tevens vol mededoogen voor den zondigen vorst, spande alle middelen in om hem tot zynen pligt weder te brengen⁽³⁾; maer Lotharis zocht door valsche voorwendsels, door geveinsde eerbiedigheid zyn ongelyk te verbloemen, en hoopte nog altyd het hoofd der Kerk te zullen overhalen om in zyn tweeden echt toe te stemmen.

(1) Hy overleed in 863, en werd begraven te Lyons. Zie het Chron. Adonis, by Bouquet, VII, bl. 55.

(2) Zie de Annal. Bertin. ad ann. 861.

(3) Zie des pausen brief aen Lotharis, by Bouquet, VII, bl. 424, en 's konings antwoord, aldaer, bl. 568.

[p. 442]

Den 13 November 867 stierf Nikolaes. Hy had tot opvolger Adriaen II, die nog voor het einde des jaers den pauselyken Stoel beklom. Deze verandering scheen Lotharis gunstig. Hy rekende op meer toegevendheid van den nieuwen kerkvoogd, en wendde zich aldra tot hem, vragende om te Roomen ontvangen te worden en zich te mogen regtveerdigen⁽¹⁾. De paus antwoordde dat hy steeds gereed was den vorst zynen zegen te geven, indien deze geene schuld had, of hem eene heilzame boet op te leggen, indien hy zich zelven als overtreder erkende⁽²⁾.

Kort daerna vertrok Lotharis naer Italië, waer hy eerst zynen broeder ging spreken⁽³⁾ om dezen in zyn belang te trekken. By Lodewyk vond hy weinig gehoor; maer hy haelde de keizerin Engelberga

(1) Zie 's konings brief en 's pausen antwoord by Bouquet, VII, bl. 570 en 439.

(2) Zie de Annal. Mettens. ad ann. 868, by Bouquet, VII, bl. 195. Adriaen herriep mede het banvonnis tegen Waldrada geveld, welke van haren kant ook boetveerdig scheen. Zie Adriaens brieven by Bouquet, VII, bl. 441.

(3) Namelyk te Beneventum, waer de keizer was.

[p. 443]

over om hem te vergezellen naer het klooster van Monte-Cassino⁽¹⁾, alwaer de paus, op 's keizers verzoek, ook komen moest. Daer verzoende de koning zich met het hoofd der Kerk, en ontving zelfs uit diens hand de heilige communie, na vooraf valschelyk verklaerd te hebben dat hy sedert het vonnis door Nikolaes tegen Waldrada uitgesproken, met haer niets gemeen had gehad⁽²⁾. De meineedige vorst volgde den paus naer Roomen, waer hy eerlyk ontvangen werd, doch zonder iets anders te verkrygen dan dat zyne zaek op nieuw onderzocht⁽³⁾ en naderhand in eene kerkvergadering te Roomen zelf beslist zou worden. Voor het oogenblik was er dus niets meer te doen, en de koning verliet bly te moede de hoofdstad; doch te Lucca⁽⁴⁾ aengekomen zynde werd hy door eene koorts overvallen die, schynt het, nog anderen van zyn gevolg

(1) Zie II^de Deel, bl. 474, aenteek. 1.

(2) Zie dit alles wydloopig verhaeld in de Annal. Bertin. ad ann. 869.

(3) Daer waren door Lotharis zekere feiten en omstandigheden opgegeven, welke, indien zy bestonden, geheel de zaek konden veranderen.

(4) Naby de Middellandsche Zee, benoorden Pisa.

[p. 444]

trof⁽¹⁾. Om die reden misschien, denkende dat de luchtstreek schadelyk was, haestte hy zich noordwaerts en bereikte nog de stad van Piacenza⁽²⁾. Verder kon hy niet. De ziekte nam toe met zulken spoed, dat hy na een paer dagen van hevig lyden overleed, den 6 Augusty 869⁽³⁾. De koningin Theudberga ging hare overige dagen doorbrengen in het klooster van Sint Glodesindis te Metz. Waldrada volgde dat voorbeeld en sloot zich op in de abtdy van Remiremont⁽⁴⁾.

Lotharis werd van niemand beweend. En waerlyk hy verdiende geenen enkelen traen; want hy had al zyne pligten miskend, het heil zyner onderdanen verroekeloosd en geheel de christenheid geërgerd door een schandelyk leven. Hy liet geene wettige erven na; slechts een' zoon van Waldrada, doch die, behalve dat de vaderlyke oneer hem aenkleefde, veel te jong was om eenige aenspraek op het ryk

(1) De Annal. Bertin. zeggen het zoo.

(2) In 't Fransch Plaisance, tusschen Parma en Milaen.

(3) Zie de Annal. Bertin. by Bouquet, VII, bl. 104.

(4) In Lorreynen, bezuiden Nancy. Zie Bouquet, VII, bl. 332-33.

[p. 445]

te maken. Dit behoorde van regtswege aen keizer Lodewyk, en ware deze vorst in staet geweest om er bezit van te nemen, adel noch volk zou het hem betwist hebben. Maer hy was verre weg, en had daerenboven te veel last in Italië, dat door de Saracenen gedurig ontrust werd, om hier zyne regten te doen gelden of ze te vrywaren tegen de heerschzucht van zyn jongsten oom. Te vergeefs schreef de paus aen de Grooten des lands, hen vermanende dat zy Lodewyk hunne trouw schuldig waren; te vergeefs wilde hy de Leuden van Karel den Kale bewegen om hunnen meester van alle onbillyke aenmatiging te wederhouden⁽¹⁾, daer waren andere middelen noodig om den koning van West-Frankryk te beletten de handen uit te steken naer het erfdeel zyner neven, waer hy reeds op geloerd had toen zy nog leefden, en nu de kans te schoon vond om er van af te zien.

Inderdaed, Karel had nauwelyks de dood van Lotharis vernomen, of hy vertrok van Senlis⁽²⁾,

(1) Zie Adriaens brief ad Proceres regni Lotharii, en een anderen ad Proceres regni Caroli Calvi, by Bouquet, VII, bl. 446-47.

(2) Aen dezen kant van Parys.

[p. 446]

waer hy de tyding ontving, naer Attigny⁽¹⁾, nader by 't voorwerp zyner wenschen. Daer ontmoette hy, 't is waer, eenige Lothryksche bisschoppen en edellieden welke hem ontraedden verder te gaen; maer hy speelde den doove en begaf zich over Verdun naer Metz, in het hart zelf van zyns neefs staten. Daer had hy vooraf aenhang geworven, namelyk onderscheidene kerkvoogden en adelyke mannen, welke den 9 September in Sint Stephanus vergaderd zynde, met de meest mogelyke plegtigheid Karel als koning van Lotharingen uitriepen, ja en kroonden⁽²⁾.

Nu, dacht Karel, was zyne zaek gewonnen. Het scheen hem zoo zeker, dat hy, naer de oude gewoonte der Franksche koningen, in 't najaer zich met de jagt ging verlustigen in 't Ardennen-Woud. Vervolgens trok hy naer de hofstad Aken, waer hy nieuwe vrienden bywon, door het uitgeven van openstaende weerdigheden⁽³⁾.

(1) Zie boven, bl. 172, aenteek. 1.

(2) Zie wat te Metz geschiedde omstandig verhaeld in de Annal. Bertin. by Bouquet, VII, bl. 104-6. - Zie mede de Annal. Mettens. ad ann. 869, aldaer, bl. 196.

(3) Zie de Annal. Mett. by Bouquet, VII, bl. 197 en diens aenteek. b.

[p. 447]

De eerste tegenspraek wachtte hem te Gondreville in Lorreynen⁽¹⁾. Daer ontmoette hy twee gezanten van paus Adriaen die hem, in den naem der geregtigheid, verbood het ryk dat keizer Lodewyk toekwam aldus feitelyk in te nemen⁽²⁾; maer Karel liet zich aen dat verbod niet gelegen. Hy had geen vrees voor Adriaens bedreigingen, wel wetende dat zyn neef buiten staet was om er de klem van zyn zweerd by te voegen⁽³⁾. De eenigste dien hy meende te moeten ontzien was zyn eigen broeder Lodewyk de Duitscher; doch deze had juist zich moê gevochten tegen de Wenden⁽⁴⁾, en lag in dit oogenblik doodelyk ziek te Regensburg, dusdanig dat de artsen wanhoopten aen zyne herstelling⁽⁵⁾. Zonder

(1) In 't Latyn Gundulphi-villa by Toul op de Moezel. De koningen hadden daer een landhuis.

(2) Zie Adriaens brief, by Bouquet, VII, bl. 448. - Zie mede de Annal. Bertin. ad ann. 869.

(3) Keizer Lodewyk had inderdaed zoo veel werk met de Saracenen, dat hy op niets anders denken kon. Zie de Annal. Bertin. ad ann. 869.

(4) Zie boven, bl. 203, aenteek. 2.

(5) Zie de Annal. Fuldenses, ad ann. 869, by Bouquet, VII, bl. 174.

[p. 448]

dezen samenloop van omstandigheden zou Karel zoo stout niet geweest zyn; maer nu deed hy er zyn voordeel meê, en trok alhaest naer den Elsasz, waer hy insgelyks met open armen ontvangen werd door de magtigste leenmannen⁽¹⁾. Van daer weêrgekeerd, om het kersfeest te Aken door te brengen, snelde hy, in den winter, naer het paleis van Nimwegen, om met Roruk den Noordman, die reeds zoo goed als meester van Friesland was, een verbond aen te gaen en ook aen dien kant steun te vinden⁽²⁾.

Alles ging dus even voorspoedig. Maer ziet, nauwelyks was Karel terug in Aken, of de kans keerde. Koning Lodewyk, tegen alle verwachting genezen, had zich omstreeks Lichtmis naer Frankfort begeven, en daer niet alleen de hulde ontvangen van vele Lothryksche Grooten, maer zelfs den eed van anderen die vroeger de party van Karel gekozen hadden⁽³⁾. Zonder tyd te verliezen zond de Duitsche vorst boden aen zynen broeder met dringend

(1) Zie de Annal. Bertin. ad ann. 869, in fine.

(2) Annal. Bertin. ad ann. 870.

(3) Zie de Annal. Fuld. ad ann. 870, by Bouquet, VII, bl. 174.

[p. 449]

verzoek van eerlang de hofstad, ja en geheel het ryk van Lotharis te ruimen, of zich bereid te maken tot den kryg⁽¹⁾. Voor dit laetste had Karel geen' lust. Hy, die niet eens in staet was zyn eigen ryk te beschermen tegen de gedurige aenvallen der Noordmannen, hoe zou hy de erfenis zyns neefs afgewonnen hebben van eenen vorst die niet minder manschap te veld kon brengen, en in dapperheid verre zyn meester was? Hy waegde dan ook het spel niet; maer vertrok in der haest van Aken naer Compiègne⁽²⁾, alwaer hem weldra twaelf duitsche gezanten kwamen spreken van Lotharis ryk te verdeelen. De koning dorst dit voorstel niet afslaen. Hy noemde dan ook van zynen kant gezanten welke, te Aken, met die van Lodewyk een voorloopig verdrag sloten⁽³⁾. De beide vorsten beloofden elkander wederzydsche trouw en zouden eerlang vergaderen om de zaek in der minne af te doen.

Daer werd gevolg aen gegeven in het begin van

(1) Zie de Annal. Mett. ad ann. 870, circa fin. by Bouquet, VII, bl. 197-98.

(2) Zie boven, bl. 44, aenteek. 1.

(3) Zie dat by Bouquet, VII, bl. 682.

[p. 450]

Augusty. Karel ging naer Herstal⁽¹⁾, Lodewyk kwam naer Meersen⁽²⁾, en tusschen die twee plaetsen in kozen zy er eene derde⁽³⁾ waer ieder met vier bisschoppen, tien raedslieden en dertig Leuden of leenmannen verscheen, gelyk het besproken was⁽⁴⁾. Het ryk van Lotharis werd in tweeën gelegd, met nauwkeurige aenwyzing van al de gauen

(1) Benoorden Luik, aen de Maes. Zie II^de Deel, bl. 406, aenteek. 1.

(2) Zie boven, bl. 430, aenteek. 7.

(3) De Annal. Bertin. heeten het in meditullio eorumdem locorum; maer de oorkonde zelf, die gewoonlyk onder de Capitularia gesteld wordt, noemt het in Procaspide, een woord waer veel en nutteloos over geschreven is. Dewyl Herstal aen den eenen, en Meersen aen den anderen kant der Maes gelegen zyn, was de beste plaets tot samenkomst der twee mistrouwige vorsten de brug zelf, die te Maestricht over de rivier leidt, en in wier nabyheid men de Procaspis super fluvium Mosam onderstellen mag. Zie Du Cange op het woord.

(4) Versta dus dat beide broeders nog van ander volk, en wel van krygslieden vergezeld waren, doch welke in de paleizen van Meersen en Herstal bleven, om door hunne tegenwoordigheid het ding niet te bederven, en om nogtans aen de hand te zyn, indien er iets voorviel. Zie de Annal. Bertin. ad ann. 870.

[p. 451]

of graefschappen, van de steden, de villae, kloosters en abtdyen welke tot ieders deel zouden behooren⁽¹⁾, doch die het hier te lang zou zyn⁽²⁾ op te noemen. Het zy genoeg gezeid dat, over 't algemeen, wat tusschen Maes en Rhyn ligt aen het ryk van Lodewyk, wat tusschen Maes en Schelde ligt aen dat van Karel werd bygevoegd⁽³⁾.

Zoo was dan de twistappel verdeeld tusschen de twee geweldenaers, want anders waren zy niet, zoo lang keizer Lodewyk leefde, die alleen geregtigd was zyn' broeder op te volgen. De Duitscher, die nog het beste hart had, gevoelde zyn ongelyk, en herstelde het eenigermate, in 872, toen hy te Tren-

(1) Dit verdrag is gekend in de Geschiedenis onder den naem van Tractaet van Meersen. Men zie de oorkonde, met talryke ophelderingen, in de Opera Diplom. Miraei, I, bl. 28-32, alsmede in de Annal. Bertin. by Bouquet, VII, bl. 109-10, of by Pertz, I, bl. 488-90.

(2) En daerenboven zonder veel nut, dewyl deze verdeeling slechts eenige jaren stand hield.

(3) Meer zuidelyk deelden de broeders ook het namalig Lorreynen en den Elsasz, alsmede hetgeen Lotharis, anno 863, van zyn' broeder Karel in het ryk van Provence geërfd had.

[p. 452]

ten⁽¹⁾ eene onderhandeling had met de keizerin Engelberga. Hy deed daer teruggaef van hetgene hy onregtveerdig had aengematigd; doch Karel, uitgenoodigd zynde om op zyne beurt hetzelfde te doen, wilde er niet van hooren en hield wat hy bezat⁽²⁾. Indien de keizer naer deze landen had kunnen komen, hy zou misschien, met behulp van den Duitschen vorst, zyn anderen oom tot afstand gedwongen hebben; doch daer was geen mogelykheid voor hem om Italië te verlaten. Te vergeefs werd hy dat zelfde jaer door paus Adriaen te Roomen gekroond als wettige koning van Lotharingen⁽³⁾: zulks gaf hem het middel niet om zyn gezag te doen erkennen. Ook vindt men nergens den minsten blyk dat hy eenige heerschappy in zyn ryk zou uitgeoefend hebben, waer overigens hem de tyd voor ontbrak, want hy stierf den 12 Augusty van het

(1) Zie boven, bl. 190, aenteek. 1.

(2) Zie de Annal. Bertin. ad ann. 872. - Hy eischte zelfs een nieuwen eed van getrouwigheid van de Lothryksche bisschoppen en edellieden. Zie Bouquet, VII, bl. 115, aenteek. d, en den inhoud van den eed, aldaer, bl. 683.

(3) Zie de Annal. Bertin. by Bouquet, VII, bl. 115 en de aenteek, a.

[p. 453]

jaer 875, en werd begraven in de kerk van den H. Ambrosius te Milaen⁽¹⁾.

Hy was de laetste zoon van keizer Lotharis I, en overleed, even als zyne twee broeders, zonder mannelyk oir⁽²⁾: weshalve zyn ryk in Italië open viel, en het Lotharingisch erfdeel voortaen wettiglyk bezeten mogt worden door de hem overlevende vaderlyke ooms, Lodewyk den Duitscher en Karel den Kale. Beide werden in eene vergadering van Italiaensche Grooten opgeroepen om het ryk des verstorvenen te deelen; doch Karel liep hier weêr zyn' broeder voor, en deed zoo wel dat hy op Kersdag te Roomen keizer gekroond werd door paus Jan VIII⁽³⁾, Zulks mishaegde grootelyks den duit-

(1) Zie by Bouquet, VII, bl. 206, en 265.

(2) Hy liet eene dochter na met name Ermengardis, later getrouwd met Boso, zwager van Karel den Kale, en die sedert zich koning maekte van Provence en zuidelyk Burgondië. Zie de Stamtafel der Karolingers op het einde van dit Deel, alsmede de Annal. Bertin. ad ann. 879, by Bouquet, VIII, bl. 34, en de Annal. Fuld. ad ann. 878, aldaer, bl. 38.

(3) Zie het Chron. Andreae, by Bouquet, VII, bl. 206. - Zie mede de Annal. Bertin. en Fuldenses, ad ann. 875 et 76. - Adriaen II was in 872 overleden.

[p. 454]

schen vorst die, als oudere zoon van Lodewyk den Vrome, eenig voorregt scheen te hebben op de keizerlyke kroon; maer hy was afgeleefd, vol van kwalen, en had in zyn eigen land met zoo veel moeijelykheden te worstelen, dat hem de moed ontbrak om aen gene zyde der Alpen zyns broeders heerschzucht krachtdadiglyk tegen te gaen. Karel betrouwde daer op, en werkte maer door. Zelfs maekte hem zyne nieuwe weerdigheid zoo trotsch, zoo vermetel, dat hy al zwetsende zeggen dorst: hy zou des noods den Duitscher zyne magt toonen, en zoo veel mannen wapenen dat hun peerden den Rhyn zouden leeg drinken, en droogvoets den stroom overtrekken om geheel het germaensch ryk te gaen verwoesten⁽¹⁾.

Zulks was echter maer snorkery van eenen vorst die beter vlugten dan vechten kon⁽²⁾. Ook bleek het welhaest dat hy, met keizer te worden, zyn

(1) Zie dit verhaeld door Sigebertus Gemblacensis ad ann. 876, by Pistorius, I, bl. 799, of by Bouquet, VII, bl. 252.

(2) Sigebertus drukt het nog krachtiger uit, noemende Karel lepore timidior et hostes fugere quam fugare paratior. Zie loc. cit.

[p. 455]

vuigen aert niet had afgelegd; want hy hoorde zoo haest niet dat zyn broeder een leger op de been bragt, of hy zond hem gezanten om vrede te maken⁽¹⁾.

De vrede werd gemaekt, of liever niet gebroken: het is te zeggen dat beide koningen t'huis bleven, en Lothryk in den toestand waer het door't verdrag van 870 in gesteld was. Lang echter duerde dit niet; want Lodewyk de Duitscher stierf weldra van ouderdom, den 28 Augusty 876, in het paleis van Frankfort⁽²⁾ latende dry zonen na, die zyn ryk deelden volgens dat de vader het reeds vroeger bestemd had. Karloman, de oudste, behield Beijeren met Karinthië, Stiermarken en Carniolen en wat oostwaert op de Bohemers en de Moraven veroverd was; Lodewyk II, of de Jonge, kreeg Franken⁽³⁾,

(1) Zie de Annal. Fuld. ad ann. 876, by Bouquet, VII, bl. 181.

(2) Zie de Annal. Mettens. ad ann. 876, by Bouquet, VII, bl. 202.

(3) In 't Fransch la Franconie, groote landstreek van Duitschland, thans verdeeld tusschen Wurtenberg, Baden, Hessen en Beijeren. Nurenberg was er de hoofdstad van.

[p. 456]

Thuringen, Saksen⁽¹⁾, Friesland⁽²⁾ en het deel van Lothryk dat de vader bezeten had. Alemannië en Rhaetia⁽³⁾ waren voor Karel, bygenaemd den Dikke⁽⁴⁾.

Zyns broeders dood verheugde den koning van West-Frankryk op eene schandelyke wyze⁽⁵⁾. Altyd even happig naer eens andermans goed, en niet min laf om zyn eigendom te verdedigen⁽⁶⁾, meende hy

(1) Uit dien hoofde draegt deze vorst in de Geschiedenis ook den naem van Lodewyk van Saksen, gelyk zyn oudere broeder Karloman van Beijeren genoemd wordt, naer het voornaemste deel hunner erfenis.

(2) Voor zoo veel dit tot Oost-Frankryk behoorde. Zie onze aenteek. 1 op bl. 426 hiervoren.

(3) Zie II^de Deel, bl. 94 en 294.

(4) Ook Karel van Zwaben, dat grootendeels uit het oude Alemannië bestond. Zie II^de Deel, bl. 431, aenteek. 1, en boven, bl. 353, aenteek. 1. - Zie voor deze verdeeling van het Duitsche ryk, een fragment by Bouquet, VII, bl. 44, en de Annal. Mett. ad ann. 876, aldaer, bl. 203.

(5) Zie de Annal. Mett. ad ann. cit.

(6) De Noordmannen zaten juist op dat oogenblik in het hert van zyn ryk, en in stede van ze daer uit te jagen, gaf hy bevel om met hen, wat het ook kosten mogt, vrede te maken. Zie de Annal. Bertin. by Bouquet, VII, bl. 121, en een Fragment uit de Hist. Reg. Franc. aldaer, bl. 260, circa fin.

[p. 457]

thans de gelegenheid gevonden te hebben niet slechts om zich in 't bezit te herstellen van het afgestane deel van Lothryk, maer zelfs om de steden die den Duitscher aen deze zyde des Rhyns toebehoord hadden, onder zynen scepter te brengen⁽¹⁾. In aller yl trok hy met gewapende magt naer Aken, en aenstonds voort naer Keulen, derhalve tot op de grens zelf van het grondgebied dat hy in wilde palmen. Doch ondanks zyne haest, had Lodewyk de Jonge, die den man kende, den tyd gehad om de Saksers en de Thuringers op te roepen, en was reeds met een handvol volks naer den Rhyn afgekomen. Daer wachtte hy met ongeduld naer zyne troepen, en zond middelerwyl boden naer Karel, om onderhandelingen van vrede aen te knoopen⁽²⁾. Aldus won hy een paer dagen tyds, zoodanig dat, toen het weigerend antwoord van zynen oom hem gebragt werd, hy al krygsvolk genoeg vereenigd had om over den stroom te durven zet-

(1) Zie boven, bl. 428, aenteek. 1. Zie mede de Annal. Fuld. ad ann. 876.

(2) Zie Lodewyks vertoog in de Annal. Fuld. loc. cit.

[p. 458]

ten, gelyk hy werkelyk deed, post nemende naby het stedeken Andernach⁽¹⁾.

Nu was de vogel gevangen, dacht Karel; want deze had zestig duizend man by om de netten te spannen. Wat doet hy? Om zynen neef te verschalken en des te zekerder van zyn spel te zyn, liet hy hem op zyne beurt kwansuis vreedzame voorstellen doen; maer trok in het holste van den volgenden nacht, door storm en regen, naer Andernach, met het inzigt van Lodewyk onverhoeds op het lyf te vallen. Inderdaed, de duitsche vorst had eerst tegen den morgen lucht gekregen van 's vyands aentogt⁽²⁾; doch eenige stonden waren hem genoeg om zyn leger in slagorde te stellen: en verre van zich te laten uitdagen, stortte hy zelf met al zyne magt op Karels troepen die, vermoeid van 't gaen, druipnat, beslykt tot hoven de lenden, en op gee-

(1) Tusschen Bonn en Coblentz, op den linken oever des Rhyns.

(2) De aertsbisschop van Keulen, na vruchteloos gepoogd te hebben om Karel rede te doen verstaen, had een' bode door de binnenwegen naer Lodewyk gezonden, om dien te verwittigen. Zie de Annal. Fuld. loc. cit.

[p. 459]

nen aenval bedacht, haest geen gebruik wisten te maken van hunne wapenen. Ook werden zy deerlyk geslagen. Het gevecht duerde geen uer, of zy hadden het slagveld met lyken overdekt, terwyl de levenden den rug keerende en in de grootste wanorde de vlugt nemende, in hun eigen legerwagens, die achteraen kwamen, een nieuwe hindernis vonden, welke oorzaek was dat er nog menige omkwamen en veel meer zich aen de verwinnaers overgaven. Deze maekten buit in overvloed, namelyk al de bagaedje, de wapens en 't krygstuig der gesneuvelden en gevangenen, ja en al den mondkost zoo wel als de koopwaren van ontelbare zoetelaers die 't keizerlyk leger gevolgd hadden, en welke, tot overmaet van rampspoed, op den terugtogt nog uitgeschud werden door de landlieden, zoodanig dat er velen met hooi en strooi hun naektheid moesten bedekken, zich gelukkig achtende dat zy ten minste het levende lyf mogten t'huis brengen⁽¹⁾.

Dit gebeurde den 7 October 876.

(1) Zie de Annal. Bertin. Fuldens. en Mettens. ad ann. 876.

[p. 460]

Karel raekte met moeite uit de voeten. Den tweeden dag na zyne nederlaeg was hy te Luik, meenende daer de keizerin te vinden die hy naer Herstal gezonden had; maer, na het kwaed nieuws vernomen te hebben, had zy reeds de voorbaen gekozen naer Antenai⁽¹⁾, waer zy weldra door haren gemael opgevolgd werd⁽²⁾.

Had de duitsche vorst gebruik willen maken van zyne overwinning, hy ware niet alleen meester geworden van gansch Lotharingen, maer in staet geweest er van zyns ooms bezittingen nog wat by te nemen. Doch neen: te vrede met zyn ryk, vertrok hy zegevierend naer Frankfort, en liet zelfs, edelmoedig genoeg, zyne krygsgevangenen een paer maenden later naer hun land wederkeeren⁽³⁾.

Zoo bleef dan nog eens Lothryk in zyn vorigen toestand, deels aen Lodewyk gehoorzamende, deels aen Karel den Kale, hoe weinig deze het ook verdiende. Hy maekte het overigens niet lang meer. Wederkomende van eenen togt naer Italië, waer

(1) In Champagne.

(2) Zie de Annal. Bertin.

(3) Zie de Annal. Fuld. ad ann. 877, by Bouquet, VII, bl. 183.

[p. 461]

hy een laetste blyk had gegeven van zyn gewoone lafhertigheid, werd hy onder weg aengerand door buikloop en stierf, vergeven naer 't schynt door zyn onkundigen lyfarts, den 6 October 877, in het vyf-en-vyftigste jaer zyns ouderdoms⁽¹⁾.

Karels eenigste zoon⁽²⁾ en erfgenaem, Lodewyk bygenaemd de Stamelaer, werd den 8 December te Compiègne gekroond door Hincmarus aertsbisschop van Rheims. Deze kerkvoogd had hem geraden wat hy doen moest om vrede te hebben met den adel van zyn ryk, die overal wankte in zyne trouw en haekte naer zelfregering. Wat moest hy doen? Abtdyen uitdeelen, villae wegschenken, leenen afstaen, eerambten uitgeven: met een woord ieders wil en wensch involgen⁽³⁾, gelyk zyn vader gedaen had toen hy, eenige maenden voor zyn dood, plegtiglyk had toegestemd dat de vasallen de hun vergunde beneficia⁽⁴⁾ aen hunne kinderen of nabe-

(1) Zie de Annal. Bertin. Fuldenses en Mettenses, ad ann. 877.

(2) Hy had er nog andere gehad, maer die waren dood. Zie het Chron. Adonis, by Bouquet, VII, bl. 55.

(3) Zie de Annal. Bertin. ad ann. 877, by Bouquet, VIII, bl. 26.

(4) Zoe noemde men de leenen, zoo lang die niet erfelyk waren.

[p. 462]

staenden mogten overlaten, mits deze bekwaem waren den koning te dienen⁽¹⁾. Lodewyk, verre van daer op weêr te komen, kon niet dan die verordening nog uitbreiden: ook mag men zeggen dat van zynen tyd af de leenen van regtswege erfelyk werden, en de adel de overhand had in het ryk⁽²⁾.

Op den keizerstitel was voor 't oogenblik niet te denken. Karloman van Beijeren zat in Italië, waer hy de Grooten gedeeltelyk op zyn hand had, ja en tot koning erkend werd⁽³⁾, zonder dat Lodewyk zich in staet gevoelde om zulks te betwisten. Hy was zelfs blyde van met den saksischen koning een verdrag te kunnen aengaen nopens het bezit van Lothryk, 't geen onder hen twee verdeeld zou blyven⁽⁴⁾. Meteen sloten beide vorsten eene nog nau-

(1) Zie het Capitulare ad Carisiacum van 877, c. 10, by Bouquet, VII, bl. 701.

(2) Zie Guizot, Cours d' Hist. moderne, 24^e leçon.

(3) Zie by Bouquet, VIII, bl. 26, aenteek. b. Keizer gekroond werd hy echter niet, omdat de paus er tegen was, en de vorst niet lang genoeg leefde om dien tegenstand te overwinnen. Daer bleef alzoo een interregnum van dry jaren.

(4) Zie de Annal. Bertin. ad ann. 878, by Bouquet, VIII, bl. 31.

[p. 463]

were vriendschap⁽¹⁾, die van wederzyde zeer opregt schynt geweest te zyn; maer ongelukkiglyk, zy duerde niet lang, want, alsof de dood in dat tydvak hare zeissen tegen de Karolingers gescherpt had, de Stamelaer stierf den 10 April des volgenden jaers⁽²⁾, en kort na hem vielen er nog anderen van zyn maegschap.

De koning liet twee zonen na, Lodewyk en Karloman, beide kinderen van Ansgardis, die hy in den eersten bloei der jeugd, buiten weet en zonder toestemming zyns vaders, getrouwd, doch sedert verstooten had op aendrang van denzelfden vader. Met diens welbehagen had hy vervolgens een nieuwen echt aengegaen met Adelheidis, welke eerst na het overlyden haers gemaels⁽³⁾ eenen zoon baerde, Karel genaemd, en later bekend met den bynaem van den Eenvoudige⁽⁴⁾. Het regt van opvolging be-

(1) Zie het verdrag by Bouquet, bl. 31-33.

(2) Zie de Annal. Bertin. ad ann. 879, by Bouquet, VIII, bl. 33. - Lodewyk de Stamelaer was maer 33 jaer oud.

(3) Ja vyf maenden na zyn dood; want Adelheids zoon werd geboren in de maend September. Zie de Annal. Vedast. ad ann. 879, by Bouquet, VIII, bl. 80.

(4) Zie de Annal. Mett. ad ann. 878, by Bouquet, VIII, bl. 61.

[p. 464]

hoorde dus ontegensprekelyk aen Lodewyk en Karloman, wier moeder alleen als wettige vrouw des verstorven konings moest gehouden worden⁽¹⁾; doch daer waren er eenigen die, boosaerdig genoeg, daer tegen opkwamen en de beide broeders als onechte kinderen wilden uitsluiten. Dit opzet werd met drift en factiegeest doorgedreven, tot zoo verre dat de samenzweerders de kroon van Frankryk opdroegen aen Lodewyk van Saksen welke, by het eerste aenbod, de edelmoedigheid niet had van ze af te wyzen, maer zelfs met een leger naer 't westen kwam om zich in bezit te stellen van des Stamelaers erfenis⁽²⁾.

Gelukkiglyk vonden de jonge vorsten onder 's lands adel ook vrienden en yverige voorstanders. Deze hadden zich gehaest om hen, onmiddelyk na 's vaders dood, te doen zalven en kroonen⁽³⁾. Maer

(1) Ook had de paus steeds geweigerd Adelheid te kroonen, kunnende haer voor de gemalin van Lodewyk niet erkennen. Zie Bouquet, VIII, bl. 30, aenteek. b.

(2) Zie de Annal. Bertin. ad ann. 879, by Bouquet, VIII, bl. 33.

(3) Zie de Annal. Vedast. ad ann. 879, by Bouquet, VIII, bl. 80.

[p. 465]

nu hoorden zy wat er door de tegenparty berokkend was, en oordeelden geen beter middel te kunnen aenwenden om het werk der boozen te verydelen, dan het deel van Lotharingen hetwelk Karel de Kale en diens opvolger, krachtens het verdrag van Meersen, bezeten hadden, aen Lodewyk van Saksen af te staen, in de hoop dat deze, vergenoegd met eene aenwinst welke hy zonder onregt of eedbreuk⁽¹⁾ bekomen kon, zyn kwade voornemens staken zou. Zy zonden dan boden naer Verdun, waer de duitsche vorst zich bevond, om hem het voorstel te doen, doch lieten ter zelver tyd troepen derwaerts gaen, of er soms meer dan woorden moesten gewisseld worden. Zy waren overbodig. Lodewyk nam het voorstel aen, maekte vrede en vriendschap met zyn bloedverwanten, keerde naer Frankfort, en bleef voortaen alleen in bezit van Lothryk⁽²⁾.

(1) Hy had inderdaed beloofd des Stamelaers kinderen te zullen ondersteunen. Zie het verdrag in 878 gesloten, cap. 3, by Bouquet, VIII, bl. 32.

(2) Zie de Annal. Bertin. ad ann. 879, by Bouquet, bl. 34; doch vooral de Annal. Mett. op het zelfde jaer, aldaer, bl. 61.